0
0
Նորայր Տատուրեան
Առաւօտեան ժամերուն հայկական լրատուամիջոցները հաղորդեր էին. «Ժամն է զգօն ըլլալու», «Ազգային միասնականութեան ժամն է», «Ճգնաժամային վիճակ»։ Իսկ այժմ, վերջացաւ աշխատանքի ժամը, անցաւ ճաշի ժամը ու գիշերային այս ժամերուն, որոնք խաղաղութիւն կը խոստանան, կը վայելէք հանգիստի ժամը, – որմէ յետոյ պէտք է որ գայ՝ ժամ երազի։ Իսկ ի՞նչ է ժամը։ Օրուայ մէկ քսանչորրո՞դը, ընդամէնը վաթսուն վայրկեաննոց տեւողութի՞ւն մը- Զուտ հանրագիտարանային գիտելիք։ Անոնք չեն կրնար նկարագրել ժամուան խորհուրդը, կամ անոր մէջ կուտակուած ապրումներու ծանրութիւնը։ Ժամը, ճշմարիտ կ՛ըսեմ ձեզի, մերթ անենակարճ պահն է կեանքի, մերթ յաւիտենականութիւն։ Յարգելի ընթերցող, երբ օրերը կը սահին ժամ առ ժամ, եկէք այս ժամը տրամադրենք «ժամ» բառին, քանզի արժանի է ան։ Չ՞է որ վաղը ան մեզի կրկին պիտի ներկայանայ որնէս «թէյի ժամ», «սուրճի ժամ», կամ՝ «ժամ սիրոյ»։
«Ժամ» բառը հայկական կառուցուածք է, թիւրիմացութեան մը արդիւնքը։ «Ժաման» բառի մէջ մեր հիները կարծեցին, թէ «ան» մասնիկ է ու «ժամ»ը դարձաւ արմատ։ Այնուհետեւ քանի մը ժամը տեւեց, որ հայը ստեղծէ «ժամ» միավանկով կազմէ հարիւրաւոր բաղադրեալ բառեր։ Մեր բառարանները կը վկայեն «ժամ»-ով սկսող 180 բառ։ Չեմ ուզեր բոլորը յիշել ու ձեզ ժամավաճառ ընել։ Այդ հարուստ հաւաքածոյի վրայ դուք աւելցուցէք նաեւ՝ «ճգնաժամ», «տարաժամ», «վաղաժամ»…
Մեր հիները, ի՞նչ երեւակայութիւն եւ սրամտութիւն, չթուարկեցին օրուայ ժամերը, այլ՝ անուանեցին զանոնք, իւրաքանչիւր ժամուն տալով պատկերալից կոչում մը։ Անոնք հայկական լեզուա-մշակոյթի 25 փայլատակումներ են, ուստի բոլորը պէտք է յիշել։ Գիշերային ժամերն էին՝ Խաւարականն, Աղջամուղջն, Մթացեալն, Շաղաւոտն, Կամաւօտն, Բաւականն, Հաւթափեալն, Գիզկան, Լուսաճեմն, Առաւօտն, Լուսափայլն, Փայլածումն։ Ցերեկային ժամերն էին՝ Այգն, Ծայգն, Զօրացեալն, Ճառագայթեալն, Շառաւիղեալն, Երկրատեսն, Շանթակալն, Հրակաթն, Հուրթափեալն, Թաղանթեալն, Առաւարն, Արփողն։ Դուք տեսա՞ք, թէ այդ բառերու շարահիւսութեան ընթացքին արեգակը եւ լուսինը ինչպէ՛ս սահեցան երկնակամարի վրայ, տօթն ու հուրը, արեւու ճառագայթները ինչպէ՛ս իջան երկիր ու լոյսի խաղեր կատարեցին։
Ժամ բառը հարուստ է նաեւ իմաստի իր զարգացումով։ Բացի իր առաջին իմաստէն, ան նաեւ կը նշանակէ որեւէ բանի ժամանակը, «Սուրճն ալ իր ժամը ունի», կամ ժամկէտը, «Համբերելու ժամը անցեր է արդէն»։ «Ժամ»ը նաեւ եկեղեցի եւ պատարագ է։ Ահա թէ ինչու մեր հիները ունէին «խորան ժամու» եւ «վրան ժամու» արտայայտութիւնները ու Յովհաննէս Թումանեանը ըսաւ. «Իմ կնունքին երկինքը՝ ժամ, արեւը՝ ջահ սրբազան, / Ծիածանը նարօտ եղաւ, ամէնքի սէրն՝ աւազան»։ Իսկ հայկական եկեղեցւոյ մէջ հոգեհանգիստի եւ Մեռելոց Պատարագի ժամանակ հնչեց հոգեպարար հետեւեալ մեղեդին. «Յորժամ մտցես ի սուրբ խորանն, / Անդ յիշեսցես զմեր ննջեցեալսն»։
Դուք կ՛ուզէ՞ք վայրկեան մը մեր նախնիներու լեզուն ճաշակել։ Ի՞նչ քաղցր արտայայտութիւններ են՝ «Աստեղական ժամ», «Քանի՞ են ժամք», «Ժամ է երկրորդ», «Ի վեցերորդ ժամու առաւօտուն», «Ժամ ճաշոյ է», «Ի ժամս պարապոյ իմոյ, ի ժամս զբօսանցէ (ազատ, պարապ ժամերուս)… Ծննդաբերութեան ժամը «Հասանել ժամու կնոջէ էր, իսկ մահուան ժամը՝ «Յետին ժամ»։ Այսօր ալ ունինք պատկերալից եւ զուարճալի արտայայտութիւններ. «Ժամի կնիկ»- անհանդարտ, հրող-հրմշտկող, հարեւանին անհանգիստ ընող, «Ժամերը հաշուել» – սպասել, «Ժամ առաջ» – շուտ, աւելի շուտ, «Ժամ ընել՝ ըսել» – եկեղեցական արարողութիւն կատարել, «Ժամը զարնել» – պահը հասնիլ, հանդիսաւոր գործի ժամանակը գալ։
Հայկական «ժամ»ը ճամբորդեց դէպի հիւսիս։ Վրացիներու ժամը, ժամանցը եւ ժամանակը՝ «ժամի» է, ժամացոյցը «սաժամո», պատարագը, արարողութիւնը «ժամիս-ծարվա», իսկ երգարան-շարականը «ժամն-գուլանի»։ Սղերդի արաբախօս քրիստոնեաներու համար պատարագը «ժամ» է, Էնկիւրիի թրքախօս հայերու համար եկեղեցին՝ «ժամ»։ Էնկիւրիի այդ թրքախօս հայերու, ինչպէս նաեւ թուրքերու եւ յոյներու համար շատ կենսական էր նաեւ «աքշամ ժամը» կոչուածը, (գիշերային ժամ), այսինքն «իրիկուայ մօտ խմելը»։ Մեր գաւառներու մէջ ալ «ժամ»-ը ունէր իր ուրոյն հնչիւնը։ Ակնայ մէջ՝ ժում, ժիւմ, Գորիսի եւ Արցախի մէջ՝ ժէմ, իսկ «եկեղեցի» իմաստով՝ Համշէնի մէջ՝ «ժօմ», Հաճընի եւ Զէյթունի մէջ «իժօմ»։
Միջնադարուն «ժամ» բառը ունէր հոգեւոր իմաստ։ Գրիգոր Նարեկացին ուզեց Աստուծոյ նկարագրել, ու գործածեց «անժամանակ» ածականը։ Սուրբի Մատեանի մէջ կան նաեւ ընտիր արտայայտութիւններ, ինչպէս՝ «Ժամ յուսահատութեան», «Ժամ պտղաւոր», «Անզգոյշ ժամ», «Ժամ բարեպատեհ»։ Ներսէս Շնորհալին նկարագրեց մանուկ Քրիստոսի ծնունդը. «Ի ժամ ծննդեան քո / Հրեշտակք ցնծացին»։ Ապա եկան աշխարհիկ երգիչներ, աշուղ եւ տաղասաց էին անոնք, ու «ժամ» բառով գովերգեցին կեանքը եւ անոր շնորհները։
Նահապետ Քուչակը, որ Նարեկացիի նման վանեցի էր ու կը դիտէր նոյն ծովը եւ լեռնագագաթները, փոխանակ նայելու դէպի երկինք, յառեցաւ երկիր ու գտաւ հողածին գեղեցկուհի մը։ Քուչակի համար ժամը եւ ժամտունը եարի ծոցն էր, ուր կ՛արժէր ժամկոչ ըլլալ կամ ժամ ընել. «Քո ծոցդ է ճերմակ տաճար, / քո ծծերդ է կանթեղ կի վառ. / Երթամ ես, ժամկոչ ըլլամ, / գամ, լինիմ տաճարիդ լուսարար», «Ծոցիկն եմ ժամտուն արել, ծծերուն եմ խոստովաներ»։ Սիմէոն Կաֆացին գովերգեց սիրոյ եւ ուրախութեան ժամը. «Սիրով ուրախութեան ժամ է, գիտացիր, / Ճեմելով, ճեմելով եկ, ինձ մօտեցիր»։ Պետրոս Ղափանցիի համար եարէն հեռու անցած ամէն ժամ մահ էր. «Հառաչեմ ժամ առ ժամ, ցաւօք ծանրանամ, / Թէ տեսից զվարդս իմ՝ փո՛յթ առողջանամ»։ Յովհաննէս անուն տաղասացը, որուն եարը «սիրուն, ցանկալի, գեղեցիկ հողեղէն» էր, ունէր «Ողորմած աչեր քաղցրագոյն» ու կը նայէր «մեղմագոյն», փափաքեցաւ գարնան պարտէզի մէջ առանձնանալ անոր հետ. «Ժամ է նստել մէջ այգուն / Եւ լսել զքաղցր երգ պիւլպիւլոյն»։
Նոյն թուականներու, նկատի ունիմ 1600-ականները, կը զարգանար նաեւ հայկական տպագրութիւնը։ «Ժամ» բառն ալ կը ներկայանար, որպէս ամենայաճախ օգտագործուող բառ։ Հայկական գրատպութեան ամենաշատ գործածուած խորագիրը «Ժամագիրք» է։
Ապա Հայաստան աշխարհին պատահեցան նեղ ու ալեկոծ ժամեր։ 1905 թուականին Աւետիք Իսահակեանը եւ Գուսան Շերամը գրեցին երկրի վիճակը նկարագրող երկու քերթուած, «Հասել է ժամը» եւ «Ժամն է հասել»։ Այդ գործերու բառերն իսկ նոյնանման էին, կը խօսէին սեւ ստրկութեան, բռնակալներու եւ արիւն քամողներու մասին։ 1909 թուականին հարկադրուեցանք երգել մէկ այլ ողբերգութիւն՝ «Ատանայի ողբը»- «Ժամեր ու դպրոցք բոցի մէջ կորան»։ Իսկ Մատթէոս Զարիֆեանը, որ քնարական մելամաղձոտ քերթուածներ էր գրելու վարժ, բացատրեց, թէ ինչպէ՛ս ուրուականներ, որոնք կը խնդային վհուկի պէս, օր մը յանկարծ հայ տոհմի հազարամեայ, հաստաբազուկ ծառը կտրեցին կացիններով. «Այդ մարդերուն / Քանի մը ժամը բաւեց / Զայն խլելու իր հոգնաբեկ բազուկներէն»։
Բայց եղան գրիչներ, որոնք չյուսահատեցան ու շարունակեցին երգել սիրոյ ժամը։ Այդ ժամը յաւիտենական էր, անրջային ու անսահման։ Ահա Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի քնարը. «Մազերդ գլխիս իմ հովանեակ, / Ու լուռ, մնջիկ սահին ժամեր», «Ի՜նչ գեղեցիկ փափուկ ժամ էր, / Երբ առաջին անգամ տեսայ / Իմ սիրելւոյս անուշ պատկեր / Ցօղատարափ դաշտին վրայ»։ Գիշերային խաղաղութեան մէջ Վահան Թէքէեանը վերստին կ՛ապրէր իր հին ու քաղցր ժամերը. «Ետ կը դառնան մի առ մի մեր հին ժամերն անկորուստ»։ Իսկ Վահան Տէրեանը երբ իր սիրածի հետ էր, կամ առանձին կը քալէր տրտում՝ կ՛անհետանար ժամը ու ժամանակը. «Գիշերում այս դիւթական… Չկայ ժամ ու ժամանակ», «Ես գնում եմ տրտում-մենակ, / Անժամանակ / Ծաղկից ընկած թերթի նման», «Յիշո՞ւմ ես դու այն արագ / Ժամերը, երբ ես ու դու / Նստում էինք անկրակ»։ «Ժամ» բառը սէր էր նաեւ երգերու մէջ. «Գեղեցկանում ես ժամ»-ժամ, Նոր Երեւան», «Ա՜խ, ի՜նչ հեշտ են սարի վրայ / Սահում ժամերն անո՜յշ, անո՜յշ»։
Ամէն պատմութիւն ունի իր վախճանը, հայկական ժամն ալ – նկատի ունիմ Կիրակնօրեայ պատարագը, որ կ՛աւարտի հետեւեալ խօսքերով. «Օրհնեցից զտէր յամենայն ժամ, յամենայն ժամ օրհնութիւն նորա ՛ի բերան իմ»։ Վաղը առաւօտ լրատուամիջոցները պիտի ողողուին առողջապահական, քաղաքական եւ տնտեսական «ճգնաժամ»երով։ Միակ միջո՞ցը զանոնք յաղթահարելու. սուրճի, կամ թէյի ժամ մը խաղաղ։
