0
0
Տաղանդաւոր երգիծաբան, վիպասան, թատերագիր եւ հրապարակագիր է Երուանդ Օտեան (1869-1926): Ծնած է Պոլիս, սերելով Օտեաններու յայտնի գերդաստանէն: Նախնական ուսումը ստացած է տեղական վարժարաններու մէջ, սակայն մտաւոր բարձր ուսումի հասած է ինքնաշխատութեամբ: Պատանի հասակէն սորված է լեզուներ, կարդացած է ընտանեկան հարուստ գրադարանի հայերէն եւ Ֆրանսերէն գիրքերը, համակուած է ընտանիքէն ներս տիրող գիտութեան, արուեստի եւ գրականութեան պաշտամունքով: Աշխատակցած է շատ մը հայ պարբերականներու, առաւել՝ յարատեւօրէն Արփիարեանի »Հայրենիք«ին: Ինք եւս հիմնած եւ խմբագրած է շատ մը թերթեր, որոնց մէջ մասնաւոր տեղ կը գրաւեն »Ազատ Խօսք«ը, »Պարսաւատետր«ը:
Օտեանի անունը թուրք իշխանութիւններու համար »անբարեյոյս անձեր«ու ցանկին մէջ էր: 1896-ի Օգոստոսին, երբ Կ.Պոլսոյ մէջ սկսած են հայկական ջարդերը, գաղտնի կերպով հեռացած է անկէ. եղած է Աթէնք, Գահիրէ, Փարիզ, Վիեննա, Լոնտոն, Պոմպէյ: 1908-ի երիտ-թրքական յեղափոխութենէն ետք Օտեան վերադարձած է Կ.Պոլիս: 1915-ի Մեծ Եղեռնի ժամանակ աքսորուած է Տէր Զօր: Հրաշքով փրկուելով, 1918-ին կրկին դարձած է Կ.Պոլիս, 1922-ին տեղափոխուած է Պուտափեշտ, 1924-ին Թրիփոլի, 1925-ին Գահիրէ, ուր մահացած է քաղցկեղէ:
Օտեան ի գործերը տպուիլ կը սկսի 1901-ին »Հայրենիք«ի մէջ, առաջին ըլլալով »Բերայի մէջ« նորավէպերու եւ թերթօններու շարքը: Շատ չանցած կը ճանչցուի իբր իրապաշտ արձակի մեծագոյն դէմքերէն մէկը: Կը փորձէ գրական շատ սեռեր՝ նորավէպ, պատմուածք, վէպ, թատերախաղ, յուշագրութիւն, գերազանցապէս երգիծական: Իր գրիչը բեղմնաւոր կը դառնայ յատկապէս 1909-1915-ի ողբերգական շրջանին, Պոլսոյ ընկերային բուռն կեանքի մթնոլորտին մէջ: Յետ եղեռնեան տարիներուն կ°անդրադառնայ նաեւ սփիւռքահայ կեանքին:
Իր գործերուն մէջ Օտեան կը ներկայանայ իբր սրամիտ ծաղրող, մարդկային թերութիւնները ձաղկող անզուգական հեղինակ: Իր ստեղծագործութիւններէն նշանաւոր են »Ապտիւլ Համիտ եւ Շերլոք Հոլմս«, »Ընտանիք, Պատիւ, Բարոյական«, »Միջնորդ Տէր Պապան«, »Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս«, մանաւանդ երեք մասերէ բաղկացած »Ընկեր Փանջունի« երգիծավէպը, »Առաքելութիւն մը ի Ծապլվար«ը:
Օտեան երգիծանքի հզօր զէնքով ծաղրած եւ ձաղկած է ազգային այն գործիչները, որոնք երեւութապէս »յեղափոխական«, »հայրենասէր«, »ազգային հերոս« են, մինչդեռ գործնականօրէն կÿոտնահարեն, կÿարատաւորեն իւրաքանչիւր սուրբ գաղափար:
Որպէս իրապաշտ, ստեղծած է երգիծական տիպարներու եւ բնաւորութիւններու ամբողջ պատկերասրահ մը, ծաղրած է աշխարհիկ եւ հոգեւոր հարստահարիչները, յղփացած դրամատէրերը եւ կեղծ բարերարները, ազգային անփառունակ գործիչները, նորաձեւութեան հետեւող մանրահոգի կիները:
Ընտանիքի կենցաղէն զաւեշտական պատկեր մըն է »Արագ դարմանում մը« երգիծական պատմուածքը, ուր կը ծաղրուի քաղքենի կինը, որուն գլխաւոր մտահոգութիւնը վայելքն է: Հեղինակը կը հեգնէ նաեւ Սերովբէ աղային կակուղ, վեհերոտ բնաւորութիւնը, թուլամորթութիւնը:
»Ընկեր Փանջունի« երգիծավէպը ծաղրի կÿենթարկէ Փանջունին, որ նախաեղեռնեան շրջանին Արեւմտեան Հայաստանին մէջ վխտացող կեղծ յեղափոխական մակաբոյծներու իսկական տիպարն է: Օտեան ծիծաղելի դրութիւններ եւ բանաձեւ ունէր, ստեղծելու մեծ վարպետ է եւ զանազան ծիծաղաշարժ եւ ողբերգական պարագաներու մէջ կը ներկայացնէ իր հերոսը:
Ճանաչողական եւ գեղարուեստական արժանիքներ ունին անոր »թերթօնային« վէպերը եւ վէպ ժամանակագրութիւնները, ինչպէս՝ »Նոր հարուստներ«, »Կաւէ հերոսներ կամ մեր ազգայիններու«, »Կանաչ հովանոցով կինը», »Հայ Տիասբորան«: Ականատես եւ դէպքերու մասնակից գրողը անդրադարձած է առաջին աշխարհամարտի եւ Հայոց Ցեղասպանութեան տարիներու իրադարձութեան, հայ ժողովուրդի ողբերգական ճակատագրին, իսկ նորաստեղծ հայ Սփիւռքին նուիրած »Հայ Տիասբորան« վէպին մէջ գեղարուեստօրէն կը համոզէ, որ հայապահպանութեան երաշխիքը հայրենադարձութիւնն է դէպի վերածնուած Մայր Հայրենիքը:
Վ.Թոթովենց իրաւամբ կը նկատէ, թէ Օտեան »ունի երգիծանքի ամենամեծ տուեալը՝ ճըշմարտախօսութիւն«: Այս մարզին մէջ ան արժանի յաջորդը կÿըլլայ մեծահռչակ Պարոնեանի: Օտեանի »Մեր երեսփոխանները«ին շարքը տեսակ մը շարունակութիւնը կը կազմէ »Ազգային Ջոջեր«ուն: Սեղմ ու ծաղրական դիպուկ բնութագըութիւններով հարուստ են իր »կենսագրական«ները, որոնք կը ներկայացնեն հեղինակին ժամանակակից ազգային գործիչները: Օրինակ՝ Գաբրիէլ Նորատունկեանի ազգին օգուտ չբերող գործունէութեան մասին հեգնօրէն կÿըսէ.-
»Գաբրիէլ Նորատունկեան երկու անգամ Ազգային ժողովի ատենապետութիւնը վարած է, ամիս մը Պոլսէն եւ քսաներեք ամիս Փարիզէն:
Աստուած զինք ստեղծած ատեն վճռած է.-
-Գաբրիէ¯լ, դուն բացակայ ատենապետ մը պիտի ըլլաս քու ազգիդ համար«:
Լ.Բաշալեան այսպէս կը գնահատէ Օտեանին արուեստը.
»Իր վճիտ ոճը, բառերուն իրական արժէքն ու անոնց տեղաւորման գիտութիւնը, իր արտայայտութեան կարողութիւնը, իր պատմելու եւ խօսեցնելու ճարտարութիւնը յատկութիւններ են, որոնց հազուադէպօրէն կը հանդիպինք մեր մատենագրութեան մէջ«:
Օտեան ստեղծած է ընկերային ու քաղաքական երգիծանքի փայլուն երկեր, մեծապէս առաջ մղած է քննադատական իրապաշտութեան հայ վիպագրութիւնը եւ լիակատար իրաւունք ձեռք բերած է Յ.Պարոնեանէն յետոյ կոչուելու »Ծիծաղի համար ծնած հայ մեծագոյն երգիծաբանը«:
Օտեանի ստեղծագործութիւնները թարգմանուած են ռուսերէնի, Ֆրանսերէնի, յունարէնի, պուլկարերէնի, թուրքերէնի, ալպաներէնի: Անոր երկերը բեմականացուած են, իսկ ժապաւէնի առնուած է »Կեղծ լրտեսը« պատմուածքը:
Օտեանի ստեղծագործութիւնը իր ժամանակաշրջանի արեւմտահայ կեանքին հարազատ հայելին է:
Օտեան որպէս ծածկանուն օգտագործած է Ս.Ժիրայր, Երօտ, Վահրամ, Դերկոմս: Երեւանի մէջ ծանօթ է Օտեանի անուան փողոցը: Իր դամբարանը կը գտնուի Մարմինա գերեզմանատան մէջ, Գահիրէ:
Հաւանաբար, այս առթիւ կարելի է յիշատակել սփիւռքահայ յայտնի արձակագիր ու քերթողագիր Ա.Ծառուկեանի հեղինակութեամբ լոյս տեսած »Մանկութիւն չունեցող մարդիկ« վիպակը, ուր գրագէտը լայնօրէն անդրադարձած է որբացած սերունդի կեանքին: Պատմուածքներու շարքին ուշագրաւ էր »Կաղանդը«, »իր տարօրինակ այցելուով եկած՝ որբերը տեսնելու եւ ուրախացընելու, սակայն լացած էր ինք եւ լացուցած ամբողջ սրահի մեծերն ու փոքրերը: Արդարեւ, ի՞նչ կրնար խօսիլ այդ մարդը, որ կու գար Տէր Զօրէն, ուր տեսած էր այդ որբերուն ծնողներուն աճիւնները, զորս վարար Եփրատը կը նետէր աւազին վրայ կրցած էր ըսել.- Ո¯րբեր, ես ձեզ շատ կը սիրեմ Այսքան«:
Տարիներ ետք, երբ Ա.Ծառուկեան կը թերթատէր հատընտիր մը, անակնկալի եկած էր տեսնելով գրագէտի մը նկարը.
»Այո°, ան էր, այդ անծանօթ հիւրը, որ եկած էր զիրենք ուրախացնելու եւ սակայն լացած եւ լացուցած էր բոլորը:®
Նկարին տակ գրուած էր՝ Երուանդ Օտեան«:
Ստորեւ մաս մը Երուանդ Օտեանի »Ընկեր Փանջունիի« երգիծաբանական գործէն.-
ԿԵՆՍԱԳՐԱԿԱՆ ՆՕԹԵՐ
ԸՆԿԵՐ ՓԱՆՋՈՒՆԻԻ ՄԱՍԻՆ
Կեանք մը որ տակաւին իր ամբողջ շրջափոխութիւնները չէ կատարած եւ իր գործունէութեան ամենէն եռանդուն փուլին մէջ կը գտնուի, կարելի չէ լիակատար կեանքի մը վրայ դատաստան կտրել կամ կարծիք յայտնելը:
Ուստի, ապագայ կենսադիրներու թողլով ընկեր Փանջունիի վարքն ու արարքները իրենց ամբողջութեամբը ներկայացնելու այնքան դժուար, որքան անհրաժեշտ աշխատութիւնը, ես պիտի գոհանամ կցկտուր ծանօթութիւններ տալով միայն Ընկերվարական Նամականիի հերոսին վրայ, պարզապէս նիւթեր՝ ապագայ կենսագիրներու գործը դիւրացնելու նպատակով եւ կամ սանկ ըսեմ՝ ատաղձներ այն յիշատակարանին համար, զոր երախտագէտ Հայութիւնը օր մը պիտի կանգնէ իր հերոսներուն ի պատիւ:
Ընկեր Փանջունի կրտսեր զաւակն է տիրապիզոնցի ընտանիքի մը, ու ծնած է 1875ին: Մայրը տղաբերքի հետեւանքով մեռած է, առանց կարենալ սնուցանելու իր երախան, զոր մեծցուցած են այծի կաթով: Ուրիշ կենսագիր մը գուցէ հետեւութիւններ հանել փորձէր այս աննշան դիպուածէն՝ ընկեր Փանջունիի ունայնամտութիւնն ու թեթեւութիւնը վերագրելով իր առած այդ սկզբնական սնունդին: Ես, ինչպէս ըսի, չեմ ուզեր որեւէ դատաստան ընել, այլ կը բաւականանամ իրողութիւնները արձանագրելով:
Փանջունի շատ ուշ լեզու ելած է, բայց անգամ մը խօսիլ սկսելէ ետքը, ալ բերանը դիւրաւ չէ գոցած: Քանի կը մեծնար այնքան կÿաճէր իր խօսելու կատաղութիւնը, այն աստիճան որ խեղճ հայրը ստիպուեցաւ բժիշկի մը դիմել այդ անսովոր երեւոյթին դարման մը գտնելու համար: Բժիշկը քննեց տղան, լեզուն նայեցաւ, կոկորդը նայեցաւ, աչքերուն նայեցաւ եւ վճռաբար ըսաւ հօրը.
– Ճար ու դարման չկայ, այս տղան միշտ պիտի խօսի:
– Բայց տանը մէջ ալ դիմացուելիք բան չէ:
– Բամպակ թխեցէք ականջնիդ, այս է միակ միջոցը, պատասխանեց բժիշկը:
Հակառակ իր խօսելու մարմաջին՝ փոքրիկն Փանջունի յաճախ սխալ կը գործածէր բառերը, բոլորովին աղաւաղելով անոնց նշանակութիւնը: Օր մը սեղանի մը վրայ դրուած արժէքաւոր անօթ մը կÿառնէ ու գետին նետելով ջարդ ու փշուր կÿընէ:
Հայրը, իրիկունը գործէն վերադարձին, կը տեսնէ եղածը, եւ տղան կանչելով ու անօթին կոտրուանքները ցոյց տալով կը գոչէ.
– Ծօ°, ի՞նչ ես ըրեր անօթը:
– Շինեցի, հայրիկ, կը պատասխանէ փոքրիկ Փանջունի միամիտ համոզումով մը:
– Ծօ ի՞նչ շինել, կոտրեր ես, շան զաւակ:
– Չէ°, հայրիկ, շինեցի, կը պատասխանէ տղան:
Ի զուր հայրը երկար բարակ կը բացատրէ թէ՝ երբ առարկայ մը գետին նետելով կտոր-կտոր կÿընենք, այդ գործողութիւնը »շինել« բայով չի բացատրուիր՝ այլ »կոտրել«: Անկարելի եղաւ բառագիտական այդ նրբութիւնը, հասկցնել Փանջունիի, որ շարունակեց տանը մէջ գտնուած գաւաթները, պնակները, շիշերը կոտրել եւ ամէն անգամ որ »ի՞նչ կÿընես կոր« ըսելով զինքը կը յանդիմանէին, անդրդուելի ու անխռով կը պատասխանէր.
– Կը շինեմ կոր:
Դպրոցին մէջ Փանջունի ընկերներուն հետ վիճելով ու ճառ խօսելով ժամանակ կÿանցընէր, իսկ դասերուն բնաւ չէր հետեւեր, չհաւնելով կամ դասագրքին, կամ դասարանին եւ կամ տետրակին ու ծայրին:
Օր մը թուաբանական խնդրի մը մասին վէճ ունեցաւ իր դասընկերներէն մէկուն հետ:
– Հինգ անգամ հինգ՝ քսանըհինգ կÿընէ, կÿըսէր ընկերը որ ողջամիտ տղայ մըն էր եւ որ յետոյ հարուստ վաշխառու մը եղաւ:
– Չէ°, կը յամառէր Փանջունի, հինգ անգամ հինգ՝ յիսուն կÿընէ:
– Ո°չ, քսանըհինգ կÿընէ:
– Յիսուն կÿընէ:
Միւսը տեսնելով, որ դժուար է,- ի¯նչ կÿըսեմ՝ անկարելի է,- խօսք հասկցնել Փանջունիի եւ չուզելով անօգուտ կռիւի մը տեղի տալ, հաշտարար ոգիով մը պատասխանեց.
– Լա°ւ, ես թո°ղ այնպէս գիտնամ թէ՝ քսանըհինգ կÿընէ, դուն ալ այնպէս գիտցիր թէ՝ յիսուն կÿընէ, ու ա°լ չխօսինք այդ մասին ու երթանք միասին գնդակ խաղանք…
