0
0
Ս. ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ
19 Մայիս 2021
«Խենթը հորին մէջ քար մը գլորեց,
եօթը (կամ հարիւր) իմաստուն չկրցան դուրս հանել»:
Հայկական առած
Մարդուս՝ հայրենասէր հայուն սիրտը կ’արիւնի ամէն օր, երբ անընդունելի նորութիւններ կ’իմանայ Հայաստան-թուրքեւազերիական հակադրութիւններէն. դէպքեր՝ որոնք ո՛չ միայն խայտառակ կ’ընեն Երեւանի, մե՛ր իշխանութիւնները, այլ նաեւ վարկաբեկումէ վարկաբեկում կը տանին նոյնինքն Հայաստանը եւ անով ապրող մեր ժողովուրդը: Մարդս՝ հայրենասէր հայը ընդվզումի, պոռթկումի կը մղուի նախ եւ առաջ ազերիական գրգռիչ ոտնձգութիւններուն դէմ, սակայն նաեւ չի կրնար լուռ դիտել իշխանութեան ղեկին կառչողներուն անբանութիւնը, որ արտայայտութիւն կը գտնէ թշնամիին իրերայաջորդ ոտնձգութեանց դիմաց ձեռնածալ անտարբերութեան հասնող կրաւորականութեամբ:
12 Մայիսին, ծագեցաւ Սիւնիքի սահմանին գտնուող Սեւ լիճի տագնապը. իշխանութիւնները նախ փորձեցին խլացնել դէպքը, մինչեւ իսկ ամբաստանութիւններ արձակեցին ահազանգողներուն դէմ, յետոյ, «հրէշը շիշէն դուրս ցատկեց» եւ հրաժարեալ վարչապետէն մինչեւ իր սերտ գործակիցները խոստովանեցան խայտառակութիւնը: Յաջորդող օրերուն, եւ մինչեւ 19 Մայիսի ամբողջ օրը, յանկերգի վերածուեցան «կացութիւնը մեր հակակշիռին տակ է», «պայթիւնավտանգ կացութիւնը դիւանագիտական միջոցներով պիտի լուծենք», «Ազրպէյճանին Սիւնիքէն միջանցք տալու հարց չենք քննարկած, նման հարց չկայ օրակարգին վրայ» եւ նման հաւաստիքներ: Զանգուածը յանցաւո՞ր է, որ դադրած է նման հաւաստիքներու հաւատալէ, երբ ապրած է 44-օրեայ պատերազմին ընկերացած սուտերու շարանը, Սեւ լիճի շրջանէն ներս թափանցումէն ամիսներ առաջ, բազմիցս ականատես եղած է ազերիական «Ճի-Փի.Էս.»եան բազում թափանցումներու եւ անոնց դիմաց իշխանութիւններուն անգործութեան, սակայն նաեւ ամբողջ ուժով, ամբողջ հոգիով եւ կամքով կը սպասէ, որ յիշեալ հաւաստիքները սկսին իրականութիւն դառնալ:
ՆՈՐԱԳՈՅՆ ԽԱՅՏԱՌԱԿՈՒԹԻՒՆԸ
Եւ յանկարծ… 19 Մայիսի երեկոյեան պայթեցաւ նոր խայտառակութիւն մը, զոր պաշտպանութեան նախարարութիւնը ամբողջ երկու օր թաքուն պահած էր եւ ի վերջոյ ստիպուեցաւ խոստովանիլ նուաստացուցիչ պատահարը: Ազերիական աղբիւրներ լուրեր եւ տեսանիւթեր տարածած էին, թէ Գեղարքունիքի սահմանային գօտիին մէջ, Վարդենիսի մօտերը, ազերի զինուորներ հայ սահմանապահներ քաշքշած, վարկաբեկած եւ հեռացուցած էին իրենց դիրքերէն: Ո՛չ մէկ հայ պիտի ուզէր հաւատալ նման լուրի, մանաւանդ, որ ազերիները սովորութեան վերածած են ստապատիր տեղեկութիւններով քարոզչութիւն տանիլ Հայաստանի դէմ, ամէնէն վատ ձեւով կը վարկաբեկեն Հայաստանի վարչապետը (հիմա՝ հրաժարեալ): Այս բոլորը անընդունելի էին եւ են բոլոր հայերուն համար, մինչեւ իսկ եթէ անոնք հակադրուած են եւ սուր կերպով կը քննադատեն Ն. Փաշինեանի եւ իր գործակիցներուն ձախլիկ «իրագործումները»:
Չհաւատացուելիքը իրականութիւն է եղեր, ցաւ ի սիրտ: Նախարարութիւնը նշեց, որ «միջադէպ պատահած է, սակայն կացութիւնը շուտով դարմանուած է»: Հոս ալ հաւաստիութիւնը կը մնայ հարցականի տակ (կրկնենք, ոեւէ հայ ամենայն սրտով կը ցանկայ, որ հաւաստիքը ճշմարիտ ըլլայ), որովհետեւ նախընթացներուն կուտակումը պատճառ դարձած է, որ իշխանաւորներուն քիթին երկարութիւնը մոռացութեան մատնէ… Փինոքիոյի քիթը: Հոս միայն արձանագրենք, որ Սեւ լիճի ու զուգահեռ «միջադէպ»-երուն նախօրեակին, հրաժարեալ վարչապետն ու ապահովութեան պատասխանատուներ ոգի ի բռին կը քարոզէին, թէ սահմանները ապահով են, որդեգրուած միջոցառումները անտեսանելի են, ազերիական թափանցող ուժերը հեռացած են որոշ շրջաններէ (հոս ճշմարտութեան փոքր բաժին կայ), անոնց գրաւած դիրքերը եւ հոն տանող ճամբաները կը գտնուին մեր հսկողութեան տակ եւ այլն:
Գեղարքունիքի սահմանային դէպքի լուրին պաշտօնապէս հաստատումէն եւ ստեղծած փոթորիկէն քանի մը ժամ առաջ, հրաժարեալ վարչապետը, ապահովութեան պատասխանատուներու հետ խորհրդակցական ժողովի մը, անգամ մը եւս կրկնած էր նախորդ օրերու հաւաստիքները, սակայն ո՛չ մէկ ակնարկութիւն ըրած՝ Գեղարքունիքի 17 Մայիսի դէպքին, այլ բաւականացած էր շեշտելով (եւ ո՞վ համաձայն չէ), որ Ազրպէյճան գրգռութիւններու կը դիմէ, «ապակառուցողական է», կը փորձէ ձախողութեան մատնել 9 Նոյեմբերի եւ 11 Յունուարի յայտարարութիւններով գոյացած «ծանօթ եւ անգիր» համաձայնութիւնները, ապա, դարձեալ կառչած էր ճամբաներու, երկաթուղիներու վերաբացման ցնորական ծրագիրին ի նպաստ քարոզին (կը ստեղծուի այն տպաւորութիւնը, որ Փաշինեան կը փորձէ մանուկի մը նման լալկան գանգատ հասցնել Ռուսիոյ, ըսել ուզելով, որ «տեսէ՛ք, մենք կ’ուզենք, բայց իրենք կը խանգարեն»): Իսկ թէ ի՞նչ դրական կամ ժխտական հետեւութիւններ պէտք է հանել այն իրականութենէն, որ Սիւնիքի ծանօթ լարուածութեան դարմանումին համար, աւելի քան շաբաթ մը առաջ բացուած բանակցութիւններուն 19 Մայիսի նիստը չկայացաւ, որովհետեւ ազերի ներկայացուցիչները չէին հաճած ժամադրավայր ներկայանալ, ժամադրավայր չէր եկած նաեւ ռուս խաղաղապահ ուժերուն հրամանատարը (իսկ մեր հրաժարեալ կառավարութեան արտաքին գործոց նախարարը, Հ․Ա․Պ․Կ․-ի արտաքին գործոց նախարարներու Տուշանպէի ժողովին, կը քննադատէր ազերիական գրգռութիւններն ու զօրակցութիւն կը խնդրէր, պնդելով, որ հարցերը պէտք է լուծել քաղաքական միջոցներով):
Արդար ըլլալու համար, պէտք է արձանագրենք, որ Երեւան ի վերջոյ քաղաքական-դիւանագիտական բաւիղներէն անդին անցնելու նախանշան մը ցուցաբերեց ի վերջոյ, երբ պաշտպանութեան նախարարութիւնը բացայայտ դարձուց, որ քաղաքական ճիգերուն ապարդիւն մնալը Հայաստանը պիտի մղէ «ուժային ընտրանքներու»:
ԱՆԿԱՐՈՂՈՒԹԵԱՆ ԾԱԼՔԵՐԸ
Մէկ բան յստակ է արեւու լոյսին չափ. Հայաստան այժմ մատնուած է անկարողութեան, հետեւաբար, չի կրնար մտածել այնպիսի քայլերու մասին, որոնք այլապէս ինքնապաշտպանութեան տարրական իրաւունքէ պիտի բխէին: Օրինակի համար, քիչ թէ շատ ամէն մարդ համաձայն է, որ Պաքու իրերայաջորդ այս քայլերուն կը դիմէ՝ ո՛չ միայն նոյնինքն Հայաստանէն պատառ-պատառ հող խլելու (Ալիեւ արդէն կրկնելով կը կրկնէ, թէ Արցախի հարցը լուծած-վերջացուցած է), այլ ամբողջ Սիւնիքը Հայաստանէն կտրելու եւ անոր վրայով՝ դէպի Նախիջեւան ՄԻՋԱՆՑՔ ապահովելու նպատակով. գաղտնիք չէ, որ այդ քայլը պիտի ըլլայ Թուրքիոյ համաթուրանականութեան դարաւոր ծրագիրին կիրարկման նախաքայլը, վախճանական քայլը նկատի ունի ամբողջ Հայաստանը վերցնել քարտէսէն: Ծրագիր՝ որ ձախողեցաւ… Սարդարապատ-Բաշ Ապարանով եւ Սիւնիքին Հայաստանի պատկանելիութեան ամրագրումով, իսկ նորագոյն շրջանին՝ Արցախի ազատագրումով:
Սարդարապատի, Սիւնիքի եւ Արցախի հերոսամարտերով ամրագրուած Հայաստանը ինչպէ՞ս ինկաւ այս ողբերգական վիճակին մէջ, կացութիւն, որ կը նմանի ինքնապաշտպանութեան ամէնէն տարրական միջոցներէն զրկուած, կապկպուած առիւծի վիճակին:
Թւումի կարգով արձանագրենք քանի մը զարգացում, որովհետեւ այդ շարանը այսօրուան իշխանաւորներուն ահաւոր ժառանգութիւնն է Հայաստանին ու ժողովուրդին, անիկա «նուէր» պիտի հասնի 20 Յունիսի ընտրութիւններէն ետք մարմնաւորուելիք իշխանութեան (եթէ դէպքերը այլ ընթացք չստանան եւ ընտրութիւնները չչեղարկուին):
Անմիջական պատճառը՝ 44-օրեայ պատերազմն ու անոր ծանօթ հետեւանքներն են: Սակայն չենք կրնար անտեսել այն ծալքերը, որոնք օր աւուր ստեղծուած տագնապներուն պատճառով լուսանցք կը հրուին, քողարկուին իրողապէս (ինչպէս որ է գերիներու անթեղուած հարցը):
Մեր հայրենիքին ողնասիւնը կազմող բանակը այսօր չէ այն, ինչ որ պէտք է ըլլար կացութիւնը դիմակայողը, դրօշակիրը: Պատերազմին մեր կրած մարդկային եւ զինական կորուստներուն կողքին, ու անոնց զուգահեռ, բանակը իրողապէս կազմալոյծ է եւ անկարողութեան մատնուած: Այլապէս, ի՞նչ բան պիտի արգիլէր, որ բանակը փոքր գործողութեամբ մը կամ մինչեւ իսկ վերջնագիրով մը չհակակշռէր վիճակը, օրինակ՝ գերի բռնելով հայկական անվիճելի հողեր թափանցող ոեւէ զինուոր, զօրագունդ: Բանակը իր արժէքէն ու արժանիքէն շատ բան կորսնցուց՝ իշխանութեան եւ հրամանատարական այժմու կազմին ձախաւերութիւններուն հետեւանքով (այս բոլորը ցաւով կ’արձանագրենք, եւ սոսկական քննադատութեան մօտեցումով չենք ըներ): Սա այն բանակն է ու հրամանատարութիւնը, որ դեռ տարի մը առաջ, Տաւուշի ճակատումներուն, անկէ առաջ ու անկէ ետք ալ, հերոս էր, շքանշաններու արժանացող բազմատասնեակ սպաներ ունէր, Արցախի սահմաններն ու օդը անոր միջոցներով անխոցելի էին, եւ յետոյ յանկարծ… «բանակ չունէինք, զէնք չունէինք, բանակը կողոպտած էին» յանկերգները ողողեցին հրապարակը, առանց անդրադառնալու, որ քաղաքական հակառակորդները, «նախկինները» վարկաբեկելու նպատակով սանձազերծուած քարոզչութիւնը ուղղակի կը հարուածէր նոյնինքն բանակը: Պատերազմէն ետք, սպայակոյտը օր մըն ալ իր դերին գիտակցութիւնը ի յայտ բերաւ եւ միացաւ ձախաւեր իշխանաւորներուն հեռացման պահանջին, սակայն շուտով ետդարձ ըրաւ եւ այս անգամ ի՛նք անուղղակի հարուած մը տուաւ ինքն իրեն:
Ըստ բաւականին չէ քննարկուած (թէեւ յաճախ զրոյցներու նիւթ է) այն, որ բանակէն խոյս տուած եւ որոշ տարիք մը բոլորածներուն շնորհուած ընդհանուր ներումը ի՞նչ ազդեցութիւն ունեցաւ եւ պիտի ունենայ բանակին ծառայելու պատրաստուողին վրայ: նմանապէս աղմուկ բարձրացած է, սակայն խոր քննարկումի չէ ենթարկուած նորակազմ մտայնութիւնը, ըստ որուն՝ հայ ծնողներ կը նախընտրեն, որ իրենց զաւակները (եթէ բանակին պիտի ծառայեն), ծառայութեան կոչուին Հայաստանի «ապահով շրջաններուն մէջ»: Արցախը հեռու ինկած է մեր պաշտպանական մտահոգութիւններէն, վաղը մարդիկ կրնան մտածել, որ զինուորագրուողը պէտք չէ ծառայէ Գեղարքունիքի, Սիւնիքի, Տաւուշի եւ այլ «վտանգաւոր» շրջաններու մէջ: Իսկ հայրենիքը ո՞վ պիտի պաշտպանէ…
Այլ լուսանցքային կարգադրութիւններ ալ եղան. մէկ կողմէ՝ «արհեստավարժ բանակ մը» ունենալու ընտրանքին քարոզչութիւնը (Արցախի Արայիկն ալ նոյն լարին կը զարնէ), իսկ միւս կողմէ՝ բանակին «մասնավճարով ծառայելու» չնաշխարհիկ մտածումը (տարին քանի մը ամիս ծառայել, յետոյ տուն երթալ, յետոյ ետ գալ… Ինչպէս որ մանուկներ տուն-տուն կը խաղան):
Բանակ հասկացութեան ուղղակի եւ անուղղակի ձեւերով նսեմացնելու կողքին (վէճ կայ, որ եղածը կամովին-ծրագրեա՞լ է, թէ՞ տգիտութեան հետեւանք. երկրորդական է: Էականը՝ շօշափելի եւ անբարենպաստ հետեւանքներն են), այլ «ծալքեր» կազմուեցան Արցախի մեծ մասին կորուստով եւ այդ հարցը գործնապէս երկրորդականի վերածելով (հիմա մեր մտահոգութեանց գլխաւոր կիզակէտերն են Սիւնիքը, Գեղարքունիքն ու այլ շրջաններ, արդարօրէն, սակայն ասոնք պէտք չէ անշքացնեն Արցախէն կորուստներու երեսը): Փաստօրէն, երբ կը խօսուի սահմաններու ճշգրտումին մասին, արդէն միտքերուն մէջ նստած ըլլալ կը թուի, թէ պէտք է սակարկենք Սիւնիքէն մինջեւ Տաւուշ-Իջեւան երկարող «վիճելի» կէտերուն մասին, մինչդեռ պատերազմէն առաջ, եւ աւելի քան 25 տարի, այդ շրջանները ապահով էին, շնորհիւ Արցախի մէջ հայութեան ամուր դիրքին: Ազերիական ուժերը, օրինակի համար, Սիւնիքի «սահմաններէն» գոնէ 40-60 քլմ. հեռաւորութեան վրայ կը գտնուէին, իսկ Վարդենիս-Մարտակերտ մայրուղիին բացման պատմութիւնն ու նշանակութիւնը բոլորիս ծանօթ է. թշնամիները հազար անգամ կը մտածէին որեւէ ներթափանցումի կամ յարձակողականի դիմելէ առաջ, սակարկութեան նիւթ էին «ազերիական» հողամասեր, մինչդեռ այսօր, զինուորապէս ու քաղաքական-դիւանագիտական իմաստով «տկար ինկած ենք» ու սակարկութիւնները կը տարուին բացառապէս հայութան պատկանող, անվիճելիօրէն Հայաստանի պատկանող հողերու շուրջ, Արցախի մեծ մասը կուլ տուած Ազրպէյճանը ախորժակը լարած է Սիւնիքի եւ այլ շրջաններու վրայ, գերի կամ մարն հողեր վերադարձնելու դիմաց, շատ բարձր սակեր ճշդած է (շշուկներ կան, որ իշխանութիւններն ալ տրամադիր են տեղի տալու): Մեր տկարութեան մէկ բաժինն ալ «շինծու» է, այսինքն՝ «շինուած» է այս իշխանութեան ձեռքով: Փաստօրէն, 9 Նոյեմբերի այլապէս անընդունելի եւ վնասարար յայտարարութիւնը կը նախատեսէր, որ զինեալ գործողութեանց դադրեցումէն ետք, բանակները կանգ պիտի առնէին իրենց գտնուած դիրքերուն ու գիծերուն վրայ, մինչդեռ ռազմագիտական նշանակութիւն ունեցող ընդարձակ տարածքներ «նուէր տրուեցան» առանց ճակատումի, անիմաստ պատճառաբանութիւններով, եւ այսպէսով՝ տեղի ունեցաւ համաձայնութեան առաջին խախտումը: Անկէ ետք, Ազրպէյճան ինքն իրեն իրաւունք տուաւ կատարելու նոր խախտումներ: Հասանք հոս:
ՄԵԾԱԳՈՅՆ «ԾԱԼՔ»-Ը
Պատերազմի նախօրեակն ու յաջորդող փուլերը կազմաւորած յիշեալ ծալքերէն առաջ, եւ աւելի՛ կարեւորը՝ այն «ծալք»ն էր, որ այսօր կը վրիպի բոլորին ուշադրութենէն, ձեւով մը մոռցուած է: Այդ ծալքը կը կոչուի ԱՐՑԱԽԻ ԱՆԿԱԽՈՒԹԵԱՆ ՃԱՆԱՉՈՒՄՆ ՈՒ կցումը՝ Հայաստանին, քայլ մը՝ որմէ ետ կանգնեցան վերանկախացած Հայաստանի բոլոր իշխանութիւնները: (Չենք անտեսեր քաղաքական ու ռազմավարական իրադրութիւնները):
Չունեցանք «խենթ» մը, որ հաշուարկուած ձեւով, այսինքն՝ մեր բարեկամութիւններն ու դաշնակիցներու հետ յարաբերութիւնները համակարգէր այնպէս մը, որ օր մըն ալ նետուէր ճանաչումի եւ կցումի… պաշտպանուած քայլը, ստեղծուէր կատարուած իրողութեան վիճակ մը: Դիւրի՞ն էր նման խենթութիւն իրականցանել. բնականաբար ոչ, սակայն բոլոր երեւոյթներն ու եղելոյթները ցոյց կու տան, որ այդ ուղղութեամբ լուռ կամ բացայայտ աշխատանք, բաւարա՛ր աշխատանք չկատարուեցաւ, ու այսօր, երբ կը խօսուի Արցախի իրաւունքներուն մասին, հայութեան ամբողջական իրաւատիրութեան երեսը կը մնայ բաւական աղօտ: Իսկ մենք միշտ ալ նոյն հպարտութեամբ երգած ենք՝ «Երբ չի մնում ելք ու ճար, խենթերն են գտնում հնար»…
Սրբազան խենթերու կը կարօտինք հայրենիքը պատառ-պատառ կորսնցնող իշխանութեան պաշտօնանկութեան համար: Ճիշդ է որ պարտութենէն անմիջապէս ետք, ձախողածները ղեկէն հեռացնելու պահանջը տարբեր մակարդակներու վրայ միաձայնութիւն գոյացուց, սակայն գործնական «խենթութիւն» մը տեղի չունեցաւ: Հետեւանքները կը կոչուին Շուռնուխ, Կապան-Գորիս, Որոտան, այս կամ այն բարձունքը եւ… շարքը կ’երկարի: Մեր խօսքը արկածախնդրական եւ արիւնալի զարգացումներու մէջ նետուելու մասին չէ. աշխարհի նորագոյն պատմութիւնը արձանագրած է «խենթ» արարքներ, որոնք սկզբնապէս վերապահութեամբ կամ մինչեւ իսկ դատապարտանքով դիմաւորուած են, սակայն փոթորկոտ եւ անկումային ընթացքին դադարեցումէն ետք, տեսնուած է, որ անոնցմէ աւելի՛ բարիք բխած է, քան վնաս ու անկումի շարունակութիւն: Օրինակի համար, բանակային ոչ-բարձրաստիճան սպայ մը կամ քանի մը սպաներ, հայրենիքին գլխուն կախուած վտանգին վերահասու ըլլալով, շարժած են եւ նոր դարաշրջան բացած՝ իրենց երկիրներուն մէջ (յիշենք միայն 50-ականներու Եգիպտոսի եւ ուշ-60-ականներու Սուրիոյ օրինակները, առանց մոռնալու անոնց գլխուն շուրջ շարունակուած խաղերը եւ արձանագրուած ետդարձերը…):
Այլ խօսքով, երբ այսօրուան քաղաքական, դիւանագիտական, զինուորական եւ պաշտպանութեան-ապահովութեան (ան)պատասխանատուներուն օր աւուր նահանջներուն ականատես ենք եւ պատառ-պատառ հայրենիք կը կորսնցնենք (եւ թող մէկը չմտածէ, թէ «ի՜նչ եղեր է որ. Արցախի մէջ մեր կրած կորուստէն ետք, լեռ մը, բլուր մը, լիճ մը կամ ամայի տարածք մը կորսնցնելը ի՜նչ մեծ բան է, անոնց համար կ’արժէ՞ աղմուկ բարձրացնել, այլ յառաջ նայինք… ճամբաներու բացման «տեսիլքով»): Որքա՞ն պէտք է սպասենք, որ սրբազան խենթութիւն մը արձանագրուի նախ՝ Ազրպէյճանն ու թիկունքին կանգնողը սանձելու նպատակով (կրկնենք. մեր խօսքը անիմաստ արկածախնդրութեան մասին չէ), փորձելով մեր կարգին նեղի մատնել Ազրպէյճանն ու Թուրքիան, որոնց վատ համբաւը արդէն մտահոգութիւններու արձագանգներ կը տարածէ Եւրոպայէն մինչեւ Ամերիկաներ, Ռուսիա (այո՛, նաեւ Ռուսիա), Իրան, Չինաստան եւ այլուր: Սա կը կարօտի, ամէն բանէ առաջ, ազգային շահերու գիտակցումին եւ անոնց շուրջ ձեռքերու, կարողականութեանց եւ միջոցներու հաւաքագրման:
