0
0
Դեկտեմբեր 2015-ին, Գանատայի մէջ հրատարակուեցաւ Փրոֆ. Սեդա Տատոյեանի «2015.- Հայ Վիճակը Յետահայեցութեամբ եւ Նախահայեցութեամբ
Վերլուծում մը» ուսումնասիրական գործը:
Դոկտ. Տատոյեան տիրացած է Փիլիսոփայութեան մէջ Գիտութիւններու Դոկտորի աստիճանին՝ մասնագիտանալով հայ փիլիսոփայութեան մէջ: Ան 1981-1986 դասախօսած է Հայկազեան եւ Լիբանանի Ամերիկեան (LAU) համալսարաններուն մէջ, 1986-2005՝ Պէյրութի Ամերիկեան Համալսարանին մէջ, 2002-ին եւ 2006ին իբրեւ դասախօս հրաւիրուած է Նիւ Եորքի Գոլոմպիա Համալսարանի Արեւելեան Գիտութիւններու բաժանմունքին կողմէ, 2007-2010 դասախօսած է Սուրբ Ներսէս Ընծայարանին մէջ: 2010-ին Շիքակոյի Համալսարանէն ներս դասախօսած է Հայ-Իսլամական փոխ-յարաբերութեանց նիւթին շուրջ եւ 2011-ին դասախօս եղած է Երեւանի Պետական Համալսարանի երեք տարբեր բաժանմունքներէն ներս: Հայ թէ օտար գիտնականներու հաստատումով Դոկտ. Տատոյեանի «Ֆաթիմիական Հայերը» եւ եռահատոր «Հայերը Միջնադարու Իսլամական Աշխարհին Մէջ» գործերը, ամբողջովին նոր վերլուծումներ կը նկատուին, որոնք Միջին Արեւելեան միջավայրին մէջ կը վերբերեն հայոց պատմական փորձառութիւնը, յարաբերութիւններն ու դերը: Դոկտ. Տատոյեան հեղինակ է նաեւ տասնեակ մը հատորներու եւ բազմաթիւ ուսումնասիրական յօդուածներու:
Նոյեմբեր 2015-ին, յատուկ հանդիսութեամբ մը, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արամ Ա. Վեհափառ Հայրապետը «Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց»ի շքանշանով պարգեւատրած էր Փրոֆ. Սեդա Տատոյեանը:
Ստորեւ, «2015.- Հայ Վիճակը Յետահայեցութեամբ եւ Նախահայեցութեամբ
Վերլուծում մը» գործին յառաջաբանը.-
2015ը՝ Հարիւրամեակը 1915ի Եղեռնին, կը նշէ ժամանակաշրջանի մը աւարտը, իսկ ներկան նոր դարու մը սեմին` գոյաբանական տարածքներով միջնարար մըն է միայն մասամբ գիտցուած-հասկցուած անցեալի մը եւ երեւակայուած ապագայի մը միջեւ: Յաջորդ հայ դարը փոխաբերութիւն մըն է հայերու ճակատագրին: Որովհետեւ անձկութեամբ ակնկալուած եւ միաժամանակ սպասելի այս ապագան կ’ընգրկէ հայերու տարածքային-ժամանակային ամբողջութիւնը կամ Հայկական Մեթասիսթեմը:
Գլխաւորաբար լայն հանրութեան նաեւ մտաւորականութեան ուղղուած՝ այս աշխատութիւնը քննական վերարժեւորում մըն է հայ վիճակին, այսպէս կոչուած հայկական բաներու եւ հայագիտական հարցերու, յետահայեցութեամբ՝ դէպի անցեալը եւ նախահայեցութեամբ՝ դէպի ապագան: Յետահայեցութիւնը կամ յետատեսութիւնը հասկացողութիւնն է անցեալին պատահած դէպքերուն նշանակութեան: Անիկա չ՚ենթադրեր կատարեալ տեսողութիւն, սակայն պայման է ըմբռնելու դէպքերու պատճառները, թէ ի՞նչ կարելի էր ընել եւ թէ ի՞նչ են պատմութեան դասերը: Նախահայեցութիւնը հմտութիւնն է ապագային նայելու՝ անցեալին եւ ներկային յստակ հասկացողութեան վրայ հիմնուած: Նաեւ, կացութիւնը բարելաւելու նպատակով եւ քաջութեամբ, անիկա կարողութիւնն է նախատեսելու դէպքերու ուղղութիւնը նախ քան իրենց պատահիլը: Բոլոր պարագաներուն՝ բանալին քննական-վերլուծողական մօտեցումն է: Հակադիր աւանդական մեթոտներու՝ եւ փոխանակ բաժնելու մէկ կողմէ փիլիսոփայութեան եւ միւս կողմէ ընկերային գիտութեանց բեւեռները՝ նաեւ առնելով 2015ը իբրեւ սկզբնակէտ, այս գործը միջմարզային, բացատրողական, գործնական եւ օրինաչափական աշխատութիւն մըն է: Անիկա կ’ըլլայ իսկապէս վերլուծողական-քննական եթէ կարենայ հայ մշակոյթի բոլոր մակարդակներուն վրայ յառաջացնել ազատագրութիւն գաղափարաբանական բանարկութիւններէ, մրուրացումններէ, եւ մեքենականած գործելակերպերէ:
Միտքի եւ գործի գիտակի՛ց ազատութեան զարգացումին հետամուտ՝ այս սերտողութիւնը նաեւ փորձ մըն է բանալու նոր տարածութիւն մը, կամ միջոց մը՝ հեռու ճահճացումէ, իշխանութենէ եւ ձեռնավարութիւններէ, ինչ կերպով ալ ի յայտ գան եւ գործեն անոնք: Կը թուի թէ հայոց պատմութեան այս հանգրուանին մէջ քննական- վերլուծողական մօտեցումը անհրաժեշտութիւն է, որովհետեւ փաստօրէն անցեալ եւ ներկայ աւանդական ձեւերը շատ սահմանափակ են եւ պահպանողական: Անոնք նաեւ արուեստականօրէն բնականացուցած են ընկերային-մշակութային պատահական իրականութիւններ եւ մթագնած անոնց եւ ժողովուրդին միջեւ յարաբերութիւնը: Իբրեւ հետեւանք՝ առկայ կացութիւնը, կամ սթաթիւս քուօն, նկատուած է ցոլացումը տեսակ մը ‘բնական’, անխուսափելի եւ անփոփոխելի ‘hայկական կարգի’ մը, կամ կարգավիճակի մը, որուն պէտք է որ հետեւին եւ յարմարին անհատները եւ հաւաքականութիւնները: Այս աշխատութեան յատուկ նոր գաղափարները եւ առաջարկուած գիտութիւնը պէտք է որ հաւաքաբար կազմեն համապարփակ քննարկում մը եւ տեսակ մը օրինաչափական խարիսխ ընդհանուր առմամբ հայագիտական հետազօտութեանց : Ինչպէս որ Հ. Կ. Կատամեր (1900-1902) կ՚առաջարկէ, քանի որ որեւէ բանի մասին գիտութեան գործնակա՛ն կիրարկումը մաս կը կազմէ այդ գիտութեան՝ եւ քանի որ ինչ որ անհատը գիտնայ/հասկնայ անպայմանօրէն պիտի փոխէ այն ինչ որ կը կատարէ, քննակա՛ն մօտեցումը պէտք է հայթայթէ անհրաժեշտ հողը վերակառուցման եւ վերանոգչական նոր եւ գործնական ծրագիրներու: Վերջին տասնամեակներու եւ ժամանակակից մտածողներու նման՝ մարդկային մտածողութիւնը եւ հասկացողութիւնը կը նկատեմ գերազանցապէս ընկերային-մշակութային գործունէութիւն մը: Այսպէս, բոլոր երեւոյթները նախակերպաւորուած են ենթակային եւ ճանաչողութեան առարկային պատմականութեան միջոցով: Երկուքն ալ արդիւնք են մարդկային գործունէութեան ըստ որոշ ժամանակի-տեղի յատուկ հանգամանքներու: Հետեւաբար, բոլոր իմացքները պարզապէս արտայատութիւններն են ընկերային կառոյցներուն: Իրենց կարգին, իմացական սիսթեմները եւս հետեւանք են պատմական դարձուածքներու եւ ոչ թէ բխումներ արտա-պատմական իրականութիւններէ:
Յաջորդ կէտը, որ արմատապէս կը տարբերէ այս աշխատութիւնը ընկերային գիտութեանց մէջ այլ գործերէ՝ կը վերաբերի անհատին հանգամայնութեան (situatedness): Բոլոր մարդոց նման, հայերը եւս ձեւով մը ‘նետուած’ են պատմութեան մը կամ ազգային պատումներու համակարգի մը մէջ, զորս ոչ իրենք սկսած են ոչ ալ կրնան աւարտել, սակայն պէտք է որ կերպով մը շարունակեն: Հարիւրամեակը առիթ է անդրադառնալու ոչ միայն հսկայական համախորտակումի մը՝ այլ մեծ քանակութեամբ աւանդութեանց, պատումներու, ‘նախապաշարումներու’ (Կատամերի արտայայտութեամբ) կամ նախադատումներու: Որպէսզի կարելի ըլլայ որոշել թէ ինչպէս պէտք է գործել, պէտք է նախ հասկնալ ինքզինք ըստ այս պատումներուն հետ յարաբերութեան, ապա որոշել թէ ուր եւ ինչպէս պէտք է ուզել կամ կարենալ շարժիլ:
Կացութեան իւրայատկութիւնը այն է թէ մինչ մարդիկ արդէն ‘կը քալեն’ իբրեւ հայեր, անոնք պէտք է որ միաժամանակ փորձեն գրահանել-լուծել այն պատումները, որոնց մաս կը կազմեն կրկին՝ իբրեւ հայեր: Ուրեմն հայոց պատմութեան իրենց հասկացողութիւնը կը սկսի շարունակուող պատմութեան մը կէսէն: Հայեր պէտք որ ապրին եւ գործեն միաժամանակ փորձելով հասկնալ թէ իրենք զիրենք եւ թէ իրենց ազգային պատմութիւնը: Կացութիւնը աւելի բարդ է քան կը թուի ըլլալ, որովհետեւ շատերու համար այս պատմութեան հասկացողութիւնը ժառանգուած է եւ իմաստները վերարձակուած նոյն այդ հասկնալու գործողութեան: Այսպէս, կեցած յարատեւօրէն փոխուող ժամանակի-տեղի պայմաններու մէջ՝ հայեր պէտք է որ ձեւով մը հասկնան իրենք զիրենք եւ այն գրականութիւնը որմէ կու գան իրենց պատումները:
Այս է այն կացութիւնը՝ զոր գոյապաշտները կը կոչեն հանգամայնութիւն: Անիկա կը նշանակէ մարդկային գիտակցութեան վրայ պատմական պայմաններու ազդեցութիւնը եւ թէ մարդիկ ‘թաղուած/արմատացած’ են իրենց սեփական պատմութեան եւ մշակոյթին մէջ, որոնցմո՛վ կազմուած է արդէն իրենց ինքնութիւնը: Այսպէս, մարդիկ չեն կրնար նայիլ որեւէ պատմական դրուագի առանց նախադատումներու կամ նախա-հասկացողութեանց, որոնք կրնան ըլլալ դրական կամ ժխտական՝ ըստ իրենց տեղեկութեանց իրողականութեան հետ ունեցած յարաբերութեան:
Այս աշխատութիւնը լայնօրէն կ’անդրադառնայ այն պարագաներուն՝ ըստ որոնց կատարուած են անցեալ պատմութեան մեկնաբանումները եւ ապագայի մասին կարելիութիւններու ներկայացումները: Այս ծիրեն ներս հասկնալ պատմութիւնը կը նշանակէ ուղղակիօրէն ‘ներկայ’ ըլլալ եւ անդրադառնալ իրերու եւ պատահարներու: Թէեւ միշտ ալ գիտութիւնը սահմանափակ է եւ երբեք ամբողջական կամ վստահելի, հասկնալ կը նշանակէ ըմբռնել, համաձայնիլ եւ կարենալ գործել-կիրարկել, այսինքն ամբողջովին եւ գործօն կերպով մաս կազմել պատմական գործընթացին: Ուրեմն, ենթակային եւ իր հասկացողութեան պատմականութիւնը ունին սկզբունքի ուժ, առնուազն այս աշխատութեան համար: Նաեւ, չափազանց կարեւոր է որոշել մարդու պատմական հանգամայնութիւնը եւ հասկացողութեան գործնական բնոյթը: Այն ինչ որ կը հասկնանք անպայմանօրէն տարբերութիւն մը կը պատճառէ մեր գործելակերպին մէջ: Այսինքն, պէտք է գիտնալ թէ ի՞նչ կը պատահի մարդոց երբ իրենք զիրենք կը գտնեն հասկնալու եւ մեկնաբանելու շրջանակին մէջ:
Ժամանակայնութիւնը կը յատկանշէ այս վերլուծական փորձառութիւնը: Ասիկա իր եռակի տարածայնութիւնն է՝ այսինքն անցեալ, ներկայ եւ ապագայ: Կը նշանակէ թէ ներկան՝ կամ Հարիւրամեակը կը պարունակէ միաժամանակ անցեալը եւ ապագան եւ թէ այս երեք տարածքները փոխ-յարաբերական են եւ փոխ-ազդեցիկ: Իրենց պատմութեան այս հանգրուանին մէջ՝ հայերու համար հասկնալ իրենց պատմութիւնը չի նշանակեր գտնել յաւիտենական ճշմարտութիւններ, կամ ապագայի մասին դիւցազնական երազներ, այլ հասնիլ նոր ու թարմ մեկնաբա- նութեանց իրենց իրականութեանց վերաբերեալ եւ ի բացակայութեան աւանդականօրէն ընդունուած ափրիօրի եւ ապապատմական ենթադրութեանց Առնուազն տեսականօրէն, ամէն մարդ պէտք է որ գտնուի իր պատմական կացութիւնը ապրելու եւ հասկնալու հանգամանքի մը մէջ, ուր ենթական եւ իր առարկան մաս կը կազմեն վերլուծողական նոյն շրջանակին: Ոչ ոք, եւ ոչ մէկ հաստատութիւն կրնայ կամ պէտք է որ յաւակնի ըլլալ գիտութեան անմարմինմեքենայ/աղբիւր մը:
Ինչպէս որ շուտով յայտնի պիտի ըլլայ, այս աշխատութիւնը մեծ կարեւորութիւն կ’ընծայէ պատմական ճանաչողութեան եւ ճանաչողութեան ընդհանուր առմամբ: Որովհետեւ այս կարգի գիտութիւնը խիստ կերպով կ’առընչուի մարդկային շահերու եւ այս պարագային հայերու: Այսինքն գիտութիւնը զուրկ չէ գործնական արժէքէ, եւ կամ առարկայականօրէն անկախ անկէ: Սեփական պատմութիւնը գիտնալ ժամանակակից եւ ուժական ծիրի մէջ կը շահագրգռէ հայերը, որովհետեւ այս շահը կ’առընչուի իրենց ինքնութեան պահպանումին եւ գոյատեւման: Պահել ինքնութիւնը կը նշանակէ տեսնել հայոց հիմնական շահը պատմական գիտութեան ազատագրական դերին մէջ: Նկատի առած գիտութեան եւ ուժի սերտ յարաբերութիւնը, ազատագրութեան իմացքը կը թուի ըլլալ նիւթին մօտենալու կտրուկ կերպ մը: Այս աշխատութեան պարագային՝ Թ. Ատորնոյի (1903-1969) ‘մշակութային ճարտարարուեստի’ տեսութիւնը, ‘մշակութային արտադրութեանց’, եւ զանգուածային զուարճանքի’ իր տեսակէտները վերլուծումի օգտակար շրջանակներ են: Արդի հայ մշակոյթը իր կարգին մաս կը կազմէ համաշխարհային կամ կլոպըլ մշակոյթին եւ անոր պայմաններուն: Թէ մտաւորական եւ թէ զանգուածային մշակոյթները – ներառեալ հաղորդակցութեան արդի միջոցները – արդի ընկերութիւնները շաղախող ազդակներն են:. Ուրեմն ուրիշներու նման, հայ մշակութային ճարտարարուեստը եւս կը հանդիսանայ ուժի եւ ազդեցութեան հզօրագոյն ազդակներէն մէկը:
Իսկապէս, ժամանակակից մշակոյթը նման է ընդհանուր ճարտարարուեստին: Ունի իր դրամագլուխները, արտադրողները, սպառողները, ապրանքները, շուկաները, եւ մանաւանդ միջոցներն ու հաղորդակցութեան ցանցերը: Ամէն տեղ ընկերութիւնը սպառողական ընկերութիւն է մշակոյթի՛ պարագային եւս: Արուեստները եւ ժողովրդական զուարճութեան այլ մարզերը այնպիսին են՝ ուր մարդիկ կը գտնուին չափազանց զգայուն վիճակի մէջ որովհետեւ կը հաւատան թէ ամբողջովին ազատ են ամէն ազդեցութենէ եւ ճնշումներէ: Սակայն իրողապէս, արուեստներու, զուաճութեանց եւ հաղորդակցութեանց միջոցներու յարատեւ եւ համատարած ենթարկութիւնը առիթներ կ’ըլլան իշխանութեան, չեզոքացնելով հանրութիւնը եւ արգիլելով ազատ եւ քննադատական կեցուածքներու զարգացումը: Հակառակ մշակութային արտադրութեանց երեւութական բազմազանու- թեան, մշակութային ճարտարարուեստը աշխարհային միապաղաղ սիսթեմ մըն է, որուն թէ արտադրողները եւ թէ սպառողները պէտք է որ համակերպին եւ ենթարկուին:
Ընդհանուր նպատակը արտադրել է մշակութային ապրանքներ որոնք սպառելի եւ շահաբեր են, ներառեալ ‘քաղաքական’ արտադրիչներու շահերը: Իրողապէս, արդի քաղաքականութիւնն ալ գոնէ մասամբ մաս կը կազմէ մշակութային ճարտարարուեստին եւ ժամանցին: Մշակութային ճարտարարուես-տին յատուկ հաղորդակցութեան միջոցները կը կազմեն իսկական ցանց մը, որուն պայմաններուն տակ սիսթեմաթիք կերպով ճնշուած են կարելիութիւնները վարելու ինքնիշխան կեանք, կամ զարգացնելու ինքնուրոյն քննադատական կեցուածքներ թէ սեփական կեանքին եւ թէ ընկերային կացութեան մասին: Այսպիսի պարագաներու մէջ մարդոց մտածելակերպը կ’ըլլայ անպայմա-նօրէն կրաւորական: Այսինքն, մարդիկ իրականութիւնը կը դիտեն եւ կը հասկնան ըստ մշակութային ճարտարարուեստին պարտադրած կաղապարներուն եւ չափանիշներուն:
* * *
Իւրայատկութիւ՛նն է հայոց պատմութեան յատկանիշը: Ուրեմն խուսափելով ընդհանրացումներէ, ընթացիկ կարծիքներէ եւ զգացականութենէ, այդ իւրայատկու-թիւններուն բնորոշումովը կը սկսի այս աշխատութիւնը: Այս հանգրուանէն ետք եւ անո՛ր հիման վրայ միայն կարելի կ’ըլլայ կատարել պատմական գործընթացներու քննական վերարժեւորումը, յետահայեցութեամբ՝ ուղղուած դէպի անցեալը, եւ նախահայեցութեամբ՝ դէպի ապագան:
Առաջին Մասը հակիրճ ներկայացում մըն է հայ վիճակին ըստ իր իւրայա-տուկ կողմերուն: Աւելի ուղղակիօրէն վերբերելու համար Տարբերութիւնները մէկ կողմէ գրաւոր պատմութեանց՝ եւ միւս կողմէ իրողական կացութեանց՝ այս իւրա-յատկութիւնները ներկայացուած են տասնըհինգ հակադրական եզրերու տարազումներու մէջ: Իւրաքանչիւր տարազին առաջին մասը կը կազմեն գրաւոր պատմութեանց եւ ընդունուած համոզումներու մէջ առկայ վերացականացումներն ու ենթադրութիւնները: Երկրորդ եզրը կը կազմեն իրողական պարագաները, կամ ‘դէպքերը’ գետնի վրայ, որոնցմէ պէտք է որ սկսի որեւէ վերարժեւորում, փոփոխութիւն կամ բարեկարգութիւն:
Երկրորդ Մասը նախահայեցական վերլուծում մըն է այսպէս կոչուած ‘յաջորդ հայ դարուն’: Կ’առաջարկեմ հաւանական եւ կարելի կողմնակի ելքեր կամ ուղղակի ետդարձներ երեք մակարդակներու վրայ.- հանրային, կրթական եւ մտաւորական: Օրինակ կ’առաջարկեմ հայ ժողովրդական մտադրոյթին մէջ չեզոքացնել կրաւորական եւ տեսակ մը փոխառեալ-պարտադրեալ տարրերը եւ փոխարէնը յառաջացնել քննադատական մտածողութեան մշակոյթ եւ բարոյականութիւն: Փոխանակ ամէն առիթի աւանդական պատումներն ու գաղափարները հրամցնելու՝ անհրաժեշտ է ժողովուրդը հաղորդակցութեան մէջ դնել մշակոյթի, լեզուի եւ պատմութեան մասին հիմնական ծանօթութեանց հետ: Նաեւ՝ նկատի առած հայկական վիճակին բազամալեզուական եւ բազմամշակութային իւրայատկութիւնը՝ պէտք է յառաջացնել անոնց գիտակցական գործադրումը՝ միաժամանակ պահելով մայրենին, եւ այսպէս:
Երրորդ Մասը՝ յետահայեցութեամբ եւ նախահայեցութեամբ երեւութաբանական եւ ամբողջաբանական վերլուծում մըն է երեք կենսական խնդիրներու՝ արեւմտահայերէնի, հայ պատմագրութեան եւ ինքնութեան: Քանի որ ինչպէս որ կ’ըսեն, ‘բարեպաշտութիւնը կը սկսի խօսողէն’, այս աշխատութիւնը ի՛նքը պէտք է որ ըլլայ առաջին գործադրողը իր առաջարկներուն: Այս նպատակով պատրաստած եմ երկու յաւելուած, հայոց պատմութեան ժամանակագրութիւն մը, եւ մասնագիտական եզրաբանութիւն մը հայերէնէ անգլերէն եւ հակառակը:
Հայերէն եւ անգլերէն լեզուներով գրելու դժուարին եւ բարդ աշխատանքը մաս կը կազմէ այս գործին նպատակներուն: Եթէ այսպէս կոչուած յաջորդ հայ դարը ‘լինելու եւ չլինելու’ ճակատագրական հանգրուան մըն է՝ ուրեմն ժամանակն է որ հայերը իրենց խնդիրներուն մասին մտածեն, խօսին, եւ գրեն իրենց լեզուով եւս: Այլապէս, ամէն գործունէութիւն, ինչ նշանաբանի կամ դրօշակի տակ ալ գայ հրապարակ՝ յարակարծական է: Որովհետեւ հարցը կը վերաբերի գոյութեանը ժողովուրդի մը, որ չէ յաջողած, կամ ուզած կամ փորձած պահել իր ամէնէն մեծ արժէքներէն մէկը՝ լեզուն: Դժբախտաբար, նոյնիսկ անոնք որ քիչ թէ շատ պահած են միջակ մակարդակի խօսակցական խառն հայերէն մը, դժուարութիւն ունին հայերէն կարդալու, կամ հայերէնով մտածելու: Այս մտահոգութեամբ է որ հայերէն եւ անգլերէն թեքսթերը դասաւորած եմ զուգահեռ եւ հանդիպակաց էջերու վրայ իբրեւ օգտակար ձեւ մը ծանօթութեան եւ վարժութեան համար: Միշտ ալ կայ արեւմտահայերէնի խնդիրը:
Ինչպէս յիշատակած եմ Երրորդ Մասին մէջ, շատ սակաւ է թիւը անոնց, որոնք լաւապէս կը տիրապետեն գոնէ մէկ արեւմտեան լեզուի եւ մշակոյթի, ինչպէս նաեւ արեւմտահայերէնին եւ մտաւոր մշակոյթին, եւ կը գրեն հաւասարապէս երկու լեզուներով: Անոնք որ կը խուսափին կամ չեն կրնար արեւմտահայերէնով գրել պատրուակ կ’ընեն ընթերցողի հարցը: Այս պարագան պէտք չէ որ արգելք հանդիսանայ նոր փորձերու: Յաճախ գրականութեան սեռ մը կամ որակ մը ի՛նքը կը ստեղծէ իր ընթերցողները: Մտաւորականը պէտք է որ կարենայ տալ գործ մը, որ յառաջացնէ իր ընթերցողը եւ տիալոկ մը սկսի անոր հետ: Քանի որ արդի քննադատական փիլիսոփայութեան մարզին մէջ շատ քիչ է թիւը այն հեղինակներուն, որոնք կը գրեն նաեւ արեւմտահայերէնով, չէ յառաջացած պահանջը գտնելու կամ կազմելու նոր բառեր նոր իմացքներու համար: Այսպէս, կարեւոր թիւով բառեր տակաւին չունին համապասխան եզրերը արեւմտահայերէնի մէջ: Սակայն լեզուն բաւականաչափ արդիական է որպէսզի արտօնէ նոր բառերու կազմութիւնը: Այս եւ այլ աշխատութեանց մէջ կազմած եմ բառեր ինչպէս մտադրոյթ (mindset), նախահայեցութիւն (foresight), յետահայեցութիւն (hindsight), մտահերձում (schizophrenia) եւայլն: Այս լուծումին կողքին կայ նաեւ այն համոզումը թէ ինչպէս որ գրեթէ բոլոր արդի լեզուներուն մէջ կը գործածուին բազմաթիւ լատիներէն արմատով բառեր, ինչ՞ու չէ նաեւ արեւմտահայերէնի: Ուրեմն գործածած եմ նաեւ այդպիսի բառեր, ինչպէս մեթոտ, սիսթեմ, տիալոկ, եւայլն: Յաճախ սակայն պահելու համար իւրաքանչիւր լեզուին ‘ոգին’ նախադասութեամբ մը փորձած եմ տալ բառին իմաստը՝ երկու թեքսթերուն ալ պարագային: Տառադարձութեանց պարագային՝ գործածած եմ դիւրին հետեւելի ձեւեր յաւելեալ մատչելիութեան համար:
Ինչպէս որ ընթերցողը անմիջապէս պիտի նկատէ՝ իբրեւ միջ-մարզային եւ քննադատական գործ՝ այս գիրքը վիճարկումներու ամբողջութիւն մըն է ուղղուած հրապարակի վրայ գտնուող հայապատումներուն, հռետորութեանց, ենթադրու-թեանց, գործունէութեանց եւ մտայնութեանց դէմ: Կատարածս պատմափիլիսոփայութիւն է հիմնուած ուղղակի պատմակա՛ն փորձին եւ քիչ թէ շատ ժողովրդական մակարդակի վրայ: Ժամանակն է սկսելու վերարժեւորումի լայնածաւալ աշխա-տանք մը, որ կրնայ ունենալ միայն դրական արդիւնք եւ ստեղծել լուրջ ինքնագի-տակցութիւն անհատական եւ հաւաքական մակարդակներու վրայ: Եթէ անիկա անխուսափելիօրէն պատճառէ քիչ մը շփոթ նոյնիսկ հակադարձ՝ խնդիր չէ: Ուրիշ կերպ կարելի չէ պայքարիլ հին ու նոր հայկական տոկմաթիզմին եւ/կամ անտարբե-րութեան դէմ: Ժամանակն է ճամբայ բանալ տարբեր եւ աւելի զարգացած մտածելա-կերպերու, նո՛ր հայազգացութեան մը՝ նո՛ր դարու մը համար:
Վերջապէս, բացատրութիւն մը պէտք է տալ իր ոճով իմ գրականութեանս մէջ իւրայատուկ այս գործին այսպէս կոչուած ներքին տարածքին՝ կամ մղումին մասին: Ժամանակակից հայոց պատմութեան այս պահուն՝ ինչու՞ պէտք էր որ արծարծէի այս կարգի հարցեր եւ կատարէի այս կարգի առաջադրանքներ: Այս գիրքը գրուեցաւ որովհետեւ ազգային մակարդակի վրայ այսօր գոյութիւն ունի տագնապ, եւ ճի՛շդ այսպիսի պայմաններէ որ կը ծնի մտաւորական աշխատանքը: Պարզ է որ առիթը Հարիւրամեակն է, որ կամուրջ մըն է անցեալին եւ ապագային միջեւ: Անցեալը գոյութիւն ունի միայն յետահայեցութեամբ: Իսկ ապագային մասին՝ հիմնուած անցեալին եւ ներկային վրայ պէտք է զարգացնել նախահայեցութիւն թէ անհատապէս եւ թէ հաւաքաբար: Ներկան հոգեհայեցական-ներհայեցողական պահ մըն է:
Ամէնէն կարեւոր եւ միակ հարցումը այն է թէ ի՞նչ է գալիքը յաջորդ հայ դարուն: Ժողովրդական մակարդակի վրայ եւ բոլոր բեմերէն՝ արդարարութեան եւ պահանջատիրութեան կոչերը ներշնչեցին ամբողջ ժողովուրդը, նոյնիսկ անտար-բերները՝ իրենց արմատներուն եւ անմիջական ապագային մասին: Սակայն, առիթը ներկայացնելու կերպերը Եղեռնը վերածեցին հայոց ծագումաբանական դիւցազ- նավէպին՝ կամ միթոմոթէորին, որ պէտք է որ միաժամանակ միացնէ եւ վերանորոգէ ազգը: Վիճելի է նիւթ է ասիկա: Արդիւնքը այն է թէ բոլոր գրուածները եւ ըսուածները գործնականապէս ծածկեցին այլ ստիպողական հարցերը առընչուած ժողովուրդին գոյատեւումին, լճացող մտաւորական մշակոյթին, գրականութեան եւ լեզուին: Եղեռնի հարիւրամեակին զգացական տարածքները, բողոքները, ցոյցերը, համագումարները արձագանգեցին ամէն տեղ: Անոնք նաեւ ստեղծեցին վտանգաւոր կերպով փակ եւ փոքր աւազան մը բովանդակելու համար բոլոր հայկական բաները: Նոր մրուրացումներ աւելցան արդէն առկայ մրուրացումներու վրայ եւ նուազեցան ուժեղ ու քննադատական մշակոյթի մը զարգացումին կարելիութիւնները: Իրողութիւնը այս է, անիկա նաեւ տագնապ է: Ժողովուրդին եւ մշակոյթին գոյատեւումը կախում ունին նոր, ուժական, քննադատական եւ հոսուն մշակոյթէ մը, որ պիտի ձեռնարկէ բոլո՛ր հայկական բաներուն վերարժեւորումին, յետահայեցութեամբ եւ նախայեցութեամբ: Միշտ ալ նախապայմաններ են պատմական զգացողութիւնը եւ գիտութիւնը, սակայն տակաւին երկուքն ալ կը պակսին հայ իրականութեան մէջ: Այս առընչութեամբ՝ մտաւորական մշակոյթը ունի բացարձակ կարեւորութիւն եւ դեր: Հայ մտաւորականը այլեւս պէտք է որ ըլլայ աւելի ինքնագիտակից, ինքնա-քննադատական եւ հաշուետու: Հոս է որ կը սկսի այս աշխատութիւնը եւ կը յուսայ բերել իր սատարը:
