0
0
ԵՐԵՒԱՆ.- Հոկտեմբեր 23-ին, Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային Հիմնարկին մէջ, բացումը կատարուեցաւ Հ.Յ.Դաշնակցութեան հիմնադիր եւ “Հ.Յ.Դաշնակցութեան խիղճն ու սիրտը“ նկատուող Սիմոն Զաւարեանի մահուան հարիւրերորդ տարելիցին նուիրուած գիտաժողովին:
Ներկայ էին ակադեմական, գիտակրթական-մտաւորական, կուսակցական շրջանակներու, ինչպէս նաեւ հասարակութենէն ներկայացուցիչներ: Գիտական նստաշրջանին բացման խօսքը արտասանեց Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի հայագիտութեան եւ հասարակական գիտութիւններու բաժանմունքի ակադեմիկոս-քարտուղար Եուրի Սուվարեանը:
Ողջոյնի խօսքով հանդէս եկան Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ, պատմական գիտութիւններու թեկնածու Լեւոն Մկրտչեանը, Գիտութիւններու Ազգային Հիմնարկի պատմութեան հիմնարկի տնօրէն, թղթակից անդամ Աշոտ Մելքոնեանը, Մ. Աբեղեանի անուան գրականութեան հիմնարկի տնօրէն, բանասիրական գիտութիւններու դոկտ. Աւիկ Իսահակեանը, Երեւանի պետական համալսարանի պատմութեան բաժանմունքի ղեկավար, պատմական գիտութիւններու դոկտ. Էտիկ Մինասեանը:
Զեկոյցներով հանդէս եկան “Վէմ“ հանդէսի խմբագիր, պատմական գիտութիւններու դոկտոր Գէորգ Խուդինեանը եւ Երեւանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի “Ամբերդ“ հետազօտական կեդրոնի տնօրէն, տնտեսական գիտութիւններու դոկտոր Սամուէլ Աւետիսեանը:`
Մեր ուղղութիւնը պարզ էր` ծառայել մեր ժողովրդին, թեթեւացնել նրա կրած ծանր բեռը, բանալ նրա աչքերը, կռուիլ նրա կեղեքողների, խաբողների դէմ“, կը յայտնէր Հ.Յ.Դ.-ի հիմնադիրներէն` Սիմոն Զաւարեան “Յառաջ“ (1906, Թիֆլիս – Վրաստան):
Ելոյթ ունեցողները շեշտեցին, որ Սիմոն Զաւարեանը եղած է իր ժամանակի բարձրարժէք մտաւորականներէն ու ազգային գործիչներէն մէկը: Նշուեցաւ, որ ան կրնար նուիրուիլ գիտական ու մանկավարժական գործունէութեան, կրնար մեծ յաջողութիւններու հասնիլ երկրագործական զարգացման ոլորտին մէջ, եթէ` հայրենիքի փրկութեան գաղափարներով տոգորուած, ի վերջոյ, կեանքը անմնացորդ չնուիրէր յեղափոխական գործին: Զաւարեան ճանչցուած եւ բարձր գնահատանքի արժանացած է իր ժամանակի ամէնէն երեւելի դէմքերուն կողմէ, որոնց կարգին կարելի է նշել Յովհաննէս Թումանեանը, Աւետիք Իսահակեանը, Աւետիս Ահարոնեանը, Դանիէլ Վարուժանը եւ բազմաթիւ ուրիշներ:
Բացման խօսքին մէջ Եուրի Սուվարեանը նշեց, որ Սիմոն Զաւարեանը ո՛չ միայն յայտնի քաղաքական գործիչ էր, այլ նաեւ մեծ տնտեսագէտ: Ան անդրադարձաւ Զաւարեանի ձգած աշխատութիւններուն եւ մասնագիտական գործունէութեան առումով ունեցած մեծ աւանդին: “Սիմոն Զաւարեանի թողած ժառանգութիւնը բաւականին հարուստ ու բաւականին արդիական է նաեւ այսօր, եւ այս իմաստով այս գիտաժողովը շատ կարեւոր է` այս գործչի գործն ու կենսագրութիւնը ներկայացնելու առումով: Մենք պէտք է դասեր քաղենք այդ մեծ գործչի թողած ժառանգութիւնից“, հաստատեց ակադեմիկոսը:
Իր խօսքի մէջ Աւիկ Իսահակեան ընթերցեց ներկաներուն համար անծանօթ բանաստեղծութիւն մը, որ Աւետիք Իսահակեանի մեծարանքի ձօնն էր մեծ հայորդիին հասցէին:
“Դաշնակցութեան ապակենտրոնացման գաղափարը հէնց Սիմոն Զաւարեանը դրեց, ինչն էլ հետագայում դժուարին պահերին հիմք ստեղծեց աշխատելու համար“, հաստատեց Էդիկ Մինասեան:
Սիմոն Զաւարեանին, որպէս հասարակական-քաղաքական գործիչի կերպարին, անդրադարձաւ Լեւոն Մկրտչեան, որ դիտել տուաւ, թէ խօսքը մեր նոր շրջանի պատմութեան այնպիսի սերունդի մասին է, որ կրցաւ հանճարեղ կերպով իրար միացնել գրիչը, զէնքը եւ աշխատանքը:
“Երբ մենք խօսում ենք Սիմոն Զաւարեանի մասին, այս կերպարի մէջ շատ համերաշխ ու համաչափ ձեւով համադրուած են երեք սկզբունք, որոնք, ի վերջոյ, մեր ժողովրդի ապագան ու յարատեւութեան գաղտնիքն են: Այս գիտաժողովի ժամանակ կը բարձրաձայնուի Սիմոն Զաւարեանի գիտական, հասարակական, քաղաքական ժառանգութեան մասին, կը բացուի նրա կերպարը եւ գործունէութեան տարբեր էջերը: Ցաւօք սրտի, մեր հասարակական–քաղաքական լայն շերտի այս սերնդի գործունէութիւնը միակողմանի է ներկայացւում: Այս սերունդը իրականացրեց պատմական մեծ առաքելութիւն, կարողացաւ շուրջ 20 տարիների ընթացքում մահուան դատապարտուած ու մահուան ճանապարհով գնացող ժողովրդին դուրս բերել կեանքի ու շարունակականութեան ճանապարհ:
“Հայկական լինելիութեան գաղտնիքն, ի վերջոյ, ձեւաւորուեց նաեւ եւ հիմնականում այս սերնդի ջանքերով: Իսկ Զաւարեանի սերնդին ու սերնդակիցների գործունէութիւն, անյոյս ու ընկճուած ժողովրդին հանեց ազգային–ազատագրական պայքարի ու յոյս ներշնչեց, որ իր սեփական ուժերով պէտք է ազատագրուի“, նշեց Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ, պատմաբան Լեւոն Մկրտչեանը:
Աշոտ Մելքոնեան ըսաւ, որ` ըլլալով հարազատ կուսակցութեան ամէնէն հեղինակաւոր ու սիրուած դէմքերէն մէկը, Զաւարեան միաժամանակ համահայկական ընդգրկում ունէր եւ կը պատկանի ողջ հայ ժողովուրդին: Անոր բարոյական անբիծ նկարագիրի համար ժամանակակիցները Սիմոն Զաւարեանը անուանած են “Աշխարհիկ սուրբ“:
Սամուէլ Աւետիսեան` զեկուցելով Հայ երկրագործական տնտեսագիտական մտքի ձեւաւորման իմաստով Սիմոն Զաւարեանի ունեցած դերակատարութեան մասին, ափսոսանք յայտնեց, որ այսօրուան հայկական տնտեսագիտական դասագիրքերուն մէջ կը բացակայի Զաւարեանի անունը: Մանաւանդ որ անոր ուսումնասիրութիւններուն արդիւնքները եւ զարգացուցած գաղափարները այսօր եւս արդիական են Հայաստանի տնտեսական զարգացման առումով: Ան աւելցուց, որ Զաւարեանի մեծաթիւ նախանշումներ հետագային կեանքի պիտի կոչուին` աւելցնելով, որ այդ ուղղութիւնները կը գտնուին Հայաստանի տնտեսական զարգացման ռազմավարութեան կորիզին մէջ: Աւետիսեանի համաձայն, անոր գիտական աշխատութիւնները այսօր եւս արժանի են խորապէս ուսումնասիրուելու:
Հանդէս եկան Հայկազուն Ալվրցեան եւ Գէորգ Խուտինեան, իրենց խօսքերով նկարագրելով Սիմոն Զաւարեանի կերպարը: Ստորեւ հատուածներ Ալվըրցեանի խօսքերէն.- “Շատ յայտնի մարդիկ, որեւէ կարծիք յայտնելուց առաջ հետաքրքրւում էին իր կարծիքով: Անգամ Թումանեանը: Թէ ինչպիսին է Սիմոն Զաւարեանի տեսակէտը, թէ ինչ կարծիք ունի Սիմոնը:
Այս հեղինակութիւնը Սիմոնը ձեռք էր բերել ոչ միայն իր մտաւորական հզօր կարողականութեամբ, հայ հասարակական քաղաքական մտքի վրայ իր ունեցած մեծ ազդեցութեամբ, այլեւ Սիմոն Զաւարեանին հաւատում էին նախ որովհետեւ անկեղծ էր արտայայտում այն բոլոր մտքերը, այն բոլոր գաղափարները որ ունէր. այն աստիճանի բաց, անկեղծ, նոյնիսկ ինքնաքննադատութեան մէջ չափ ու սահման չունեցող անհատականութիւն էր, որ հաւատք էր ներշնչում երիտասարդութեանը: Թէ՛ արեւմտեան Հայաստանում, թէ՛ Կովկասում ընդունում էին Սիմոնը որպէս ճշմարտութեան խօսափող, նրա տեսակէտը իսկապէս ունէր, կարծես` որոշման արժէք: Եւ սա պատահական չէր, որովհետեւ Սիմոն Զաւարեանը հայ իրականութեան ապագան անվերապահօրէն կապում էր նոր սերունդին:
Երիտասարդութիւնը հաւատացած էր Սիմոն Զաւարեանին: Եւ հետաքրքրականը այն էր, որ այս հաւատքին մէջ անպայմանօրէն մեծ նշանակութիւն ունէր Սիմոն Զաւարեանի մասին այնպիսի հասկացութիւն, ինչպէս կը նկարագրէին իր ընկերները, թէ Սիմոն Զաւարեան` Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան խիղճն էր:
Սիմոն Զաւարեանի ծայրայեղ ժուժկալութիւնը յատուկ նպատակ ունէր: Ան համոզուած էր որ այն անձը որ չի կարող նիւթական ասպարէզուն մէջ նոյնպէս իրեն զոհաբերել, ապրել ծայրայեղ համեստ պայմաններում, ապա պիտի չկարողանայ ծառայել հայ ազգին: Եւ ինք, իր անձնական օրինակով, ապացուցանեց այս կեցուածքը:
Շատ հետաքրքրական է դէպք մը, որ պատահած էր, Եգիպտոս, երբ գործուղղուած էր Սիմոն Զաւարեանը: Ան ստուգեց ղեկավար մարմնոյ աշխատանքը եւ տեսնելով թէ իր մօտեցումներուն բաղդատելով` այս ընկերները մի քիչ աւելի շռայլ էին ծախսում գումարները, սկսաւ գոռալ անոնց վրայ` “Դո՛ւրս Դաշնակցութեան սուրբ տաճարից. դուք յեղափոխականներ չէք. Դաշնակցականներ չէք“: Ապա կուսակցական դատական մարմնի որոշմամբ այս ընկերները հեռացուեցան, ըսելով թէ ժողովրդից հաւաքուած փողը, որ պէտք էր ծառայեր ժողովուրդին համար, անոնք ճիշդ չէին մատակարարում“:
Գէորգ Խուդինեան իր կարգին փոխանցեց հետեւեալ գաղափարները.- “Երբ յիշենք որ բոլոր պետութիւնները իրենց անկախութեան եւ ազատութեան համար կազմում են հսկայական բանակներ, ծախսում են աներեւակայելի գումարներ, զրահաւորների ու թնդանօդների վրայ, երբ յիշենք որ մեր գոյութեան միակ զէնքը կրթութիւնն ու լուսաւորութիւնն է, մեր զրահաւորներու բանակներու վարժութեան վայրերը մեր կրթական հաստատութիւններն են, կը գտնենք միջոցներ. կանգ չենք առներ անհրաժեշտ ծախքերի առաջ:
Սիմոն Զաւարեանի դերը Դաշնակցութեան ձեւաւորման շրջանում կայանում էր նախ եւ առաջ նրա հիմնական գաղափարաբանական–բարոյական ուղենիշների ձեւաւորման գործում: Նա այսպէս կոչուած բարոյական պարտքի մարդ էր. այսինքն կը հաւատար թէ յեղափոխական պայքարի մարտիկը` այդ յեղափոխական պայքարի գործընթացում, միայն ունի պարտականութիւն:
Ան նաեւ կարեւորագոյն նշանակութիւն ունեցաւ սոցիալիզմի գաղափարի ընկալումին մէջ, որ այդ ամէնայստակ եւ ճշգրիտ կերպով դրուեցաւ այդ դժուարին տարիներուն, եւ ուղղակիօրէն մտաւ կուսակցութեան ծրագրին մէջ: Դա փաստօրէն սոցիալիզմի հայկական ընկալումն էր: Այսինքն աշխատանքի ընկալումը, որ իւրաքանչիւր մարդ պէտք է իր քրտինքովը վաստակի իր կրցածը եւ հաւասար աշխատանքի էլ միասին պէտք է ունենայ նաեւ իր կեանքի պայմաններից օգտուելու հաւասար իրաւունք: Այս գաղափարները ստիպում են նաեւ իւրացնել բոլոր ժողովականներին: Ընդհանրապէս այդ քաղաքական գործիչը սովորեցնում էր կուսակցութեան ծրագիրն ու կանոնագիրը: Սովորեցնում էր ամենադաժան ձեւով, ստիպուելով եւ ոեւէ մէկը չէր կարող կիսատ մնալ այդ գործին մէջ: Ոչ ալ ոեւէ մէկը կարող էր հեռանալ այդ ժողովից, եթէ ծրագրից եւ կանոնագրից մինչեւ վերջին տառը չիւրացնէր:
Երրորդ կարեւոր ներդրումը որ հիմնադիր սերունդից Զաւարեանին էր պատկանում եւ Դաշնակցութեան, դա ապակեդրոնացման գաղափարի ներդրումն էր կուսակցութեան առաջին ծրագրին 1892 թուականին, որը մեծագոյն դեր խաղաց Դաշնակցութեան կայացման գործում:
Այս սկզբունքներն էին որ հետագային սկզզբնական շրջանին շատ յաճախ էին դրսեւորել գործիչների առաւել բարոյական կեցուածքը, որոնք իրենք իրենց յայտարարել են Զաւարեանական: Եւ պատահական չէ որ երկրորդ անկախութեան սերունդի Դաշնակցութեան խոշորագոյն ներկայացուցիչներից Գարեգին Նժդեհ յայտարարում էր միշտ, որ իր քաղաքական գործիչի իտէալը` Սիմոն Զաւարեանն էր:
Երբ որ զէնք էր հարկաւոր Սասունի հասցնել, երբ որ հարիւրաւոր կամաւորներ զոհւում էին եւ իւրաքանչիւր զէնք հաշուի մէջ էր, այդ պայմաններում բացի հանգանակութենէ, եթէ չլինէր այդ գործը դժուար էր ասել թէ Արարատեան դաշտում հայ կը մնար, երբ որ գրեթէ ամբողջովին անզէն էին: Եւ այդ փոթորիկի շրջանի հաւաքուած հսկայական միջոցներն էին, որ հետագային դարձան զինուորական ֆոնտի հիմքը եւ այդ միջոցներով էին որ կազմակերպեցինք նման ինքնապաշտպանութիւն: Նման հարցերու պարագային գոյութիւն ունէր այսպէս ասուած փոքրաթիւ չարիքից ընտրելու հարց: Իսկ Զաւարեանի նման բարոյական կերպարը միշտ չէ որ կարող էր հաշտուել այդ երկնտրանքի հետ: Կը յիշեմ թէկուզ այդ չորրորդ ընդհանուր ժողովի նրա յայտնի ելոյթը, երբ որ Դաշնակցութիւնը նման հսկայական միջոցներու էր դիմելու, ինքնապաշտպանութիւն ձեւաւորելով Անդրկովկասի մէջ: Յատուկ ձեւով կազմակերպել էր եւ որոշակի գումարներ մնացել էին: Հարց յառաջացաւ թէ ինչ անել այդ գումարները, ինչ նպատակի համար ծախսել: Եւ Զաւարեան որու համար Դաշնակցութեան հեղինակութիւնը, անունը, միշտ բարձր էին` ըսաւ թէ սեղանի վրայ դնենք եւ բոլորն իմանան թէ այդ միջոցներով հաւաքուած փողը ուր է: Բոլորը իմանան թէ Դաշնակցութիւնը իր ազգից հաւաքած բոլոր փողերը որեւէ այլ նպատակի համար չի ծախսեր, այլ ո՛ւր որ պէտք է:
Հետագային երբ որ ակնյայտ էր Դաշնակցութեան եւ Թուրքիայի հետ յարաբերութիւններու պահը, Սիմոն Զաւարեանը յիշեցնում էր Աւետիս Ահարոնեանին որ դէմ քուէարկեց կուսակցութեան կառոյցին երկարաձգման որոշմանը: Որովհետեւ ան կը կարծէր որ երկարաձգումը բաւականին մեծ վտանգների հետ կապուած խնդիր է: Այսինքն թրքական կառավարութեան տալիս է կուսակցութեան յստակ պատկերը: Եւ նայած թէ վիճակը ինչպէս կը զարգանայ արեւմտեան Հայաստանում հնարաւորութիւն էր տալիս նաեւ չէզոքացնել արմատական կուսակցութեան: Նա յստակօրէն գիտակցել էր թէ այդ երկարաձգումը սխալ էր: Եւ վճռակամօրէն շարունակում էր աշխատել ինքնապաշտպանական հնարաւորութիւնների մեծացման ուղղութեամբ: Պատահական չէ թէ այդ շրջանին երբ որ Զաւարեան գիւղատնտես էր, ուսուցիչ էր, շրջում էր Սասնոյ գիւղերին, հանդիպում էր տղոց հետ, որոնք ուզում էին իմանալ մարտական կանոնագրի նախագծերու մասին, ուզում էին տեղեկութիւններ նրա կողմից կազմակերպուող զէնքի եւ զինամթերքի այդ գործի տեղափոխման մասին, Ռոստոմի եւ ուրիշների հետ միասին: Նա ուսուցիչ էր, լուսաւորիչ` բայց նա մնում էր յեղափոխական:
Ան ընդհանրապէս կեանք չունեցող անձնաւորութիւն էր, եւ զոհաբերուող: Կարելի էր Սասուն բարձրանալ եւ հանդիպիլ աղջիկի մը, որ կօշիկ չունէր. կրնար իրը տալ եւ ինքը մնար այնպէս, եւ յետոյ իր ընկերները կուտային իրենցը, որովհետեւ չէր վայլեր իրենց մնայ այդպէս կուսակցութեան ղեկավարներից մէկը: Այս էր Զաւարեանը: Ընդհանրապէս իր անձը նուիրել էր իր ժողովուրդին, կուսակցութեանը եւ իր պայքարին: Բոլորը չէին հասկնար, բայց այդպիսին էր Զաւարեանը…
Ելոյթ ունեցողները նշեցին, որ երիտասարդ տարիքէն տարուելով ազգային-յեղափոխական գաղափարներով, Զաւարեան Դաշնակցութեան ճամբով կեանքը նուիրեց հայութեան ազատագրութեան դատին: Գործեց Արեւմտահայաստանի եւ Արեւելահայաստանի մէջ, եղաւ յեղափոխական գործի ու գաղափարներու քարոզիչ ու տեսաբան: Զաւարեանը գլխաւոր տեսաբաններէն էր ապակեդրոնացեալ կառավարման սկզբունքին, որ հիմքն է Դաշնակցութեան կառոյցի, եւ կը մարմնաւորէ այն, թէ ինչպիսի վարչաձեւ կը տեսնէ Զաւարեանը ապագայ Հայաստանի համար:
Հոկտեմբեր 26-ին, Հ.Յ.Դ. Հայաստանի Գերագոյն մարմինը կազմակերպած էր այցելութիւն Զաւարեանի շիրիմին, որ կը գտնուի Լոռիի մարզի անոր հայրենի գեղատեսիլ Այգեհատ գիւղին մէջ: Արարողութեան մասնակցեցան Հ.Յ.Դ. Հայաստանի կառոյցի բազմաթիւ անդամներ, երիտասարդական, պատանեկան եւ “Նիկոլ Աղբալեան“ ուսանողական միութիւններու անդամներ, հրաւիրեալներ եւ գրեթէ ամբողջ Այգեհատ գիւղը:
Հոգեհանգստեան պաշտօնը մատուցեց Օձունի եւ ենթաշրջանի հոգեւոր հովիւ Վրթանէս քհնյ. Բաղալեան, մասնակցութեամբ Վանաձորի Սուրբ Մարիամ Աստուածածին եկեղեցւոյ “Սուրբ Տիրամայր“ երգչախումբին:
Քհնյ. Բաղալեան շնորհակալութիւն յայտնեց կազմակերպիչներուն եւ նշեց, որ սրբավայր-ուխտատեղիի վերածուած շիրիմին շուրջ մեծ թիւով երիտասարդներու ներկայութիւնը անգամ մը եւս կը փաստէ, որ հայրենասիրական այն ոգին, որուն կրողը հանդիսացած է Սիմոն Զաւարեան:
Նշենք թէ, Հայոց Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին` 2015 թուականին, կ՛ամբողջանայ Զաւարեանի ծննդեան 150-ամեակը:
Ելոյթ ունեցան Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ, պատմական գիտութիւններու թեկնածու Լեւոն Մկրտչեան, “Սիմոն Զաւարեան“ հասարակական կազմակերպութեան նախագահ Գագիկ Շահվերդեան, պատմական գիտութիւններու դոկտոր, “Վէմ“ գիտական հանդէսի գլխաւոր խմբագիր Գէորգ Խուդինեան, Այգեհան գիւղի դպրոցի տնօրէն Պարոյր Շահվերդեան, որոնք փոխանցեցին Լոռիի այդ մեծ զաւկին տեսիլքն ու ցանկութիւնները: Անոնք յայտնեցին թէ Զաւարեանի հայեացքները, մարդկային կերպարն ու անսակարկելի հեղինակութիւն, պատկառանք ներշնչած է:
Այցելութեան աւարտին Հ.Յ.Դ.-ի Իրաքի ղեկավար Պարոյր Յակոբեանի կնքահայրութեամբ, տեղի ունեցան երիտասարդական խոստման եւ կուսակցական երդման արարողութիւններ: Խումբ մը երիտասարդներ միացան Հ.Յ.Դ.-ի շարքերը:
