ՀԱ­ՅԵ­ՐԷՆ ԲԱՐ­ԲԱՌ­ՆԵ­ՐԸ

Read Time:14 Minute, 24 Second

ԱՐՄԷՆ ՏՕՆՈՅԵԱՆ

Աշխարհի բոլոր լեզուները ունին իրենց բարբառներն ու ենթաբարբառները:

Լեզուներու մէջ ամենէն շատ բարբառ ունեցողները հնդիկներն են: Այնքան խառն եւ իրարու համար անհասկնալի է անոնց բազմաթիւ բարբառները, որ անգլերէնը դարձած է տեսակ մը հասարակաց լեզու: Բարբառի սահմանումը շատ ընդարձակ է եւ խրթին: Պարզագոյն բացատրութիւնն այն է, որ երբ մեր պարագային, երկու հայեր իրարու հանդիպին, հայերէն խօսելով հանդերձ զիրար չհասկնան ուրեմն անոնց գործածած լեզուն բարբառային է:

Ինչպէ՞ս, ե՞րբ եւ ինչո՞ւ ծնունդ առած են այս բարբառները: Դժուար է այս հարցերուն տալ միանշանակ պատասխան:

Բարբառներու ծագման մասին երկու բացատրութիւններ կան.և

Ա. – Ե. դարուն արդէն գոյութիւն ունեցած են զանազան բարբառներ, քանի որ Հայաստանի աշխարհագրական տարածքները իրարմէ հեռու ըլլալով, տարբեր “աշխարհներ“, տարբեր հանգամանքներու եւ պայմաններու մէջ լեզուական տեղական տարբեր ճիւղեր ստեղծուած են, մանաւանդ հեռաւորութեան եւ հաղորդակցական միջոցներու չգոյութեան պատճառներով: Ուրեմն այս բացատրութեամբ արդէն իսկ բարբառները գոյութիւն ունեցած են: Այդ բարբառներէն մէկը եղած է գրաբառը, որ գրականացած է եւ դարձած է հասարակաց ընդունուած եկեղեցական, ժամանակին գրական, պետական եւ ընդհանրականացուած լեզու: Միւս բարբառները իրենց գոյութիւնը շարունակած են տեղական պայմաններով մինչեւ մեր օրերը:

Բ.- Այս տեսակէտին համաձայն չեն կարգ մը լեզուաբաններ, որոնք կը պնդեն, որ այսօր գոյութիւն ունեցող բարբառները այնքան ալ հին չեն եւ հիմնալեզու գրաբառէն ետք, ծնունդ առած են այդ բարբառները: Այստեղ յայտնենք հարեւանցիօրէն, որ բարբառներու մասին եղած են բազմաթիւ ուսումնասիրութիւններ: Բարբառներու բառային, հնչիւնական, քերականական եւ հոլովական կանոնները ենթարկուած են համեմատական խոր քննարկումներու:

Մեր այս տողերուն մեծագոյն աղբիւրը եղած է Հրաչեայ Աճառեան, որ յատուկ խոր ուսումնասիրութիւն մը նուիրած է մեր բարբառներուն, լոյս տեսած է 1911ևին (Մոսկուա, Նոր Նախիջեւան): Հատորը կը կոչուի (“Հայ Բարբառագիտութիւն, Ուրուագիծ եւ Դասաւորութիւն Հայ Բարբառներիևբարբառագիտական քարտէսով“):

Ան նաեւ կազմած է 28 բարբառներու բառարան մը, Երեւանի (Քանաքեռ) Թիֆլիսի, Ղարաբաղի, Գորիսի, Շամախի, Նոր Ջուղայի, Մոկսի, Տիգրանակերտի, Խարբերդի, Համշէնի, Զէյթունի, Հաճընի, Սուէյտիոյ, Սեբաստիոյ, Ասլանպէկի, Պոլսոյ, Ռոտոսթոյի, Նոր Նախիջեւանի, Սուչաւայի, Մարաշի եւ Սալմաստի բարբառներով:

Ընդհանրապէս լեզուաբանները հայերէն բարբառները երկու գլխաւոր մասերու կը բաժնենև Արեւմտահայ եւ Արեւելահայ: Այսինքն ԿԸ (Արեւմտահայ) եւ ՈՒՄ (Արեւելահայ): Աճառեան նաեւ կ՛աւելցնէ ԵԼ ճիւղի բարբառներ:

Այսպէս` ՈՒՄ ճիւղը ունի 7 բարբառ

ԿԸ ճիւղը ունի 24 բարբառ

ԵԼ ճիւղը ունի 5 բարբառ

Բարբառներ կան, որոնք կ՛իյնան արեւմտեան եւ արեւելեան աշխարհաբաժանումներու մէջ, եւ երբեմն չեն ենթարկուիր այդ բաժանմունքի սկզբունքին: Ինչպէս օրինակ Արտուինը, որ թէեւ աւելի արեւմուտքի հակում ունի, սակայն արեւելահայ բարբառախումբին ենթակայ է, իսկ Ախալքալաքի եւ Կումայրիի բարբառները արեւմտահայ բարբառախումբին կը պատկանին:

Ռուսական կայսրութեան մէջ գտնուող Խրիմ, Պաթում, Ախալքալաք, Ախալցխա, Կումայրի եւ Նոր Պայազէտ կը խօսին արեւմտահայերէն բարբառներով, իսկ Թուրքիոյ Պայազէտ, Պորտուր, Էօդիմիշ եւ Իզմիր արեւելահայ բարբառներ ունեցած են:

ՈՒՄ ՃԻՒՂԻ

ԲԱՐԲԱՌՆԵՐԸ

Երեւան եւ շրջակայքը, մինչեւ Քանաքեռ, Էջմիածին եւ Աշտարակ: Թիֆլիսի բարբառը, նախապէս Վրաստանի բոլոր շրջանները տարածուած, վերջերս միայն կը խօսուէր Թիֆլիսի մէջ, բայց արդէն սկսած էր տեղի տալ վրացերէնի, ռուսերէնի եւ գրական հայերէնի: Ղարաբաղը հայ լեզուի ամենէն մեծ եւ ամենէն տարածուած բարբառն է, որ կը սկսի Թաւրիզէն մինչեւ Կասպից Ծովու եզերքները, ներառեալ Իզմիր եւ Այդըն: Այս մասին կը տրուի հետեւեալ բացատրութիւնը, թէ զանազան ժամանակներու, Ղարաբաղ հաստատուած կամ Ղարաբաղէն հեռացածներ պահած են այս բարբառը: Գաղթերու պատ-ճառներով ղարաբաղցիները ցրուած են մինչեւ Սիպերիա, Թուրքեստան, Գանձակ, Պաքու, Դիլիջան, Զանգեզուր, Պարսկաստանի շրջանէն Մոժումբար, Ղարադաղ եւ Ղազախ: Ուստի իրենց հետ տարած են այս բարբառը:

Շամախի բարբառով խօսած են Պաքուի հայութեան մէկ մասը: Պարսկահայութեան եւ Աստրախանի բարբառը ծնունդ առած է Հին Նախիջեւանէն: Ժողովուրդը տարածուած է մինչեւ Աստրախան եւ Ատրպատական: Այս բարբառը կը նմանի Երեւանի, Նոր Ջուղայի, Հին Ջուղայի, Շիրազի, Հնդկաստանի եւ Ջաւայի բարբառներուն: Իսկ Ագուլիսի զոկերէնը, բոլորովին տարբեր է բարբառային ընկալեալ բացատրութիւններէն:

ԿԸ ՃԻՒՂ

1և Կարնոյ բարբառ, Կարին, Բաբերդ, Կարս, Կումայրի, Ախալքալաք, Ախալցխա: Բաւական մօտ է երեւանեան բարբառին:

2և Խոտորջուր, Կարնոյ եւ շրջակայքի գիւղերը:

3և Մուշ, Ալաշկերտ, Բաղէշ, Ճապաղջուր, Սասուն, Պուլանըխ, Խնուս Մանազկերտ:

4և Վան, Աղբակ, Մոկս, մինչեւ Պարսկաստանի սահմանը: Ենթաբարբառներէն յիշենք Դիաղինը եւ Ոզմին: Այս բարբառով մեծ թիւով գրութիւններ կան:

5և Տիգրանակերտ, Հազրօ, Խիան, Սեւերակ եւ որոշ չափով ազդուած է Ուրֆան:

6և Խարբերդ եւ Երզնկա, Բալու, Չմշկածագ, Չարսանճաք, Քղի, Տէրսիմ եւ Կամախ:

7և Շապին Գարահիսարի բարբառը մօտ է Խարբերդի բարբառին: Ան տարածուած է նաեւ Ռոթոստոյի մէջ, քանի որ այնտեղ եղած են մեծ թիւով Շապին Գարահիսարցիներ:

8և Տրապիզոնի բարբառը խօսուած է առաւելաբար Կիւմիւշխանէի եւ Կիւրասոնի մէջ: Մօտ է Պոլսոյ բարբառին:

9և Համշէնի բարբառը յատուկ էր Տրապիզոնի հարաւը գտնուող համշէնահայերուն, որոնք զայն իրենց տուներէն ներս միայն կրնային խօսիլ, քանի որ բռնի իսլամացած էին մեծ մասամբ: Սոյն բարբառը յետագային ազատօրէն գործածուած է Սեւ Ծովուն ափերը հաստատուած համշէնահայերուն կողմէ:

10և Մալաթիոյ բարբառը մօտ եղած է Արաբկիրի, Տիգրանակերտի եւ Կիլիկիոյ բարբառներուն: Այս բարբառին մէջ բաղաձայնային հնչիւնայնութիւնը կորսուած է:

11և Կիլիկեան բարբառներ խառն եղած են: Յիշենք Զէյթունը, Մարաշը, Հաճընը, Սիսը, Անտոքը, Քիլիսը եւ Փայասը:

Ասոնցմէ ամենէն հարուստը Զէյթունի բարբառն է:

12ևՍուէյտիոյ բարբառին տակ կ՛իյնայ Մուսա Լեռ, Քեսապ, Եագուպիէ, Լաթաքիա, Ղըմէնիէ, Ճըսըր Շըղուր:

13և Արաբկիրի բարբառը դժուարահասկնալի չէ: Կը գործածուի Կեսարիոյ, Կիւրին, Եոզղատի եւ շրջակայքի այն գիւղերուն մէջ, որոնք տակաւին չէին ենթարկուած թրքախօսութեան:

14և Ակնևի բարբառը ուսումնասիրուած է: Քերականական եւ հնչիւնային արտասովորութիւն չունի: Մօտ է Խարբերդի եւ Արաբկիրի բարբառին:

15և Սեբաստիոյ բարբառը մօտ է Խարբերդի բարբառին:

16և ԵւդոկիոյևԹոքատի բարբառը ուսումնասիրուած է: Այս բարբառով կը խօսին Ամասիոյ, Մարզուանի, Սամսոնի մէջ: Քերականութեամբ մօտ է Կ. Պոլսոյ բարբառին:

17և Ամասիոյ բարբառը ուսումնասիրուած է եւ մօտ է Եւդոկիոյ բարբառին: Կոր բառին գործածութիւնը յաճախակի է:

18և Օրտուի բարբառը, Սեւ Ծովի Օրտու քաղաքին մէջ միայն այս բարբառով խօսած է ժողովուրդը: Մօտ է Մալաթիոյ եւ Տիգրանակերտի բարբառներուն: Չէ ուսումնասիրուած եւ քիչերուն միայն ծանօթ է:

19և ԶմիւռնիոյևԻզմիրի բարբառըև կը խօսուի Մանիսայի, Գասապայի, Պարընտըրի մէջ: Շատ նման է Կ. Պոլսոյ եւ Թոքատի բարբառներուն:

20և Նիկոդիմիոյ բարբառը Կ. Պոլսոյ մօտ Ատափազարի եւ Նիկոդիմիա գիւղերէն զատ կը խօսուի Ասլան Բէկի, Պարտիզակի, Կէյվէի, Չինկիլի մէջ:

21և Պոլսոյ բարբառը Արեւմտահայութեան մշակութային եւ քաղաքական նշանաւոր կեդրոնի բարբառը իր ժամանակին ուսումնասիրուած է, ըստ Աճառեանին “թէեւ օտար հողի վրայ, բայց շատ աւելի հաւատարիմ է մնացել հայ լեզուին, քան նոյնիսկ Հայաստանի բարբառներէն ոմանք“:

22և Ռոտոսթոյի բարբառը, Ռոտոսթօն միակ քաղաքն էր եւրոպական Թուրքիոյ մէջ, ուր տակաւին հայերէնը չէր զիջած թրքերէնին:

23և Խրիմի կամ Նոր Նախիջեւանի բարբառը բաւական տարածուած եւ ճոխ գրականութիւն ունեցող բարբառ մը եղած է: Նոր Նախիջեւանը եւ անմիջական շրջապատը շէնցած են ռուսական քաջալերանքով, այլ շրջաններէն այնտեղ գաղթած հայերուն կողմէ: Մօտ էր Պոլսոյ բարբառին թէեւ ՈՒՄ ճիւղին կը պատկանէր:

24և Առտիալի բարբառը, Արեւելեան Եւրոպայի մէջ ցրուած հայութեան բարբառը եղած է: Յատկապէս Լեհաստանի, Ռումանիոյ, Թրանսիկվանիայի եւ Հունգարիոյ մէջ:

Այստեղ տեղին է յիշեցնել, որ ակներեւ է կարգ մը բարբառներու նմանութիւնները իրարու, թէեւ տարբեր խմբաւորումներու ենթակայ , բայց մեծ նմանութիւններ ունեցած են անոնց:

ԵԼ ՃԻՒՂԸ

Ունեցած է հինգ բարբառներ:

1և Մարաղա, Ատրպատականի շրջանին մէջ գտնուող Մարաղա գիւղաքաղաքի հայութեան բարբառը եղած է: Մարաղա կը գտնուի Ուրմիոյ լիճի արեւելեան ափին:

2և Արտունի բարբառ, Արտահանի մօտ գտնուող Արտունի հայութեան բարբառը եղած է: Մօտ Թիֆլիսի բարբառին:

3և Հաւարիկի բարբառ, Կուռ Գետի ձախ գտնուող վեց գիւղերու բարբառը եղած է, որ Հաւարիկի գլխաւոր գիւղի անունով ճանչցուած է լեզուաբանութեան մէջ: Նմանութիւններ ունի Ջուղայի եւ Ղարաբաղի բարբառներուն:

4և Խոյի բարբառը, խօսուած է Խոյի, Սալմաստի, Ուրմիոյ շրջաններէն մինչեւ Նախիջեւան եւ Իզմիրի մէջ: Կ՛իյնայ Վանի եւ Մարաղայի բարբառներուն միջեւ: Ուսումնասիրուած է:

5և Մեղրիի բարբառ, Զանգեզուրի եւ Պարսկաստանի սահմանի վրայ գտնուող ժողովուրդին բարբառն է: Մօտ է Հադրութի, Շատախի, Ղարաբաղի եւ Ղարատաղի բարբառներուն:

Այս մանրանասնութիւնները տուինք, որովհետեւ լեզուաբանութեան համար մեծ կարեւորութիւն կը ներկայացնէ անոնց ուսումնասիրութիւնը, որով հետաքրքրական պիտի ըլլայ միջավայրային ազդեցութիւնները քննարկել, օտար բառերու փոխառութիւնները ուսումնասիրել, բառերու գործածութեան ժամանակները ճշդել եւ պարզել անոնց սկզբնական աղբիւրները: Անհրաժեշտ է շեշտել, որ կարգ մը բարբառներ նաեւ գործածուած են իրարմէ հեռու շրջաններու մէջ: Այս պարագան կապուած է տեղի ունեցող ժողովրդային գաղթերուն հետ:

Արեւմտահայ բարբառներուն մէջ հնագոյնը կը նկատուի Հաճընի բարբառը:

Իսկ Աճառեան, ընդհանրապէս բարբառներու ժամանակաշրջանը կը նշանակէ ԺԲ. դարը: Անկէ ետք է, որ ըստ իրեն բարբառները սկսած են ճիւղաւորուիլ եւ անկախանալ:

Սուէյտիոյ բարբառը աւելի ուշ ձեւաւորուած է բայց շատ այլափոխուած վիճակով:

Այսպէս կ՛եզրակացնէ նաեւ հետեւեալ հաստատումը:

“Ե. Դարում կամ նրանից առաջ էլ Հայաստանում խօսւում էր հայերէն, որի ներկայացուցիչն էր գրաբարը: Բարբառների այնպիսի սուր տարբերութիւնները, ինչպէս նկատում ենք այժմ, մեր մէջ չկային: Եղածները մանր էին“ (տեսնել իր վերոյիշեալ հատորը էջ 380): Ուրեմն տարբերութիւնները շեշտուած են ազդեցութիւններու տակ: Շրջաններու մէջ ապրող ժողովուրդներէն: