0
0
ՍԻՒԶԱՆ ԽԱՐՏԱԼԵԱՆ
Շուտով նախագահական ընտրութիւններ են Հայաստանի մէջ: Հայաստանի Հանրապետութեան 4-րդ նախագահի ընտրարշաւը ընթացքի մէջ է, եւ այս անգամ, բոլորի վկայութիւններով այս անգամ մեզ կը սպասէ ամէնէն տարօրինակ ընտրութիւնը: Արդէն կան բազմաթիւ որակաւորումեր. զաւեշտալի, անլուրջ, ոչ մի տեղ տանող, ինքնախաբէութիւն, անդունդ, կամ նոյնիսկ` պիպլիական Մովսէս մարգարէի Կարմիր ծովը բաժնելուն համարժէք իրադարձութիւն:
Ի հարկէ աշխարհի ամէն կողմ ընտրութիւններ կ՛ունենան ի-րենց զաւեշտալի, երբեմն` տագնապայարոյց զաւեշտալի իրադարձութիւններ: Այս կամ այն թեկնածուի յայտարարութիւններու, վարուելակերպի, յարաբերութեան ոճի, գիտութեան պակասի, անտեղեակութեան մասին ամէնէն զաւեշտալի երեւոյթները երգիծանքի առարկայ դարձնող ռատիոյի կամ հեռուստատեսութեան գիշերային ծրագիրները բազմաթիւ են Ա.Մ.Ն.էն սկսած մինչեւ Եւրոպա, տագնապահար Եգիպտոս եւ, ինչու չէ, Հայաստան:
Ո՞վ չի յիշեր Սարա Փէյլինի, Նախագահ Պուշի, Ֆրանսայի նախկին նախագահ Սարքոզիի կամ Իտալիոյ Պերլուսքոնիի “յիմարութիւնները“ խիստ զաւեշտալի բայց նաեւ խիստ մտահոգիչ արտայայտութիւնները, որոնք ցոյց կու տան նախագահական թեկնածուներու մարդկային բնոյթը, կը վկայեն, որ անսխալական մարդ չկայ, բան մը, որուն կարծեմ բոլորս համամիտ ենք:
Վերջին տարիներուն հայկական իրականութեան մէջ համարեայ ամէն օր եւ յատկապէս ընտրութիւններու նախաշեմին ու ընտրարշաւի ընթացքին հայկական կեանքով մտահոգ կամ շահագրգռուած իւրաքանչիւր հայ նուազագոյնը մէկ առիթով իր միտքերը արտայայտելու կացութիւնը դիմագրաւած է: Կան մարդիկ, որոնք նոյնիսկ ֆէյսպուքեան իրենց էջերուն վրայ ակնարկութիւններ արձանագրած են, մէկը քննադատած է օրուան իշխանութիւնները, ուրիշներ` պատասխանատուութեան կանչած են սփիւռքը, կամ մտահոգութիւն յայտնած են կուսակցութիւններու կրաւորականութեամբ: Այս արձանագրութեանց մէջ կան յատկապէս յուսախաբութեան, յոռետեսութեան երանգներ, եւ, ինչու չէ, կան նաեւ ամպերուն մէջ տեսողութիւնը կորսնցուցած, գուշակութիւններով զբաղուած մարդիկ` “բոլորս դէպի անդունդ կ՛երթանք…
Անմիջապէս ըսեմ, որ ես այսպիսի արտայայտութիւններ քննադատելու մտադրութիւն չունիմ: Կը հաւատամ, որ իւրաքանչիւր հայ իրաւունք ունի ե՛ւ քննադատելու ե՛ւ փառաբանելու, ե՛ւ հակադիր տեսակէտ ունենալու: Եւ այս իրաւունքը կը պատկանի թէ՛ Մովսէս գիւղի բնակիչ հայ մարդուն եւ թէ՛ Սթոքհոլմի Էրիքսոն փողոցի բնակիչ սփիւռքահայուն: Ժամանակները փոխուած են եւ եթէ կան մարդիկ, որոնք դեռ եւս կը մտածեն որ հայութեան քաղաքական, մշակութային, ընկերային հասարակական կեանքի մասին տեսակէտ ունենալը մենաշնորհ է, չարաչար կը սխալին: Տեղեկատուական արհեստագիտութեան յեղափոխութեան ժամանակներուն, ազգին շահագրգռող հարցեր կարելի չէ այլեւս միայն փակ սենեակներու, սահմանափակ շրջանակներու մէջ քննարկել: Հնարաւոր չէ, որովհետեւ այսօր իւրաքանչիւր մարդ հնարաւորութիւն ունի ըսենք բարեգործութեան իր թիրախն ու միջոցը ընտրելու, քաղաքական իւրաքանչիւր դէմքի եւ ըսածն ու ըրածը, եւ չըսածն ու չըրածը մէկ ակնթարթի մէջ ստուգելու, համեմատելու, եզրակացութիւն հանելու ու կողմնորոշուելու: Այսօր հանրային քննարկումներու բեմերը բազմաթիւ են, եւ քաղաքական կուսակցութիւններուն, ազգային մեր կառոյցներուն կը մնայ աշխատանքի ձեւերը համապատասխանեցնել նոր իրականութիւններուն:
Սակայն այսօր այս մասին չէ որ կ՛ուզեմ խօսիլ: Հետաքրքրականն այն է, որ Հայաստանի ապագայով մտահոգներու խումբ մը կա՛յ, պարզ մարդիկ են անոնք, պարզ հայեր:
Նախագահական ընտրութիւններով շահագրգռուած ենք բոլորս, մանաւա՛նդ` արդիւնքով:
Այն ինչ, որ ինձ կը հետաքրքրէ այս ընտրութիւններու վերաբերեալ հետեւեալն է. եթէ անցեալին Պէյրութի հայկական թաղային ակումբին մէջ հասակ նետելով կը փայփայէի Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի երազը, ոչ ոք չէր մտածեր, որ արդար կարգերու խնդիրը նաեւ համաչափ կարեւորութիւն ունի: Հասկնալի է, այդ օրերուն մենք կը քննադատէինք խորհրդային համակարգը եւ, ի հարկէ, մեր մտքերուն մէջ բիւրեղի նման յստակ էր, որ այդ բռնատիրական համակարգի վերացումով ինքնաբերաբար պիտի ունենայինք իտէալական մէկ հասարակութիւն, օրինակելի հայ քաղաքացիներով, արդարամիտ դատաւորներով, աշխարհի բոլոր հայերու շահերու ու իրաւունքներու պաշտպան նախագահով, նակագահ որ անմիջապէս պիտի լծուէր Միացեալ Հայաստանի հետապնդման գործին: Բոլոր երազները վերջ ի վերջոյ երազ են, եւ ինքնաբերաբար ռոմանթիկ եւ թերի: Յատկապէս փխրուն է այդ երազը, երբ կը բախի իրականութեան: Ասոր մէջ սխալ բան չկայ: Առանց երազի, կը սիրեմ օգտագործել տեսիլք բառը, չկայ նաեւ առաջընթաց:
Բոլորս ալ ունինք Հայաստանի մեր երազը: Արդար, անկախ ու բարեկեցիկ Հայաստանի երազը, Հայաստանը` մեր բոլորի տունը: Սակայն որո՞ւ կ՛ուզենք վստահիլ այդ տան կառավարման շատ կարեւոր գործը, մանաւանդ որ ունինք, մեղմ ըսած, վատ տրամադրուած դրացիներ: Մեր յուսախաբութեան եւ բարկութեան մէջ կը մոռնանք այս խիստ կարեւոր հարցը:
Քննարկումներու ընթացքին յաճախ կը լսուին փտածութեան մասին մտահոգութիւններ եւ յատկապէս մեզ կը բարկացնէ այդ փտածութեան դէմ պայքարի անհեռանկարայնութիւնը, այս վիճակէն դուրս գալու ձեւերու ապարդիւն ըլլալը: Լուծումներու շարքին ամենաուշագրաւը քաղաքական փտած պետական այրերը կրթուած, ապաքաղաքականացած թեքնոքրատներով փոխարինելու առաջարկներն են, նաեւ` փրկութիւնը կրթուած նոր սերունդին վստահիլն է, անկուսակցական, ապաքաղաքական երիտասարդութեան: Իբրեւ լուծում կ՛առաջարկուի նաեւ ժողովրդավարութեան ապաքաղաքականացման – ապակուսակցականացնելու մասին չէ խօսքս-անհրաժեշտութիւնը, որպէսզի քաղաքական այրերը համակարգին մէջ մտնեն ու առաջընթաց արձանագրեն ոչ թէ հարստութեան, եկամուտի, կապերու, եւ յատուկ շահերու հիման վրայ այլ միայն ու միայն իրենց արժանիքներու, վաստակի, ճարտարութեան բարենիշներու վրայ:
Ի հարկէ այս խօսակցութիւնները միայն Հայաստանի իրականութեան իւրայատուկ չեն: Նմանօրինակ քննարկումներ այժմէական են, եւ նմանօրինակ վիճարկումներ կը լսուին ե՛ւ եւրոպական երկիրներու, ե՛ւ արաբական երկիրներու, ե՛ւ Ա.Մ.Ն. կամ նոյնիսկ մեր դրացի երկիրներէն ներս: Իտալիոյ պարագան ցուցիչ է, ուր Մարիօ Մոնթիի (թեքնոքրատ տիպար մը) իշխանութեան գալը կարծես աւելի հրապուրիչ դարձուց այս հարցը, իսկ Մոնթիի վերընտրութիւնը քննարկումներուն տուաւ աւելի անմիջական, հրատապ ու գործնական նշանակութիւն:
Հարցում. կարելի՞ է ժողովրդավարութիւնը փոխարինել արժանիքներու մասնագիտական կարողութիւնով: Սակայն ինչքան ալ համամիտ ըլլամ, որ քաղաքական այրերը պէտք է հաստատօրէն գնահատուին իրենց գիտելիքներու, արժանիքներու եւ վաստակին հիման վրայ, այս փաստարկումը ինչ որ տեղ շփոթեցուցիչ է:
Ինծի կը թուի, որ երեք կարեւոր տարրեր իրարու հետ կը խառնենք. կառավարում, բաշխում, եւ օրինականութիւն: Իսկական աշխարհի մէջ ի հարկէ, կարելի չէ բաժնել այս երեքը. անոնք իրարու հետ ունին անքակտելի կապակցութիւն: Այստեղ նաեւ գործ ունինք թէականօրէն վերլուծական երեք բացորոշ տարրերու հետ:
Եկէք նայինք իւրաքանչիւրին նախքան որ տրուինք “արժանիքներ ընդդէմ ժողովրդավարութիւն“ քննարկումին:
Կառավարման տարրը կ՛առընչուի “ով պիտի իշխէ հարցին“. Ի հարկէ հարցի պատասխանը մին է. ամենալաւը: Սակայն պատասխանը այնքան ալ բացայայտ չէ: Ի՞նչ կը նշանակէ ամենալաւը: Մերիթոքրասիի փաստարկը այն է, որ կառավարումը պէտք է վստահիլ այն անձերուն, որոնք լաւագոյնս արժանի են այդ գործին: Երբ փաստարկը այսպէս կը ձեւակերպուի, ի հարկէ ոչ ոք առարկութիւն չունենար: Ինծի համար ալ ընդունելի է այդ ձեւակերպումը: Բայց եթէ ընդունինք, որ կան կառավարման տարբեր ձեւեր, եւ որ այդ տարբերութիւնները ինքնին կ՛ենթադրեն շահեր ու կորուստներ` հասարակութան այլազան խմբաւորումներու համար, արդէն արժանիքներու համակարգը կը դառնայ խնդրայարոյց: Կրնանք ձեւացնել, որ լաւագոյն քաղաքական այրերը գիտեն, թէ ինչն է լաւ երկրի համար, բայց միաժամանակ նոյն այդ այրերը պիտի իմանան որ իրենց բերած “լաւագոյնէն“ պիտի ըլլան ե՛ւ շահողներ ե՛ւ կորսնցնողներ. Յիշենք որ հաւաքական բարեկեցութիւնը եւ անհատական բարեկեցութիւնը նոյն բաները չեն:
Այստեղ կ՛առաջանայ բաշխումի կարեւորութիւնը. թէ ինչպէս պիտի բաշխել որոշակի կառավարման քաղաքականութեան պատճառած շահերն ու վնասները: Ո՞վ պիտի շահի, ո՞վ պիտի կորսնցնէ: Ո՞վ ինչքան պիտի շահի, իսկ կորուստը որո՞ւ վրայ պիտի բարդուի:
Այստեղ անշուշտ կայ բանակցութեան հարց. կարեւոր է հասկնալ, որ իշխանութիւնները ինչ դիրքերէ պիտի բանակցին: Կայ երկու հնարաւորութիւն. դիրքային բանակցութիւն, կամ` սկզբունքային բանակցութիւն: Դիրքային բանակցութիւնը միանշանակ է. կը նշանակէ իմ շահը քու կորուստն է. Ես կը շահիմ, դուն կը կորսնցնես: Սկզբունքային բանակցութիւնը կ՛ենթադրէ այլ բան, եւ մեկնարկ ունի առարկայական տուելաներ, ինչպիսին են արդարութիւն, որպէսզի ունենանք բոլորի շահերու առաւելագոյն ապահովում: Այսինքն ամէն մարդ կը շահի:
Հեշտ չէ մարդոց սորվեցնել, թէ ինչպէս կարելի է հարցերուն մօտենալ սկզբունքային դիրքերէ, ինչպէս արդարութիւնը ունենալ որպէս բանակցութեան հիմք:
Ահա այստեղ կու գայ առաջնորդութեան կարեւորութիւնը: Առաջնորդը, ղեկավարը պիտի կարենայ հայ մարդուն ցոյց տալ ու համոզել, որ բոլորս կը շահինք բաշխումի ճիշդ կիրարկումի, սզկբունքային բանակցութեան միջոցաւ: Նոյնքան կարեւոր է կորուստի մասը: Անոնք նաեւ պարտաւոր են ցոյց տալ, որ ոչ ոքի պիտի վիճակուի առանձին կրել անընդունելի չափով կորուստներ:
Հարցը կը բարդանայ, ինչպէս տեսաք: Մեր քաղաքական այրերը պիտի համոզեն մեզ, որ անոնք լաւագոյնն են այդ գործը գլուխ բերելու համար, որ ունին հեռանկար, տեսիլք թէ ինչպէս պիտի լուծեն բաշխումի խնդիրը, այնպէս` որ բոլորս շահող դուրս գանք ու ոչ ոքի վիճակուի անտանելի կորուստ կրելու պարտադրանքը:
Եթէ մեզ համոզեն, ապա նաեւ կ՛ունենան օրինականացում: Մեր համոզուածութեան աստիճանը կը դառնայ համակարգի օրինականցումի չափանիշ:
Եթէ կայ հաւատք, որ մեր ղեկավարները ճիշտ մարդիկն են, ունին ճիշդ տեսիլք, եթէ հաւատանք որ իրեց ղեկավարութեան ներքեւ մեզ չէ վերապահուած անհանդուրժելի չափերու կորուստ, եթէ համոզուինք, որ թերեւս նոյնիսկ ինչ որ բան շահինք, ապա այն ատեն կ՛աջակցինք առաջնորդին‘ նախագահին ու անոր կառավարութեան: Եթէ չենք հաւատար մարդոց, չենք հաւատար վարուող քաղաքականութեան, եւ կամ մեզի վիճակուող կորուստներու արդարացիութեան, ուրեմն չենք աջակցիր այդ կառավարութեան:
Այս կապը քաղաքական ղեկավարներու եւ հասարակութեան միջեւ կը գործէ ամէն տեղ, ի զօրու է ամէն տեսակի համակարգներու համար: Օրինակի համար Համայնավարութիւնը ձախողեցաւ եւ փլաւ երբ իր օրինականութիւնը կորսնցուց: Բայց այս կապի աւելի վառ օրինակները կը տեսնենք այնտեղ, ուր մարդիկ աքտիւ կ՛որոշեն, թէ որոնք պիտի կառավարեն համակարգը, բան մը որ կը կոչուի ներկայացուցչական ժողովրդավարութիւն: Անշուշտ կարելի է անմիջապէս առարկել, որ միշտ չէ, որ անոնք որոնք մեծ թիւով ձայներ կ՛ապահովեն, ընտրութիւններու ճամբով, անպայմանօրէն լաւագոյնն են երկիրը կառավարելու համար: Ուրեմն կարող ենք ունենալ հասարակութեան աչքին օրինական կառավարութիւն, բայց անկար ու անձեռնհաս խումբ մը, որու ապիկարութիւնը վերջին հաշուով կ՛աւարտի կառավարական համակարգով որ եւ անօրինական է եւ անկարող:
Բայց այս պարզեցուած ախտաճանաչման ետին կայ այն միտքը, որ կառավարութեան բոլոր որոշումները ըստ էութեան նոյնն են: Իրականութիւնը այդպէս չէ: Կարգ մը որոշումներ ուղղակի բաշխումի հետ կապուած են, օրինակ տուրքերու եւ ծախսերու: Մինչդեռ շատ որոշումներ կապ ունին թէ ինչպէս մաս կը կազմես կառավարութեան, եւ յետոյ անգամ մը որ մտար կառավարութիւն ինչպէ՞ս կը կայացնես որոշումներդ:
Ուրեմն այսպէս. ընտրութիւններուն յաղթանակած մարդը կրնայ, ատակ է դիմագրաւել տնտեսական ու սոցիալական որոշ մարտահրաւէրներ ու միաժամանակ վարպետօրէն շահագործել քաղաքական մեքենան: Այս մարդիկ հանրութեան աչքին կ՛ունենան օրինականութիւն կը համարուին արդիւնաբեր, եւ հետեւաբար ունին վերընտրուելու հնարաւորութիւն:
Դժբախտաբար, կառավարութեան մէջ գործող մարդիկ եւ մարտահրաւէրները ժամանակի ընթացքին կը փոխուին:
Քաղաքականութիւն մը,որ դրական կը համարուէր անցեալին, կրնայ վատ ընկալուիլ այսօր: Միւս կողմէ քաղաքական մարդը խաղի օրէնքները փոխելով կը գտնէ միջոցը յաւերժ մնալու իշխանութեան գլուխ, հակառակ անոր որ այդ մարդու քաղաքական տեսիլքը այլեւս ընտրողներու մեծամասնութեան կողմէ չի ընդունուիր: Այդ քաղաքական այրերը կը մնան իշխանութեան գլուխ, հակառակ անոր, որ արդէն բացայատ անընդունակ են լուծելու իրենց առջեւ ծառացած մարտահրաւէրները: Աւելին. անոնք այնպէս ամուր կառչած են որոշում կայացնող վարչամեքենային, որ ինչքան նուազի իրենց կարողութիւնը այնքան աւելի կը մեծնայ որոշումներու վրայ ներգործելու անոնց կարողութիւնն ու հնարաւորութիւնը:
Այս կացութիւնը մեզ կը դնէ անյարմար կացութեան առջեւ: Եթէ ուզենք փոխել այդ մարդիկը, պարտաւոր ենք փոխել ամբողջ քաղաքական համակարգը: Ի հարկէ դիմադրութիւնը պիտի ըլլայ շատ ուժեղ: Կացութենէն շահողներու վերնախաւը դիւրին դիւրին չի զիջիր իր դիրքերը: Միաժամանակ ամէնէն դժուաըը պիտի ըլլայ դիմակայել այս համակարգի շահագործումներէն վնասուած ու կառավարութենէն ամբողջութեամբ յուսախաբութիւն ապրած հասարակ մարդը, որ այլեւս չի հաւատար, որ կարելի է ունենալ համակարգ, որմէ կրնան շահիլ բոլորը, ուր չկան անընդունելի կորուստներ: Մէկ խօսքով‘ հաւատքը իր ուժի նկատմամբ:
Աւարտելու համար, կը կարծեմ որ մեր խնդիրը ժողովրդավարութիւնը ապաքաղաքականացնելու մասին չէ: Խնդիրը ուրիշ է. ինչպէս կարելի է խաղադաշտը փոխել, ճշգրտել, այնպէս որ քաղաքական նոր վերնախաւեր, նոր գաղափարներով, ունենան արդար հնարաւորութիւն իշխանութիւն ստանձնելու եւ արդար բաշխում իրագործելու:
Այն միտքը, որ մենք կրնանք շրջանցել իրաւական հաստատութիւններու բարեփոխումը եւ լուծումը տեսնել քաղաքականութենէն դուրս, մեղմ ըսած վտանգաւոր է: Կը բաւէ քաղաքական փոքրիկ ցնցում մը ու մեր “ամենակարող ու սիրելի“‘ աշխարհ տեսած թեքնոկրատները անհետ կը կորչին:
Հայ մարդը, հայ քաղաքացին ինքն է, որ պիտի որոշէ, թէ ո՞վ է ամենալաւը երկիրը կառավարելու համար: Հայ մարդը պիտի իմանայ դժուար որոշումներու կայացման ձեւին ու գործընթացի մասին, յատկապէս այն, որ ինչպէս պիտի բաշխուին կորուստները: Կորուստներուն մասնակից պիտի ըլլան բոլորը, հասարակութեան բոլոր խաւերը, իւրաքանչիւրը իր չափին համապատասխան, սակայն ի վերջոյ պիտի շահին բոլորը:
