0
0
Ա.Ա.
Զինադուլի քանի մը համաձայնութիւններու ձախողութենէ ետք, Նոյեմբեր 9, 2020-ին կասեցուեցաւ Արցախեան երկրորդ պատերազմը՝ Հայաստանի, Ատրպէյճանի եւ Ռուսիոյ միջեւ կնքուած եռակողմ յայտարարութեամբ մը։ Զինուորական գործողութիւնները ամբողջութեամբ դադրեցան, հայկական կողմը յատուկ ժամանակացոյցի մը հիմամբ իր ուժերը քաշեց Արցախի յարակից շրջաններէն, սակայն գրաւուած էին Հատրութն ու Շուշին։ Այսօրուան դրութեամբ Արցախի աւելի քան եօթանասուն առ հարիւրը ատրպէյճանցիներուն տիրապետութեան տակ կը գտնուի։
Եռակողմ յայտարարութիւնը նաեւ կը պարունակէր կէտեր, որոնցմէ կարեւորագոյնը ռուսական խաղաղապահ ուժերուն Արցախ տեղակայումն էր։ Յայտարարութիւնը նաեւ կը նշէր,որ կողմերը կը կանգնին հոն, ուր կը գտնուէին պատերազմին աւարտին պահուն։ Եռակողմ յայտարարութեան պարտաւորութիւններէն մին էր նաեւ «պատերազմական գերիներու, գերեվարուած քաղաքայիններու եւ այլ անձերու» ազատ արձակումը, ինչպէս նաեւ հաղորդակցութեան միջոցներու եւ փոխադրութեան ուղիներու վերաբացումը։
Նոյեմբերեր 9, 2020-էն մինչեւ Յունուար 11, 2021 ինկող ժամանակահատուածին մէջ, այսինքն մինչեւ եռակողմ երկրորդ յայտարարութեան կնքումը, որ կատարուեցաւ Մոսկուայի մէջ,արձանագրուեցաւ շատ մտահոգիչ զարգացում մը, երբ ատրպէյճանական ուժերը բաւական կասկածելի պայմաններու մէջ գրաւեցին Հատրութի խծաբերդն ու Հին Թաղերը, որոնք մօտաւորապէս յիսուն համայնք Հատրութէն հայկական վերահսկողութեան տակ մնացած էին։ Շիրակցի պահեստազօրայիններ կը հսկէին երկու գիւղերուն մէջ, որոնք նաեւ Դեկտեմբեր 14, 2020-ին կապոյտ գիծով մը ներառնուած էին ռուսական խաղաղապահ ուժերուն կողմէ հրապարակուած քարտէսին մէջ, իբրեւ անոնց հսկողութեան տակ ինկող տարածքներ։Սակայն մէկ օր ետք հրապարակուած նոր քարտէսին մէջ Խծաբերդն ու Հին Թաղերը ալ ռուսական խաղաղապահ ուժերու հսկողութենէն դուրս նշուած էին։ Իսկ երկու օր առաջ ատրպէյճանական զօրքերը յարձակած էին Խծաբերդի եւ Հին Թաղերու վրայ եւ քանի մը ժամ տեւած մարտերէն ետք գերեվարած վաթսունէ աւելի հայ պահեստազօրայիններ՝ երկու գիւղերը գրաւելով։
Ապա Մայիս 12, 2021-ին ատրպէյճանական ուժերը խուժեցին Հայաստանի Սիւնիքի եւ Գեղարքունիքի մարզեր՝ սահմանազատման եւ սահմանագծման աշխատանքներու ատրպէյճանական ճաշակ մը տալով։ Մինչեւ այսօր ատրպէյճանցիները կը մնան հայկական տարածքներու մէջ՝ զանոնք գրաւման տակ պահելով։ Ատրպէյճանցիները նաեւ ջանացին Նախիջեւանի կողմէ սահմանամերձ Երասխ գիւղին շրջակայ տարածքներուն մէջ եւս ոտնձգութիւններ կատարել, որոնց հիմնական նպատակը փոխադրութեան ուղիներու վերաբերեալ ապագայ բանակցութիւններուն մէջ աւելի խաղաղաքարտեր ունենալն էր։
Այս բոլորին մէջ բնականաբար Գորիս – Կապան մայրուղիին 22ւ քիլոմեթր հատուածին վրայ ատրպէյճանական վերահսկողութիւնը ամբողջ տագնապին մէջ առանձին դրուագ մըն է, որ բաւական վտանգաւոր հետեւանքներ ունի։ Անոնցմէ կարեւորագոյնը Իրան – Ատրպէյճան սուր լարուածութիւնը եղաւ, որովհետեւ ատրպէյճանական ոստիկան զօրքեր հաստատուեցան մայրուղիին այդ հատուածին վրայ եւ սկսան իրանեան բեռնատարներուն արգիլել, որ հայկական տիրապետութեան տակ գտնուող Արցախ ապրանք փոխադրեն։ Իրանցի երկու վարորդներ ալ ձերբակալուեցան եւ Թեհրան – Պաքու լարուածութիւնը թէ՛ դիւանագիտական սուր բանավէճերով եւ թէ՛ իրանեան բանակի ռազմափորձերու կայացմամբ պահ մը ստեղծեց այն տպաւորութիւնը, թէ Իրան – Ատրպէյճան զինուորական բախում մը անխուսափելի է։Սակայն այդպէս չէր եւ պիտի չըլլար ալ, նկատի ունենալով քաղաքական, զինուորական, տնտեսական, ժողովրդագրական թէ այլ տուեալներ, որոնք բնաւ չեն թոյլատրեր, որ Իրան եւ Ատրպէյճան իրարու դէմ պատերազմին։ Ի վերջոյ կիրքերը հանդարտեցան, իրանցի երկու վարորդները ազատ արձակուեցան եւ իրանեան բեռնատարները՝ իրանեան համապատասխան իշխանութիւններուն թելադրանքով, կասեցուցին հայկական արցախ ապրանքներու փոխադրութիւնը եւ առեւտուրը։
Առանձին հատուած մըն է պատերազմական հայ գերիներու թղթածրարը։ Նախ ատրպէյճանական կողմը յայտարարեց, որ պատերազմական բոլոր հայ գերիները ազատ արձակուած են։ Այդպէս չէր։ Պաքու կը մնային մեծ թիւով հայ գերիներ, որոնք ըստ ատրպէյճանական կողմին, ոչ թէ գերիներ, այլ ահաբեկիչներ էին։ Խօսքը կը վերաբերէր Խծաբերդի եւ Հին Թաղերու շրջակայքէն գերեվարուած հայ պահեստազօրայիններուն, որոնք դատուեցան Պաքուի մէջ, որոնցմէ խումբ մըն ալ քանի մը հանգրուանով ազատ արձակուեցաւ եւ Հայաստան վերադարձաւ՝ ականապատուած տարածքներու որոշ մասերու քարտէսներուն դիմաց։
Նման իրավիճակի մէջ է, որ նախ Ատրպէյճանի, ապա Թուրքիոյ իշխանութիւնները սկսան այսպէս կոչուած «Զանգեզուրեան միջանցք»-ի մը մասին խօսիլ եւ Նախիջեւանը Մեղրիի վրայով Ատրպէյճանի կապելու համար երկաթուղիին վերաբացումը եւ ասոր զուգահեռ մայրուղիի մը կառուցումը կոչեցին միջանցք՝ զայն հաւասարէ հաւասար համարելով Արցախը Հայաստանի կապող Լաչինի միջանցքին, որ յստակօրէն նշուած է Նոյեմբեր 9-ի եռակողմ յայտարարութեան մէջ։ Թուրքիոյ նախագահ Էրտողան նոյնիսկ այս միջանցքին խաղաքարտը գործածեց իբրեւ նախապայման՝ Հայաստանի հետ յարաբերութիւններու վերահաստատման հոլովոյթին համար։
Երեւանի եւ Պաքուի միջեւ բանավէճին՝ միջանցքի եւ փոխադրութեան ուղիներու միջեւ տարբերութիւններու շուրջ, ստացաւ ռուսական իշխանութիւնները տուին շատ յատկանշական մեկնաբանութիւն մը, որ հրապարակուեցաւ Ռուսիոյ փոխ վարչապետ Ալեքսէյ Օվերչուքի կողմէ, երբ ան Երեւանի մէջ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի հետ իր տեսակցութենէն ետք յայտարարեց, որ Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ փոխադրութեան ուղիներու վերաբացման հարցին մէջ լուծումները հիմնուած են այն սկզբունքին վրայ, թէ այդ ճանապարհներու գերիշխանութիւնը պիտի պատկանի այն պետութեան, որուն սահմաններուն մէջ կ՛իյնան տուեալ ճանապարհները։ Այսինքն՝ Մեղրիէն անցնելիք ուղին եւ երկաթուղին, որ Նախիջեւանը Ատրպէյճանի արեւմտեան շրջաններուն պիտի կապէ, պիտի մնայ Հայաստանի գերիշխանութեան տակ։ Այլ խօսքով ասիկա միջանցք չէ եւ երբեք չի բաղդատուիր Արցախը Հայաստանի կապող Լաչինի միջանցքին հետ, որ ատրպէյճանական տիրապետութեան եւ գերիշխանութեան տակ պիտի չըլլայ։
Օվերչուքէն առաջ Ռուսիոյ արտաքին գործոց նախարարութիւնն ալ, գրեթէ նոյն բովանդակութեամբ յայտարարութիւն մը կատարեց, թէ Հայաստանի, Ատրպէյճանի եւ Ռուսիոյ եռակողմ աշխատանքային խումբին բոլոր մասնակիցները համաձայն են,որ վերաբացուելիք բոլոր ճանապարհները պիտի գործածուին՝ պետութիւններու ինքնիշխանութեան եւ հողային ամբողջականութեան յարգանքին հիմամբ։ Այս յայտարարութիւնն ալ, թէեւ ատրպէյճանցիները կրնան իրենց հասկցած ձեւով մեկնաբանել, կը վերաբերի փոխադրութեան ուղիներու, որոնց մէջ չ՛իյնար Լաչինի միջանցքը, որովհետեւ միայն այդ մէկ միջանցքը յստակօրէն նշուած է Նոյեմբեր 9-ի եռակողմ յայտարարութեան մէջ, ուր նաեւ ակնարկութիւն կայ փոխադրութեան ուղիներու եւ հաղորդակցութեան միջոցներու վերաբացման։ Պէտք է նշել, որ Օվերչուքի յայտարարութենէն երկու օր ետք Պաքու յայտարարեց, որ Գորիս – Կապան մայրուղիի 22 քիլոմեթր հատուածին վրայ, որ ատրպէյճանական տիրապետութեան տակ անցած է, մաքսակէտեր պիտի տեղադրուին Նոյեմբեր 11-12 լուսցող կէս գիշերէն սկսեալ։Հայաստանի Ազգային Ապահովութեան քարտուղար Արմէն Գրիգորեան հաստատեց այս տեղեկութիւնը եւ իր կարգին նշեց, որ հայկական կողմն ալ նոյն հատուածին մուտքին եւ ելքին մաքսակէտեր եւ սահմանային ստուգման կէտեր պիտի հաստատէ, նոյնիսկ յայտարարելով,որ այդ կէտերուն հաստատման աշխատանքները սկսած էին։
Ռուսական այս նշանակալից յայտարարութիւններէն ետք կը մնայ սպասել ատրպէյճանական մեկնաբանութեան։ Ատրպէյճանցիք եթէ յայտարարեն, որ Օվերչուքի նշած սկզբունքը նաեւ կը տարածուի Լաչինի միջանցքին վրայ, ապա չափազանց վտանգաւոր հետեւանքներու լաբիւրինթոսային իրավիճակ մը կրնայ ստեղծուիլ։ Հայկական դիւանագիտութեան հմտութիւնն ու հայութեան բոլոր ուժերուն միացեալ ճիգերուն արդիւնաւէտութիւնն է, որ միայն նման վտանգ կրնայ չէզոքացնել։
