0
0
Յ. Պալեան
Ամէն անգամ որ կը մտածեմ ընդհանրապէս մշակոյթի եւ մասնաւորաբար հայ մշակոյթի մասին, կը մտաբերեմ մեզի ժամանակակից մեծ մարդաբան Քլoտ Լեւի-Սթրոսի (1908-2009) կոթողական աշխատանքները եւ գիրքերը՝ մարդկային ընկերութիւններու եւ անոնց մշակոյթներու մասին: Յոգնակի: Ափսո՜ս որ այդ գիրքերը հայերէնի չեն թարգմանուած: Այլ հարց, որ եթէ թարգմանուած ըլլային, զանոնք փնտռոներ եւ ընթերցողներ պիտի ըլլայի՞ն:
Մշակոյթներ կ’ահետանան, դատապարտուած են անհետացման, գիտական-ճարտարագիտական, արտադրական-սպառողական ընկերութեան պարտադրած միօրինականացման հետեւանքով: Լեւի Սթրոս իմաստուն դատում մը ունի այս մասին: Կ’ըսէ. «Մարդկութիւնը կը հաստատուի միատեսակ մշակոյթի մէջ, կը պատրաստուի արտադրելու զանգուածի մշակոյթ, ինչպէս՝ ճակնդեղը: Իր ճաշացուցակին վրայ միայն այդ պիտի գտնուի»:
Միօրինականցում՝ որ կ’ընդունուի սպառողական ընկերութեան բնորոշ մտաւորական ծուլութեամբ:
Միթէ՞ հետզհետէ տարբեր ժողովուրդներու մշակոյթները չեն սկսած իրարու նմանիլ, հետզհետէ նմանիլ մէկուն, որ հետեւանքն է նորատեսակ կայսրութեան մը, զոր կոչած են համաշխարհայնացում, mondialisation, ինքնութիւնները ընդարմացնելով:
Հոսանքին մէջ ենք: Իրատես ըլլանք. հայ մշակոյթը շատերու համար դադրած է ինքնութեան կրող ըլլալէ, դարձած է յիշատակի գեղօր: Այս՝ Հայաստան եւ սփիւռք:
Այսօր, Հրեշտակներու քաղաքէն, Լոս Անճելըսէն, բարեկամ մը նկար մը ղրկած էր: Դիտելով այդ նկարը մտածեցի մարդու բնաշրջման մասին, որ զայն կը դարձնէ ճարտարագիտութեան գերին, կամաւոր բանտարկեալը, եւ համայնքը կը սեղմուի անհատին մէջ, ոչ իսկ շուրջ, անմիջականը կը տիրապետէ մեր բոլորի գիտակիցանգիտակից մեղսակցութեամբ:
Հարկ է դիտել նկարը: Ներկայացուած վեց մարդոց յաջորդելիք եօթներորդը երեւակայել: Այսինքն՝ մեքենային հպատակ գալիք սերունդները: Մեքենային ներկայա-ցուցչականն է նկարի այֆոնը:
Յառաջդիմութի՞ւն: Բնաշրջո՞ւմ: Յետոյ…
Թիւերու լեզուն վիճելի չէ: Հայաստան եւ սփիւռքներ, այֆոն գործածող հայերու (չգործածող կա՞յ) ո՞ր տոկոսը հայերէն այբուբենով հայերէն կը գրէ իր այֆոնով: Բայց ո՞վ նման վիճակագրութեան կազմելու մասին կը մտածէ: Յառաջդիմութիւնը դարձած է հասարակաց անձնատուութիւն:
Յետո՞յ: Վաղը: Տասը, քսան, յիսուն տարի ետք…
Շատ կը սիրենք խօսիլ հայ մշակոյթի մասին, յաճախ առանց զայն ապրելու որպէս ինքնութիւն, զայն դասելով ընդհանուր զարգացման հետաքրքրութիւններու շրջանակին մէջ: Մշակոյթը ինքնատպութեան եւ հետաքրքրութեան պիտակ դարձած է: Օտարին ներկայանալու տեսակ մը այցետոմս:
Մշակոյթը մարդու եւ իւրաքանչիւր ժողովուրդի ինքնութեան եւ ինքնաճանաչման էական առանցքն է, հալոց՝ ուր կը ձուլուին տուեալ ժողովուրդի մը միաւորները իրենց տարբերութիւններով, հայեացքներով, անցեալը դարձնելով ներկայ, կ’ըլլանք շարունակութիւն: Մարդացում՝ տարբեր եւ նոյն:
Մշակոյթը ժողովուրդի ինքնութեան եւ տարբերութեան պաշտպանութեան բերդն է: Երբ կը ճագին այդ բերդին պարիսպները, այդ ժողովուրդը կ’այլանայ, կ’իյնայ օտարման (alienation) մէջ: Այս մասին կը խօսինք, բայց իրապէս ի՞նչ կ’ընենք եւ ինչպէ՞ս կը դիմակայենք օտարման սպառնալիքը, զոր կարծէք ճակատագրապաշտութեամբ ընդունելի կը համարենք, սովորական, որ եթէ այսօր չպատահի, պիտի պատահի վաղը:
Մեծ մտաւորականներ հակած են հարցին վրայ, գրած են գիրքեր: Եթէ մեր ժողովուրդի զաւակները, Հայաստան եւ սփիւռք(ներ), պատշաճեցումներու պարտադրանքէն անդին անցնելով, մտածեն անմիջականօրէն իրենց վերաբերող այս հարցի մասին, կը հասկնան իրենց նախայարձակումներու ենթարկուածի մշակութային կացութիւնը, իրենց ինքնութեան անմիջականօրէն սպառնացող վտանգը: Եթէ գիտակցին եւ հակազդեն, ազգային մէկութիւն կը ստեղծուի: Ուրիշ մշակոյթներ սիրել, յարգել, չի նշանակեր անոնց մէջ թաղուիլ եւ դուրս գալ սեփական մշակոյթէն, կորսնցնել ինքնութիւն, այլանալ:
Մշակութային այլացման դէմ պայքարը ժողովուրդէն պիտի չգայ, բայց պէտք է ըլլայ ժողովուրդով: Մշակոյթի տիրութիւնը եւ պաշտպանութիւնը ղեկավարութեան գործն է, քաղաքական, մտաւորական, գիտական, կրօնական: Այդ ղեկավարութիւնը պիտի առաջնորդէ օտարման դէմ պայքարը, որպէսզի ինքնուրոյնութիւնները չկորսուին Քլոտ Լեւի-Սթրոսի «ճակնդեղի մշակոյթ»ի մէջ:
Ճիշդ է, որ կայ Քլoտ Լեւի-Սթրոսի «ճակնդեղի մշակոյթ»ին մէջ ինքնութիւն կորսնցնելու վտանգը, նաեւ՝ հայուն համար, Հայաստան եւ սփիւռք հաւասարապէս: Դարերու մէջէն անցած ինքնուրոյն անհատականութեամբ եւ ինքնուրոյն մշակոյթով հայ ժողովուրդը ինք պիտի գիտակցի եւ դիմադրէ, որպէսզի չդառնայ մեռեալ ժողովուրդ:
Ինչպէ՞ս չմտածեմ եւ չանհանգստանամ ընթերցելով մեծ գրող Ալպէր Քամիւի ահազանգային տողերը. «Ամէն ինչ որ կը փճացնէ մշակոյթը, կը կրճատէ ստրկութեան առաջնորդող ճանապարհը»: Ինքնութիւնները կը հարթուին, նոր ինքնութիւններ կը պարտադրուին, որ այլ բան չէ, հոգեբարոյական ստրկութիւն է, նոր ինքնութեան մը մէջ:
Յաճախ կը յիշեմ մոռցուած-մոռցուող նախորդ դարու հայ մեծ գրող Վիգէն Խեչումեանի «Գիրք Լինելութեան» պատկերները, երբ հայուն լեզուն կտրած էին, որ հայերէն չխօսի, այսինքն՝ չըլլայ շարունակութիւն, իր բնական ժառանգութիւն-ինքնութենէն խորթանայ: Այսօր ոչ ոք կը կարդայ այդ էջերը եւ դադրած ենք սարսափելէ հայու լեզուն կտրելու, կտրած տեսնելու սպառնալիքէն, որուն դերակատարները եւ զոհերն ենք: Այդ կը թելադրեն յառաջդիմութիւնը, արդիականացումը եւ գործնապաշտութիւնը, յաջողութեան սխալ ըմբռնումը, որ ախտ է:
Առաջին հերթին խօսինք լեզուի մասին, որ հասարակաց մշակոյթի ընդհանուր եւ անշրջանցելի ժառանգութիւնն է, կրողը, զարգացման ենթահողը: Ճկոյթի ետին պէտք չէ թաքնուիլ: Հայ ժողովուրդի,- միշտ Հայաստան եւ սփիւռք,- ո՞ր տոկոսին համար հայերէնը ինքնութեան ժառանգութիւն է, այդ ինքնութեան կերտման եւ պահպանման քուրան: Հաւաքաբար պատասխանատու ենք մեր անձնատուական ընթացքին համար, բայց գլխաւոր պատասխանատուներն են ամէն բնոյթի ղեկավարութիւնները, էսթէպլիշմընթը, գլխաւորաբար՝ պետութիւնը՝ իր կառոյցներով, եւ առաջնորդելու փառասիրութիններով հրապարակ եկած կազմակերպութիւնները, անոնք ըլլան կրօնական, քաղաքական, եւ բազմատեսակ միութիւններ:
Հարց տանք, թէ հայը ի՞նչ կը ժառանգէ եւ ի՞նչ կը շարունակէ առանց լեզուի եւ մշակոյթի: Ֆրանսացի մեծ գրող, մտաւորական եւ քաղաքական գործիչ Անտրէ Մալռօ (1901-1976) մեծապէս յստակ գաղափարներ արտայայտած է այս մասին, որոնք բոլոր երկիրներու եւ ժողովուրդներու ղեկավարութիւնները իմաստութեամբ մտածելու պէտք է մղեն: Կ’ըսէ. «Մշակոյթը այն բանն է, որ կը պատասխանէ մարդուն, երբ ան ինքնիրեն հարց կու տայ, թէ ի՞նչ կ’ընէ այս Երկրին վրայ»: Ի վերջոյ, մարդը պէտք է գիտնայ, որ խոտ չէ, ինքզինքին եւ շրջապատին ինք իմաստ կու տայ, այդ իմաստն է մշակոյթը, իր բոլոր արտայայտութիւններով:
Նոյն Անտրէ Մալռոն կ’ըսէ նաեւ. «Մշակոյթը չի ժառանգուիր: Կը նուաճուի»: Արդարեւ, մշակոյթը կը վերածնի, կ’ապրի իւրաքանչիւրին հետ: Ի՞նչ իմաստ ունի ըսել, որ հայերէնը հին, հարուստ եւ գեղեցիկ լեզու է, դատարկ սնափառութիւն է ըսել, որ Գրիգոր Նարեկացիի արձան կայ Հռոմի մէջ, որ ան դասուած է տիեզերական եկեղեցիի մեծ Ուսուցիչներու շարքին, որպէս անոնց երեսունվեցերորդը, եթէ մենք անհաղորդ ենք Նարեկացիին լեզուին եւ ստեղծագործութեան: Հաղորդուելով մշակոյթին հետ զայն կը ժառանգենք, ան մեզմով կ’ապրի, մենք կ’ըլլանք շարունակութիւն եւ ոչ խոտային կեանք:
Այսօր, Հայաստան եւ սփիւռքներ, ի՞նչ կը ժառանգենք, ի՞նչ բանի ժառանգութիւն կ’ըլլանք:
Եւ կրկին պէտք է խօսիլ լեզուի մասին:
Հայաստանն է, առաջին հերթին, լեզուի տիրութեան եւ պաշտպանութեան պատասխանատուն: Անկեղծութեամբ պէտք է խօսիլ այս մասին: Հայաստանի մէջ հայերէնի լքման եւ այլասերման տարերային ընթացք կայ, վերնախաւի եւ ժողովրդային մակարդակներու վրայ: Քանի մը անգամ հազարաւոր օտար բառեր, գումարեցէ՛ք օտարաբանութիւնները, խճողած են հայերէնը եւ զայն կ’այլասերեն: Երեւոյթը կարծէք անհանգստութիւն չի պատճառեր բոլոր մակարդակներու ղեկավարութիւններուն:
Դար մը առաջ, ուղղագրութեան ռեֆորմ կոչուած քաղաքական որոշումով հայերէնը բոլորովին խորթացաւ իր արմատ լեզու գրաբարէն եւ հեռացաւ հայութեան միւս հատուածէն, որ չհետեւեցաւ այդ ռեֆորմին: Չյայտնուեցաւ ազգային իսկական Առաջնորդ մը, քարիզմաթիք կամ խարիզմաթիկ, որ յանդուգն իմաստութեամբ արմատներու վերադարձ եւ միացում իրականացնէ: Յիշե՛լ հրեաները, որոնք քաջութեամբ եւ գիտակցութեամբ յաղթահարեցին լեզուական տարբերութիւնները, վերադարձան իրենց արմատներու լեզուին եւ զայն դարձուցին գրական պաշտօնական լեզու:
Այսօր փաստ է, որ հայերէնի խաթարումը չի կանխուիր Հայաստանի մէջ:
Սփիւռք(ներ)ի մէջ հայերէնը հետզհետէ կը դադրի հաղորդակցական լեզու ըլլալէ, կը կծկուի նեղ շրջանակներու մէջ, ուր մարդիկ ինքնախաբէութեամբ կը խորհին, որ լեզուն կը պահպանուի: Ինքնախաբէութեամբ կը խորհին, որ այդ ընդհանուր է: Սփիւռք(ներ)ի էսթէպլիշմընթներու լեզուն հայերէնը չէ այլեւս: Կը շարունակուի նահանջը եւ ամէն օր քիչ մը աւելի կը շետուի Շաւարշ Միսաքեանի բանաձեւումով «հաց պանիրի հայերէն»ի գործածութիւնը, յաճախ որպէս ամբոխին տրուած շնորհ՝ էսթէպլիշմընթին կողմէ:
Եւ դեռ պէտք է խօսիլ կապկուած եւ «հայացուած» մշակութային կեղծիքի մասին: Անկասկա՛ծ մշակոյթներու ծանօթացումը եւ փոխադարձ հարստացումը բնական ընթացք եղած է, բայց անբնական է երբ անմիտ կերպով մշակութային կապկումներ տեղի կ’ունենան: Թրքերէն երգը հայացուած բառերով եւ թրքերէն եղանակով կը ներկայացուի, ամբոխը կը զուարճանայ (մէնտիլիմ, մէնտիլիմ) եւ ոմանց մօտ ընդվզում կը յառաջացնէ, բայց երբ ֆրանսերէն, անգլերէն, ռուսերէն երգերը հայերէնի կը թարգմանուին եւ իրենց եղանակով կ’երգուին, ընդունելի կը համարուին: Մէկ հատիկ արդարացում պէտք է տալ հայկական ճազ նուագին: Կամ նկարչութեան պարագային, երբ արդիականանալու համար Փիքասօ կը կապկուի:
Իսկ քաղաքական գրականութիւնը, բառամթերքը, հայ մշակոյթի եւ լեզուի ապազգայնացման վայրի անտառն է, ջունգլի, ուրկէ արտաքսուած են հայերէն բառերը, կրկին, վասն բանգիտութեան եւ արդիականութեան, որ, ինչպէս վերը նշուեցաւ, «ճակնդեղի» ազատ շուկայ է:
Ի դէպ, գէթ Հայաստանի մէջ, ինչո՞ւ թերթերը, ձայնասփիւռը, հեռատեսիլը, ամէն օր էջեր եւ վայրկեաններ չեն յատկացներ Լեզուի Կոմիտէի նախագահ Դաւիթ Գիւրջինեանի «յորդորակ»ներուն… ի հարկէ՝ եթէ տեղեակ են…
Նոյնը՝ սփիւռք(ներ)ի համար…
Հայաստան եւ սփիւռք(ներ) ո՛չ դիրքապաշտ եւ շահախնդրութիւններով չառաջնորդուող հայ ազգային տեսիլք ունեցող վաւերական ղեկավարութեան պարտքն է հայ ժողովուրդի մշակոյթի եւ լեզուի անսակարկ պաշտպանութիւնը եւ վերականգնումը, որպէսզի որպէս ինքնուրոյն ազգ գոյատեւենք: Այս նոյնքան կարեւոր է, որքան հայրենիքի պաշտպանութիւնը:
Ի՞նչ իմաստ կ’ունենայ հայրենիքը իր ինքնութիւնը կորսնցուցած ժողովուրդի մը համար: Կ’ըլլայ նորի սկիզբ եւ ո՛չ շարունակութիւն, ինչպէս ըսած է վերը նշուած Վիգէն Խեչումեանը:
