
Հարիւրմէկ տարի ետք, Գերմանիոյ խորհրդարանը մէկ դէմ եւ մէկ ձեռնպահութեամբ վերջապէս կը ճանչնար հայոց եւ քրիստոնեայ փոքրամասնութիւններու դէմ առաջին աշխարհամարտի իր դաշնակիցին՝ Թուրքիոյ՝ կողմէ գործադրուած ցեղասպանութիւնը, դիւանագիտական լարուած կացութիւն ստեղծելով: Այդ ճանաչումը ցանկացող չէր Գերմանիոյ հզօր վարչապետը, Անկելա Մերգել, եւ ոչ ոքի համար գաղտնիք է, որ ան Թուրքիոյ նախագահ Ռեչեփ Էրտողանի հետ մենաշնորհեալ կապեր ունէր:
Ճանաչման բանաձեւը պարզ էր եւ յստակ, ինչպէս Ֆրանսայի կողմէ ցեղասպանութեան ճանաչման պարագային, առանց քաղաքական բովանդակութեան, եւ առանց ցեղասպանութեան հեղինակի անուան յիշատակութեան: Արձանագրենք այդ բանաձեւը. «Յուշ եւ ոգեկոչում Հայոց Ցեղասպանութեան եւ այլ քրիստոնեայ փոքրամասնութիւններու՝ 101 տարի առաջ»: Նման բանաձեւերու եթէ Թուրքիան չհակազդէ, անոնք կը մնան թուղթի վրայ, անարձագանգ, եւ կը յուզեն յաղթանակ երազող հայերը:
Բայց աւանդական կերպով Թուրքիան զայրացաւ: Արեւմտեան կարգ մը լրագրողներ չվարանեցան խօսելու «Անգարայի սուլթանի զայրոյթի» մասին: Յաճախ կը խօսուի «սուլթան»ի մասին: Կը խօսին լրագրողներ, բայց ոչ պետութիւններ: Կարճատեւ զայրոյթ մը: Այդ զայրոյթին արձագանգելու կրնան ծառայել Գերմանիոյ աւելի քան երեք միլիոն թուրքերը:
Բայց միջոցին, գերմանացի երեսփոխաններու դէմ եղան մահուան սպառնալիքներ: Գերմանիոյ իշխանութիւնները չհետապնդեցին այդ սպառնալիքներու թելադրողները եւ հեղինակները, որոնք պատմութենէն սորված են «անպատժելիութիւն»ը: Ճանաչման թեր քուէարկողները ինչո՞ւ դատական հետապնդում չպահանջեցին: Յաճախ լորձնաշուրթն կը խօսինք հայկական «լոպպի»ի մասին, որ ճառ զարդարելու կը ծառայէ: Թող թոյլ տրուի հարցնելու, թէ ո՞ւր կը գտնուի այդ «լոպպի»ն, պաշտպանելու համար մահուան սպառնալիք ստացող Գերմանիոյ Պունտսթակի անդամները, շարժման ենթարկելով միջազգային զանգուածային լրատուամիջոցները:
Հանրային կարծիքին յիշողութիւնը կարճ է:
Բայց Ռեճէպ Էրտողանի յիշողութիւնը, ինչ կը վերաբերի մարդկային իրաւանց եւ մարդկութեան դէմ ոճիրներու միշտ արթուն է ամբոխային մտայնութեան կեր հայթայթելու համար: Երբեմն պէտք է յիշել, մանաւանդ յիշեցնել բոլոր անոնց որոնք Թուրքիան կը դարպասեն չանհանգստանալու համար, թէ ի՞նչ ըսած էր ան 2008-ին, Գերմանիոյ մէջ, երբ դեռ վարչապետ էր, բայց Թուրքիոյ իսկական տիրակալը, որ «ձուլումը մարդկութեան դէմ ոճիր էր»: Ի՞նչ ըսել ուզած էր Էրտողան: Ի՞նչ պէտք էր որ հասկցած ըլլային Գերմանիոյ ղեկավարները: Գերմանիա բնակող շուրջ երեք միլիոն թուրքերը հոն կ’ապրէին Թուրքիա ապրելու պէս: Թուրքիոյ ընտրութիւններու առիթով հոն կը կազմակերպուէին հանրաժողովներ: Այդ երեք միլիոն թուրքերը գրաւման բանա՞կ էին:
Իրաւական եւ օրէնքով առաջնորդուող կազմակերպուած Գերմանիան չէր կրնար չիմանալ այդ յայտարարութիւնը եւ անոր մօտաւոր եւ հեռաւոր նպատակները: Քաղաքական կեանքին հետեւող զարմացած անձը հարց կրնայ տալ, թէ ինչպէ՞ս առանց հակազդելու կը մնան այդ երկրի ղեկավարները:
Հակազդեցութեան բացակայութիւնը եւ անպատժելիութիւնը, միշտ հրաւէր եղած են կրկնելու ոտնձգութիւնները, չարագործութիւնները: Երբեմն կը յիշեցնեն Հիթլէրի խօսքը, Լեհաստան ներխուժման նախօրեակին, թէ «թէ ո՞վ կը յիշէ հայոց ջարդերը»: Այդպէս ալ Գերմանիայէն ետք, Ֆրանսա, Լիոնի մէջ, 2014-ին, նոյն Ռեճէպ Էրտողանը, Ֆրանսայի թուրքերուն կ’ըսէր ինչ որ ըսած էր Գերմանիոյ թուրքերուն: Եւ որովհետեւ հակազդող չկար, ոչ ոք զինք կարգի կը հրաւիրէր, որ միջամուխ կ’ըլլար այլ երկրի մը ներքին գործերուն: 2015-ին, կրկին Ֆրանսայի մէջ, Սթրազպուրկ, թրքական սփիւռքին իր խօսքը ուղղելով, Էրտողան կ’ըսէր, թէ Թուրքիան իսկական քաղաքակրթութեան պաշտպանն էր, ընդդէմ Եւրոպայի, որ վարակուած էր այլատեացութեամբ, իսլամատեացութեամբ եւ ցեղապաշտութեամբ: Այս չէր կրնար լսած չըլլալ Եւրոպան: Բայց ինչո՞ւ կը լռէր, ինչո՞ւ կ’ընդունէր զրպարտութիւնը, վիրաւորանքը:
Շնորհակալ կ’ըլլանք, որ Գերմանիա, Ֆրանսա եւ ուրիշ երկիրներ, քաղաքապետութիւններ, կը ճանչնան Հայոց Ցեղասպանութիւնը: Բայց ո՞ւր պատահած ցեղասպանութիւնը, որո՞ւ կողմէ, ինչո՞ւ: Նման հասցէներու ճշդումը շրթներ կ’այրէ:
Ի՞նչ եղած է իրաւունքի վերականգնման տեսակէտէ բոլոր ճանաչումներու հետեւանքը: Երբեմն մենք մեզի պէտք է ուղղենք այս պարզ հարցումը, գէթ մենք մեզի համար, ազգի քաղաքականութիւնը մշուշէ դուրս բերելու համար:
Ի՞նչ պիտի ըլլան հետեւանքները ակնկալուած «ճանաչում»ներու, որոնց համար ուժ եւ ժամանակ կը մսխենք: Ի՞նչ բանի եւ որոնց կը ծառայէ ճանաչումներու աղմուկը: Հայելիին դիմաց կանգնելով, «Էսթէպլիշմընթ»ը երբեմն ալ կրնայ մտածել այս հարցման պատասխանին մասին:
Յաճախ կը յիշեմ մեծ բանաստեղծ Վիքթոր Հիւկոն, որ ըսած է. «Կարմիր գլխարկ դրի հին բառարանին»:
«Կարմիր գլխարկ»ի ռազմավարութիւն եւ քաղաքականութիւն կը վարե՞նք մենք մեզի եւ մեր բարեկամներուն հետ:
Ճշմարտութեան աստեղային պահու մը պէտք է պատասխանել… առանց «ղեկավարական» ճապկումներու:
Յիշողութեան ինքնամտարկումէն անդին ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս պիտի հաստատենք եւ հաստատեն արդարութիւնը եւ իրաւունքը:
Ո՞վ չի տեսներ, որ նոյն Թուրքիան կը շարունակէ իր «սուլթանական» քաղաքականութիւնը, կրկնելով ինչ որ ըրած է անցեալին, մարդկային իրաւանց եւ ժողովուրդներու ինքնորոշման մունետիկ հաւկուրութենէ տառապող քաղաքակիրթ աշխարհի աչքին առջեւ:
Ոչ ոք իրաւունք պիտի ունենայ ըսելու չգիտցանք, չէինք գիտեր: