0
0
Կազմակերպութեամբ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսարանին, Փետրուար 23-էն 25, տեղի ունեցաւ “Հայոց Ցեղասպանութիւնը` Ճանաչումէն Հատուցում“ նիւթ արծարծող համագումարը:
Համագումարի Բացման նիստին, ընդգծելով ճանաչումէն հատուցում անցնելու անհրաժեշտութիւնը` “Թուրքիա պէտք է վերադարձնէ հայոց եկեղեցական կալուածները, իրենց իրաւական սեփականատիրոջ` Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան“ յայտնեց Արամ Ա. Կաթողիկոս:
Ներկայութեամբ հայ թէ օտար իրաւագէտներու, քաղաքագէտներու, ակադեմականներու, ցեղասպանագէտներու եւ ազգային այլազան մարմիններու ներկայացուցիչներու եւ հրաւիրեալ հիւրերու, այս համագումարին բացումը կատարեց միջազգային օրէնքի դասախօս դոկտ. Նորա Պայրագտարեան:
Անգլերէնով արտասանած իր բացման խօսքին մէջ, դոկտ. Պայրագտարեան բարի գալուստ մաղթեց ներկաներուն եւ ապա ներկայացուց եռօրեայ այս համագումարին նիստերուն արծարծելիք գլխաւոր նիւթերը: “100 տարիէ ի վեր արդարութիւնը տակաւին չէ իրագործուած. այս խորհրդաժողովը պիտի քննարկէ Հայոց Ցեղասպանութեան էութիւնը` դատական, իրաւական ու մարդկային իրաւունքներու մօտեցումով“, յայտնեց դոկտ. Նորա Պայրագտարեան` ընդգծելով, որ խորհրդաժողովի քննարկումներուն եզրայանգումները պիտի բանաձեւեն Հայոց Ցեղասպանութեան արդար պահանջատիրութեան “ճամբու քարտէսը“:
Պայրագտարեան շնորհակալութիւն յայտնեց յատկապէս արտասահմանէն եկած հիւրերուն եւ բանախօսներուն, ապա հրաւիրեց Արամ Ա. կաթողիկոսը` իր պատգամը փոխանցելու:
Արամ Ա. կաթողիկոս յատուկ կերպով բանաձեւեց “Հայոց Ցեղասպանութիւն“ եզրը` մէջբերումներ կատարելով 1948-ին Մ.Ա.Կ.-ի Մարդկային իրաւանց յայտարարութենէն, պարզելով ցեղասպանութեան համապատասխան հիմնաւորումները: “Ցեղասպանութիւն եզրը միայն 1944-ին մուտք գործեց միջազգային օրէնքի բառարանին մէջ“, յայտնեց վեհափառը` ընդգծելով, որ “խորքին մէջ 1915-ին Թուրքիոյ մէջ գործադրուած արարքները իբրեւ ցեղասպանութիւն սահմանուած են նշեալ յայտարարութեան մէջ: Տասնամեակներէ ի վեր մենք կեդրոնացած էինք Թուրքիոյ եւ միջազգային ընկերութեան կողմէ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման վրայ: Խորքին մէջ, վերջերս ընթացք առած ամերիկեան, թրքական թէ ֆրանսական ապահովագրական դատական հարցերը, ինչպէս նաեւ ամերիկեան ծերակոյտին որոշումը` Թուրքիան մղելու վերադարձնելու հայոց եկեղեցապատկան կալուածները եւ այս գծով 27 Օգոստոս 2011-ին թրքական կառավարութեան որոշումը` 1936-էն ի վեր բռնագրաւուած եկեղեցապատկան կալուածները փոքրամասնութեանց վերադարձնելու որոշումը, այս բոլորը եկան վերահաստատելու հատուցման խիստ էական կարեւորութիւնը“, շեշտեց Արամ Ա. կաթողիկոս` ընդգծելով, որ “Թուրքիա պէտք է թուրք–օսմանեան իշխանութեանց կողմէ բռնագրաւեալ եկեղեցապատկան կալուածներն ու համայնքային սեփականութիւնները վերադարձնէ իր իրաւական սեփականատիրոջ` Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան“:
Ապա, դոկտ. Նորա Պայրագտարեան կենսագրական հակիրճ տեղեկութիւններ ներկայացուց յատուկ այս առիթով Լիբանան ժամանած դատախազ Ֆաուսթօ Փոքարի մասին: Նախկին Եուկոսլաւիոյ համար կազմուած Միջազգային դատական ատեանի դատախազը իր շնորհակալական ու երախտագիտական արտայայտութիւններէն ետք ձայնակցեցաւ Արամ Ա. կաթողիկոսին ներկայացուցած եզրերու սահմանումին` դիտել տալով, թէ պէտք է բնորոշել, եթէ 1915-ին պատահածը օսմանեան կառավարութեան կողմէ կիրարկուած ծրագի՛ր էր, թէ՛ որդեգրուած քաղաքականութիւն: Դատախազ Փոքար յարակից բաղդատականներ կատարեց նախկին Եուկոսլաւիոյ, յատկապէս` Սրեպրենիցայի եւ Ռուանտայի ցեղասպանական ջարդերուն ու Հայոց Ցեղասպանութեան միջեւ:
Միջազգային դատական ատեանի դատախազ Ճօ Վերհովըն խօսք առնելով յայտնեց, թէ խորապէս տպաւորուած է այս համագումարէն: Ան հարց տուաւ, թէ պատահած ջարդերը արդեօք կանխամտածուա՞ծ էին: Ողբերգութիւնը իսկապէս պատահած է, բայց անոր անդրադարձը արդար չէ եղած (ակնարկելով Թուրքիոյ): Ան յայտնեց, որ բազմաթիւ գիրքեր եւ ուսումնասիրութիւններ կարդացած է` աւելի մօտէն, ծանօթանալու համար Հայոց Ցեղասպանութեան խորքին ու էութեան: Ան զարմանք յայտնեց, թէ ինչո՞ւ (Թուրքիա) չի ճանչնար Հայոց Ցեղասպանութիւնը` դիտել տալով, թէ որքան ալ հանրային կարծիքը ճանչնայ եւ ընդունի Հայոց Ցեղասպանութիւնը, Թուրքիոյ կողմէ նմանօրինակ քայլ մը կը մնայ էական: Անկախ թէ ո՞վ է տիրող իշխանութիւնը` պետական կազմն է պատասխանատուն տուեալ հողամասին վրայ պատահած դէպքերուն: Այլ խօսքով` անկախ անկէ, որ օսմանցի՞, թէ՛ այլ պիտակի թուրքեր կատարած են ոճիրը, այժմու Թուրքիոյ կառավարութիւնն է պատասխանատուն անցեալին հոն պատահած դէպքերուն, դիտել տուաւ դատախազ Վերհովըն:
Փրոֆ. Ֆեռնանտօ Թեսըն, անդրադարձաւ Հայոց Ցեղասպանութեան նման ոճիրներու պարագային ներում հայցելու անհրաժեշտութեան ու անոր ունեցած տարբեր տեսակի ազդեցութիւններուն: Ան հիմնականօրէն լուսարձակի տակ առաւ այն երեւոյթը, որ բարոյական որքան մեծ արժանիք է ներում հայցելը, նաեւ միւս կողմին որքան մեծ գոհունակութիւն կը պատճառէ այդ մէկը: Ան մանրամասն բացատրեց հաւաքականութեան գործած ոճիրին համար հաւաքականութեան կողմէ հայցուած ներումին եւ անհատական ներումին տարբերութիւնները` դիտել տալով, որ անհատականները որքան ալ կարեւոր ըլլան, սակայն պէտք չէ միշտ ակնկալել, որ հաւաքականին համար անհատներ ներում հայցելու ստիպուած են, այլ այդ մէկը պէտք է կատարուի աւելի բարձր մակարդակով:
Մարդու իրաւունքներու պրիսմակէն դիտուած ճանաչումի անհրաժեշտութեան եւ մարդկային արժանապատուութեան ու հաւաքական յիշողութեան վերականգնման մասին խօսեցաւ փրոֆ. Ռիչըրտ Ուիլսըն, որ յատուկ կերպով լուսարձակի տակ առաւ կատարուած ոճիրի մը մասին զոհերուն եւ անոնց հարազատներուն անհրաժեշտ տեղեկութիւնները փոխանցելու եւ համապատասխան կերպով մարդկային մօտեցում դրսեւորելու կարեւորութիւնը: Ան իբրեւ ելակէտ նկատի առաւ համալսարանի իր ուսանողներուն հետ կատարած ուսումնասիրութիւնը, որ կը վերաբերի Հայոց Ցեղասպանութենէն վերապրողներու հոգեբանական վիճակին, որ իր ազդեցութիւնը կ՛ունենայ ընդհանուր հաւաքականութեան եւ անոր զարգացման ընթացքին վրայ:
Այլ զեկուցաբեր մը` Ով Պրինկ, նշեց 1915-էն ետք մարդկային պատմութեան մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան ուղղակի կամ անուղղակի ճանաչման հիմնական թուականներն ու դրսեւորումները, որոնք անպայման պետական մակարդակի վրայ չեն ըլլար: Ան յիշեց, որ թերթերուն մէջ տեղ գտած լրատուութիւնները եւս, որոնք կը սկսին բաւական հին ժամանակներէն, ոճիրը ընդունելու արտայայտութիւններ են: Պրինկ անդրադարձաւ հին ժամանակներէն մինչեւ մեր օրերը այս գծով եղած յատկանշական իրադարձութիւններուն, գոյութիւն ունեցող փաստերուն ու վկայութիւններով` հաստատելով, որ ցեղասպանութիւնը մարդկութեան դէմ ոճիր է, անկախ թիւերէն, պայմաններէն կամ անոր առնչուած տարբեր տեսակի մանրամասնութիւններէն: Զեկուցաբերը շեշտեց, որ ներկայ պարունակին մէջ պէտք է դիտել այս բոլորը եւ համապատասխան արժեւորումներ կատարել:
Փրոֆ. Մարք Ֆինտլէյ, խօսեցաւ ցեղասպանութեան ոճրայնութեան եւ անոր իրաւական կարգավիճակին մասին:
Ան դիտել տուաւ, որ ցեղասպանութեան նիւթը քննարկումի նիւթ կրնայ դառնալ տարբեր ատեաններու մէջ` աւելցնելով, որ հարցը միայն պատասխանատուութեան ստանձնումին մէջ չի կայանար, այլեւ` իրաւունքներու պահպանման եւ վերադարձուելուն: Ան Հայոց Ցեղասպանութեան մօտեցաւ իբրեւ միջազգային ընտանիքի իրաւական հովանիին տակ դրուած հարց մը, որովհետեւ տեղի ունեցածը միայն տուեալ հաւաքականութեան չի վերաբերիր: Այս պարունակէն ու դիտանկիւնէն ան անդրադարձաւ ոճրային արարքներու պատասխանատու եւ տուժող կողմերուն կարգավիճակներուն:
Փրոֆ. Քարսթեն Սթահն խօսեցաւ միջազգային ոճրային ատեանին եւ ցեղասպանութեան մասին` մատնանշելով հեռանկարներն ու սահմանափակումները:
Ան դիտել տուաւ, որ միջազգային մակարդակի վրայ ոճիրի մը բնութագրումը տալու համար կարեւոր է միութիւն մը ստեղծել միջազգային ոճրային ատեանի վճիռին եւ մարդկային իրաւունքներու միջազգային կազմակերպութիւններու եզրակացութիւններուն միջեւ, այլապէս անոնք կրնան հակասական ըլլալ: Ք. Սթահնի համաձայն, իրականութիւնը չըսելու մէջ եւս յանցանք գոյութիւն ունի, որովհետեւ միջազգային կառոյցներ երբեմն շատ մակերեսային կերպով կը մօտենան հարցերուն` զանոնք արդար վճիռով կշռադատելէ շատ հեռու երթալով:
Ֆրետերիք Մեկրեթ անդրադարձաւ Եւրոպական մարդկային իրաւունքներու դատարանին եւ Հայոց Ցեղասպանութեան: Լուսարձակի տակ առնելով Եւրոպայի մէջ գոյութիւն ունեցող տրամադրութիւնները` հիմնուելով յատկապէս Թուրքիոյ մէջ այս գծով գործող օրէնքին եւ Ֆրանսայի ծերակոյտին կողմէ վերջերս որդեգրուած բանաձեւին վրայ: Զեկուցաբերը այս երկուքին միջեւ բաղդատութիւններ կատարեց, յատկապէս անդրադարձաւ Թուրքիոյ մէջ խօսքի ազատութեան կաշկանդման, նաեւ նշեց Ֆրանսայի օրէնքին ծալքերը` յատկապէս լուսարձակի տակ առնելով այն երեւոյթը, որ մինչ Թուրքիա կ՛ուրանայ, Ֆրանսա իրականութիւնը պաշտպանելու փորձ կը կատարէ:
Հողային հատուցման գծով ան դիտել տուաւ, որ նոյնիսկ եթէ Թուրքիա միայն եկեղեցիներու մասին խօսի, պարզ կը դառնայ, որ ան կ՛ընդունի տեղի ունեցած իւրացումները:
Աշխատանքներու երրորդ նիստը` նախագահութեամբ Ժընեւի համալսարանի Բարձրագոյն ուսմանց հիմնարկի դասախօս, փրոֆեսէօր Վերա Կոլանտ – Տեպպասի, գլխաւոր նիւթ ունէր` “Պետութեան պատասխանատուութիւնը` ըստ միջազգային օրէնքի“: Այս ծիրին մէջ խօսք առաւ Բրիտանիոյ Ուեսթմինիսթր համալսարանի միջազգային ընդհանուր օրէնքի դասախօս փրոֆ. Մարքօ Ռոսինի, որ կեդրոնացաւ նշեալ նիւթին, յատկապէս` Հայոց Ցեղասպանութենէն ծագող հարցերուն վրայ:
Սահիկներու ցուցադրութեամբ փրոֆ. Ռոսինի հիմնաւորեալ տեղեկութիւններ փոխանցեց` պատմական ետդարձ մը կատարելով մինչեւ 1878-ի Պերլինի վեհաժողովը, 1894-1896-ի Համիտեան կոտորածները, յանգելով մինչեւ 1915-ի Մեծ Եղեռնը: Իր նշեալ վերագրումներով փրոֆ. Ռոսինի հաստատեց, որ թրքական իշխանութիւնները (օսմանեան թէ այլ վարչակարգի տակ) պատասխանատու են պատահած դէպքերուն:
Յաջորդ զեկուցաբերն էր Գանատայի Օթաուայի համալսարանի միջազգային ընդհանուր օրէնքի դասախօս Փաթրիք Տամպըրի, որ անդրադարձաւ նիստի գլխաւոր նիւթին` Թուրքիոյ պատասխանատուութեան դիտանկիւնէն, ճշգրտօրէն` հետեւեալ բանաձեւումով. “Իբրեւ Օսմանեան կայսրութեան ժառանգորդ` Թուրքիոյ վերագրուած հետեւանքները` միջազգային ապօրինի արարքներու միջազգային պատասխանատուութեան ծիրին մէջ“: Ան որոշ հարցականներ դրաւ, թէ արդեօք 1923-ին Աթաթուրքի կողմէ հաստատուած Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը պատասխանատու կը նկատուի նախորդ շրջանին պատահած դէպքերուն: “1878-1918-ի միջեւ երկարած 40 տարուան ընթացքին, Թուրքիա (Օսմանեան կայսրութիւնը) կորսնցուցած էր իր հողային տարածութեան 85 առ հարիւրը եւ 75 առ հարիւր բնակչութիւնը: Յետ 1924-ի Թուրքիան վերադարձած էր իր հիմնական, նախակայսերական շրջանի տարողութեան, իր կատարեալ ինքնութեան“, ընդգծեց փրոֆ. Տամպըրի` ընդգծելով, որ Թուրքիա կը շարունակէ ներկայացնել իր պետութիւնը, այնքան ատեն որ հակառակին փաստերը չկան: Ան այս գծով իբրեւ օրինակ նշեց Ֆրանսայի եւ Իրանի պարագաները, որոնք շարունակեցին ներկայացնել Ֆրանսան ու Իրանը յաչս միջազգային հանրային կարծիքին, հակառակ Համաշխարհային Բ. պատերազմին Գերմանիոյ կողմէ Ֆրանսայի գրաւման եւ (Փետրուար 1979-ին) Իրանի մէջ ծայր առած յեղափոխութեամբ իրանեան վարչակարգի փոփոխութեան:
Բրիտանիոյ Կլասկօ համալսարանի միջազգային ընդհանուր օրէնքի դասախօս Քրիսթիան Ճէյ. Թամզ, խօսեցաւ “Պատասխանատուութեան կիրարկման առնչուող հարցեր“ նիւթին մասին: Սահիկներու ցուցադրութեամբ ան անդրադարձաւ (միջազգայնօրէն ապօրինի արարքներու պատասխանատու նկատուած) պարագաներու, ինչպէս` Լիպիան, որ դատական հետապնդումի ենթարկուելով պատասխանատու նկատուեցաւ իր միջազգայնօրէն ապօրինի արարքներուն համար: Փրոֆ. Թամզ անդրադարձաւ նաեւ Խրուաթիոյ եւ Սերպիոյ պարագաներուն` հարց տալով, թէ ո՞վ իրաւասու է հետապնդելու յանցագործները:
Նախագահութեամբ Հռոմի Լա Սափիենզա համալսարանի եւրոպական ու միջազգային օրէնքի դասախօս փրոֆ. Էնզօ Քանինզարոյի, արծարծուեցաւ “Հատուցումի իրաւունքը“ նիւթը:
Առաջին բանախօսն էր, Գերմանիոյ Ֆրանքֆըրթ համալսարանի միջազգային ընդհանուր օրէնքի դասախօս փրոֆ. Ռէյնար Հոֆման, որ դարձեալ սահիկներու օժանդակութեամբ պարզեց միջազգային ոճրարարքներու անհատական հատուցման պատճառներն ու պայմանները:
Անոր յաջորդեց Հոլանտայի Կրոնինկեն համալսարանի միջազգային ընդհանուր օրէնքի դասախօս փրոֆ. Մարսել Պրուս, որ անդրադարձաւ դատական օտար ատեաններէն միջազգային ոճրարարքներու հատուցման օրինական քայլերու հոլովոյթին: Ան յատուկ օրինակներ ներկայացուց Ինտոնեզիոյ մէջ պատահած ոճրարարքներուն վերաբերեալ:
Իսկ վերջին զեկուցաբերը` Բրիտանիոյ Տուրհամ համալսարանի միջազգային քրէական բաղդատական օրէնքի դասախօս Մայքըլ Պոհլանտըր անդրադարձաւ “Հատուցման գծով միջազգային դատական ատեաններու մօտեցման“: Յարակից պարագաներու անդրադառնալէ ետք փրոֆ. Պոհլանտըր ընդգծեց, որ Հայոց Ցեղասպանութիւնը, որ շուրջ 100 տարուան իրողութիւն է, խիստ ծանր հարց է:
Համագումարի երկրորդ եւ վերջին օրուան` “Դէպի հայկական իրաւունքներու եւ կալուածներու որակական եւ քանակական ցանկ մը“ խորագիրը կրող առաջին նիստը ընթացք առաւ առաւօտեան ժամը 9:00-ին: Նիստին նախագահեց Բրիտանիոյ Օքսֆորտ համալսարանի ընկերաիրաւական ուսումնասիրութեանց կեդրոնի գործող տնօրէն փրոֆ. Մարինա Քուրչեան: Առաջին զեկուցաբերն էր Պէյրութի ամերիկեան համալսարանի քաղաքական գիտութեանց դասախօս փրոֆ. Ժան Կէօքճեան, որ ներկայացուց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան պատկանող կալուածները: Ան նշեց, որ իթթիհատական կառավարութենէն ետք քեմալական կառավարութիւնը եւս հայապատկան կալուածները գրաւելու յաւելեալ քայլեր որդեգրեց` Թուրքիոյ հողերէն հեռացուածները զրկելով իրենց իրաւունքները պահանջելու իրաւունքէն:
Երկրորդ զեկուցաբերն էր Միացեալ Նահանգներու Ճորճ Ուաշինկթըն համալսարանի միջազգային եւ բաղդատական իրաւաբանական ուսումնասիրութեան բաժանմունքի համատնօրէն փրոֆ. Սիւզան Քարամանեան: Ան իր “Ցեղասպանութեան տնտեսական երեկոյ“ զեկուցումին մէջ նշեց, որ 1915-ին տեղի ունեցած իրադարձութիւնները տնտեսական ենթահող ալ ունին, եւ զանոնք հասկնալու համար հարկ է հասկնալ 1800-ական թուականներուն պատահածները: Ան յայտնեց, որ քրիստոնեաները տնտեսական գետնի վրայ թրքական հասարակութեան մէջ նախաձեռնող եւ աշխուժ տարր մըն էին, ինչ որ անոնց նկատմամբ լարուածութիւն ստեղծեց: Իբրեւ օրինակ ան նշեց, որ 1913-ին հայկական առեւտուրի եւ արտադրութեանց պոյքոթի քաղաքա-կանութիւն մը կիրարկուեցաւ:
Փրոֆ. Քարամանեան յայտնեց, որ ցեղասպանութեան դրդապատճառներէն մէկը տնտեսական նախանձն ու տնտեսական շահն էր` նշելով, որ վերջինս նաեւ Հայոց Ցեղասպանութեան հետեւանք էր, այսինքն` բազմաթիւ թուրքեր Հայոց Ցեղասպանութեան իբրեւ արդիւնք տնտեսական շահեր ապահովեցին:
Թուրք այլախոհ պատմաբան փրոֆ. Թաներ Աքչամ, “Հայկական կալուածներու օրինականացուած գրաւումին ետին ցեղասպանական նպատակը“ խորագիրով զեկուցումին մէջ ներկաներուն հետաքրքրական տեղեկութիւններ փոխանցեց: Ան յայտնեց, որ թրքական օրէնսգիրքին մէջ գոյութիւն ունին 70-80 օրէնքներ, որոնք կը վերաբերին Թուրքիոյ Հանրապետութեան մէջ հայկական կալուածներու հարցին:
Փրոֆ. Աքչամ ընդգծեց, որ հայերու բնաջնջումը պարզապէս մանրամասնութիւն մըն էր, իսկ կարեւոր հարցը հայերուն վերադարձն ու կալուածներու վերատիրացման պահանջը կանխարգիլելն էր: Ուստի այդ նպատակին ծառայող օրէնքներ որդեգրուեցան: Ան նշեց, որ հայապատկան կալուածներու գրաւումը թրքական օրէնքին մէջ ներկայացուեցաւ իբրեւ կառավարութեան կողմէ այդ կալուածներուն հայերուն փոխարէն կառավարում մը, որպէսզի պետութիւնը գողի երեւոյթ չունենայ: Ոչինչ կատարուած է ապօրինի կերպով, սակայն այդ օրէնքները ցեղասպանութեան բաղադրիչ մէկ մասն են:
Թուրք այլախոհ պատմաբանը ընդգծեց, որ ոչ իսկ մէկ օրէնք կայ, որ կ՛արգիլէ կալուածները հայերուն վերադարձնել, սակայն օրէնսդրութիւնը այնպէս է, որ “ձեզ ոչ մէկ տեղ կ՛առաջնորդէ“: Ան յայտնեց, որ Լոզանի եւ թրքական օրէնքներու հիմամբ Թուրքիա չի կրնար հերքել, թէ կալուածները հայերուն կը պատկանին: Ան ըսաւ, որ ցեղասպանութիւնը իբրեւ տեղահանում կը ներկայացուի, սակայն չկայ որեւէ օրէնք, որ կը նշէ, թէ հայերը ինչպէ՞ս պիտի վերաբնակեցուին` աւելցնելով, որ անոնց վերադարձը բացառուած է: Ան վերոնշեալ օրէնքներուն իբրեւ օրինակ նշեց 30 Մայիս 1915-ին եւ 10 Յունիս 1915-ին որդեգրուած եւ հայերու ինչքերը կառավարելուն վերաբերող օրէնքները, որոնց հիմամբ պետութիւնը ինք ձեռք առաւ ինչքերը եւ հայերուն արգիլեց զանոնք կառավարել, ինչպէս նաեւ Սեպտեմբեր 1915-ի օրէնքը, որ կը պահանջէ այդ կալուածներուն արժէքը փոխանցել իրենց իրաւատէրերուն:
Փրոֆ. Աքչամ յայտնեց, որ 1920-ին որդեգրուած է օրէնք մը, որ բացայայտ կերպով ինչքերը կը վերադարձնէ հայերուն, սակայն քեմալականները ջնջեցին զայն եւ վերականգնեցին 1915-ի օրէնքները: Ան յայտնեց, որ Լոզանէն ետք 1924-ին օրէնքը բարեփոխուեցաւ եւ իրաւունք տրուեցաւ կալուածները վերադարձնելու այն հայերուն, որոնք իրենց ինչքերուն հետ Թուրքիոյ մէջ կը գտնուէին, սակայն օրէնքով ամէն ինչ կատարուեցաւ այս ընթացքը արգելափակելու:
Փրոֆ. Աքչամ այլ հետաքրքրական բացայայտում մը կատարելով նշեց, որ բոլոր արեւմտահայերը մինչեւ 1964 Թուրքիոյ քաղաքացիներ էին, սակայն այդ թուականէն ետք անոնք դադրեցան քաղաքացիներ ըլլալէ եւ անոնց ինչքերը գրաւուեցան: Ան ըսաւ, որ մինչեւ այդ թուականը 1928-ին որդեգրուած օրէնք մը կը պահպանէր հայերուն քաղաքացիութիւնը:
“Փոխհատուցման հոլովոյթի հեռանկարները“ նիստի նախագահն էր Նափոլիի համալսարանի փոխնախագահ, Միջազգային օրէնքի դասախօս փրոֆ. Ճիուզեփփէ Քաթալտի, որ յայտնեց, որ անցեալ դարը մարդկային իրաւանց տարածման դար մը եղաւ, իսկ ներկայ դարը պէտք է մարդկային իրաւանց գործադրութեան դար մը ըլլայ, այլապէս մեծ կորուստ մը պիտի ըլլայ: Ան ըսաւ, որ անհրաժեշտ է ճամբու քարտէս մը գծել, որպսէզի Հայոց Ցեղասպանութեան նման հարցերու համար միջազգային եւ տեղական իրաւական բեմերու վրայ նոր առիթներ ստեղծուին:
Միացեալ Նահանգներու Ուստըր համալսարանի պատմաբանութեան դասախօս փրոֆ. Հանրի Թերիօ, յայտնեց “Կորսուած հայկական կալուածներու վերատիրացման ջանքեր“ խորագիրով իր զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ հարցի իրաւական հետապնդումին ընթացքին պէտք է նկատի ունենալ, որ օրէնքը ուժին կը հետեւի, ուստի պէտք է իրաւաբանական աշխատանքին կողքին նաեւ քաղաքական եւ քարոզչական աշխատանք կատարել: Ան նշեց, որ ցեղասպանութիւնը միայն հայերու եւ թուրքերու հարցը չէ, այլ ամբողջ մարդկութեան:
Թերիօ նշեց, որ հատուցումը մասնակի ձեւով չի կրնար ըլլալ, այլ` ընդլայնուած, աւելցնելով, որ ցեղասպանութիւնը շարունակուող հոլովոյթ մըն է: Ան յայտնեց, որ իրաւական հոլովոյթները կը հիմնուին անհատական պարագաներու վրայ եւ ոչ թէ հաւաքական:
Փրոֆ. Թերիօ ընդգծեց, որ Հայոց Ցեղասպանութեան փոխհատուցումը հայ ժողովուրդին եւ հայկական պետութեան համար գոյութենական հարց մըն է` աւելցնելով, որ հայկական ինքնութիւնը յաւելեալ դար մը պիտի չապրի, եթէ Հայոց Ցեղասպանութեան պատճառով յառաջացած հարցերը չդարմանուին:
Պատմաբանութեան դասախօսը նշեց, որ ցեղասպանութիւնները կը դադրին այն ատեն, երբ զոհերը բաւարարաչափ կը լուսանցքայնացուին, եւ այն ատեն մնացեալ աշխատանքը պատմութեան դանդաղ հոլովոյթին կը վստահուի, ինչպէս պատահեցաւ Ամերիկայի կարմիր հնդիկներուն պարագային: Ան ըսաւ, որ 10 տարի առաջ ոչ ոք կը խօսէր հատուցման մասին, իսկ այժմ հայկական հասարակութեան մէջ ու միջազգային բեմին վրայ մեծ փոփոխութիւն մը տեղի ունեցած է եւ հատուցման գաղափարին ի նպաստ համաշխարհային շարժում մը յառաջացած է:
“Յուշամատեան“ ծրագիրի տնօրէն եւ աւագ խմբագիր, պատմաբան փրոֆ. Վահէ Թաշճեան, յայտնեց “1920-ին Սուրիոյ եւ Լիբանանի մէջ ֆրանսական իշխանութեանց ճամբով Թուրքիոյ մէջ հայկական կալուածներու վերատիրացում“ խորագիրով զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ նշեալ թուականներուն Լիբանան եւ Սուրիա ֆրանսական հոգատարութեան տակ կը գտնուէին, ուստի բնական էր մտածել, թէ հոգատար իշխանութիւնները պիտի պաշտպանէին հայ գաղթականներուն իրաւունքները, սակայն Ֆրանսա Թուրքիոյ հետ համաձայնութիւն մը կնքելով անտեսեց այդ իրաւունքները: Ան ներկաներուն ներկայացուց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան եւ Ֆրանսայի արտաքին գործոց նախարարութեան արխիւներէն օրինակներ:
Անգարայի անկախ նախաձեռնութեան ազատ համալսարանէն փրոֆ. Սայիտ Չեթինօղլու, իր խօսքին մէջ ըսաւ որ “Թրքական օրէնքին մէջ կորսուած հայկական կալուածներու կարգավիճակը“ խորագիրով իր զեկուցումին մէջ յայտնեց, որ հայերու կալուածներուն տիրացան տեղական ազդեցիկ դէմքերը: Ան ըսաւ, որ 1928-ին հայերուն տրուեցան անցագիրներ, որոնք վերանորոգելի չէին եւ կարելի էր միայն մէկ անգամ գործածել:
Ամերիկայի Հայ Դատի յանձնախումբի նախագահ Քեն Խաչիկեան` հիմնական նիւթ ունէր “Եկեղեցական կալուածներու վերադարձին հարցը` Միացեալ Նահանգներու քոնկրէսին մէջ“:
“Վերադարձի հոլովոյթին հայեցակարգը“ նիստին նախագահն էր Մ.Ա.Կ.-ի միջազգային օրէնքի յանձնախումբի փոխհամակարգող եւ Շուէտի Լունտ համալսարանի միջազգային օրէնքի դասախօս փրոֆ. Մարի Ժաքոպսըն:
Ապա Քէմպրիճ համալսարանի միջազգային օրէնքի Լաութըրփաչթ կեդրոնի տնօրէն փրոֆ. Ռոճըր Օքիֆ խօսեցաւ “Միջազգային պատասխանատուութիւնը մշակութային ունեցուածքի աւերման ու փճացման մէջ“ նիւթին մասին:
“Քանդումն ու վերականգնումը միջազգային օրէնքին մէջ“ նիւթին անդրադարձաւ Վիեննայի համալսարանի հասարակական միջազգային օրէնքի դասախօս փրոֆ. Իրմկարտ Մարպօ:
Օրուան երրորդ դասախօսն էր Միլանոյի կաթողիկէ համալսարանի դասախօս փրոֆ. Կապրիէլ Տելլա Մորթէ:
Համագումարին եզրափակիչ նիստը կայացաւ Շաբաթ, Փետրուար 25-ին, կէսօրէ ետք, մասնակցութեամբ Լիբանանէն, Միացեալ Նահանգներէն, Աւստրիայէն, Գերմանիայէն, Իտալիայէն, Թուրքիայէն, Անգլիայէն եւ այլ երկիրներէ ժամանած իրաւագէտներու, դասախօսներու, Հայ Դատի աշխատանքներու մասնակիցներու, ինչպէս նաեւ Լիբանանի խորհրդարանի անդամներու:
Նիստին բացումը կատարեց դոկտ. Նորա Պայրագտարեան, հաստատելով, որ Թուրքիան ժառանգորդն է Օսմանեան կայսրութեան, եւ Հայոց Ցեղասպանութեան ոճիրին գծով ունի միջազգային պատասխանատուութիւն: Ան ըսաւ, որ Ցեղասպանութիւնը շարունակուող ոճիր է, այնքան ատեն որ խնդիրը ամբողջովին արդար լուծում չէ ստացած: Իր խօսքին մէջ դոկտ. Նորա Պայրագտարեան ամփոփեց համագումարին նշուած յատկանշական եւ կարեւոր կէտերը:
Ապա համագումարին մասնակիցները արտայայտեցին իրենց եզրափակիչ տեսակէտներն ու մէջբերումները, որոնց խօսքերէն ետք, երկօրեայ համագումարին եզրափակիչ պատգամը ուղղեց Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոսը:
