0
0
ՊԵՏՐՈՍ ՔՀՆՅ. ՇԻԹԻԼԵԱՆ
“Երկինքը Աստուծոյ փառքը կը պատմէ“:
Սաղմոս 19.1
Այս յօդուածը տարբեր պիտի ըլլայ նախորդներէն, այն իմաստով, որ հոս պիտի չխորհրդածենք անձնաւորուած Աստուծոյ մասին, որ մեր բոլոր նախորդ յօդուածներուն նիւթը եղած է, այլ փորձ մը պիտի ընենք Աստուծոյ գոյութեան մասին որոշ գաղափարներ ներկայացնելու, առանց առաջ երթալու ուրիշ հարցերու մէջ:
Աստուծոյգոյութիւնը. Մարդ չկայ որ չէ առնչուած այս հարցին հետ, մարդ չկայ որ անտարբեր անցած է այս հարցին վրայէն: Պատմութեան առաջին օրերէն սկսեալ մարդիկ ուղղակիօրէն կամ անուղղակիօրէն առնչուած են այս հարցին հետ: Եթէ Աստուածաշնչեան պատմութեան հետեւինք ապա կու գանք այն եզրակացութեան, թէ մարդը սկզբնական շրջանին մէկ Աստուծոյ գիտակցութիւնը ունեցած է, բայց ետքը կորսնցուցած է զայն, մինչեւ այն ժամանակ երբ Աստուած սկսած է վերայայտնել ինքն իրեն մարդուն` նախ Նոյին եւ ետքը Աբրահամին: Աբրահամէն ետք մինչեւ այսօրս Աստուած չէ դադրած տարբեր ձեւերով ինքզինք յայտնելէ:
Աստուծոյ գոյութեան մասին մտաբերելու ժամանակ կը յիշեմ այն դիպուկ խօսքը որ կ՛ըսէ, թէ Աստուծոյ չգոյութիւնը փաստելը նոյնքան դժուար է, ինչքան որ Անոր գոյութեան փաստելը: Որովհետեւ երբ հարց կը դրուի Աստուծոյ գոյութիւնը փաստելու մասին, այդ միտքը անգամ իր մէջը մեծ հակադրութիւն մը կը պարունակէ: Եթէ Աստուծոյ գոյութեան փաստելու մասին կը պնդենք խօսիլ, իրականին մէջ ոչ թէ Աստուած` այլ ուրիշ բան նկատի ունինք, որովհետեւ Աստուած նիւթական իրականութիւն չէ որ փաստուի կամ ոչ: ԶԱստուած կարելի է զգալ ու ապրիլ:
Այս յօդուածը պիտի չխօսի Աստուծոյ գոյութեան մասին եղած գրականութեան, որ հասանելի է բոլորին` գիրքերուն եւ համացանցին ընդմէջէն, այս յօդուածը աւելի իմ անձնական փորձառութեան մասին է կապուած այս հարցին հետ:
Ապրած եմ նախ Խորհրդային Հայաստանի եւ Խորհրդային Ռուսիոյ մէջ եւ ետքը յետ-խորհրդային Ռուսիոյ մէջ: Անցումային այս շրջանը լեցուն էր Աստուծոյ եւ կրօնքի մասին քննարկումներով եւ խօսակցութիւններով: Այս շրջանին ծանօթ եղած եմ բարձր մակարդակի զարգացում ունեցող եւ բարոյապէս մաքուր մարդոց, որոնք կ՛ըսէին թէ անաստուածեան էին (atheist): Այս մէկը բացատրելի էր, որովհետեւ նմանները դաստիարակուած էին խորհրդային պայմաններուն տակ: Նմաններու հետ զրոյցներ ունեցած եմ Աստուծոյ մասին: Հետաքրքրականը այն է, որ բոլոր այս զրոյցներուն ընթացքին զրուցակիցներս սկսած են այն բանէն, որ Աստուած գոյութիւն չունի եւ վերջացած են այն բանով, որ հաւանաբար ինչ որ բան մը, ոյժ մը կայ, հոն, վերը, եթէ անգամ զայն դժուարացած են Աստուած կոչել: Նոյն երեւոյթը նկատած եմ հոս Ամերիկայի մէջ: Իսկապէս, որ շատ դժուար է կատարելապէս հերքել բարձրագոյն եւ կատարեալ իմաստուն էակի մը գոյութիւնը: Գրեթէ ամէն մարդ բնազդօրէն այդ մէկը կը զգայ: Ուրիշ հարց թէ այդ զգացողութիւնը ինչքան առաջ կ՛երթայ եւ ինչ դեր կ՛ունենայ մարդու կեանքին մէջ:
Այնշթայնը, որ կրօնական-անձնաւորուած Աստուծոյ հաւատացող չէ եղած, այլ ընդունած է անդրանցական (transcendent) արարող Աստուածը, ուրիշ խօսքով “գիտնականներուն Աստուածը“, ահա այդ իր ձեւով հաւատացած Աստուծոյ` ՀՈԳԻ կոչած է, բան մը որ աւելի յատուկ է անձնաւորուած Աստուծոյ: Արդեօ՞ք այդ բառը պատահական դուրս ելած է իրմէ, թէ ան առանց գիտակցելու ճշմարտութիւնը խօսած է:
Ուրիշ մեծ գիտնական մը եւ Նոպելեան մրցանակագիր ` էնրիքօ Ֆերմին (Enrico Fermi 1901-1954), որ հիւլէական ռումբին ստեղծողներէն մէկը եղած է, ամարնային գիշեր մը զմայլելով երկինքի եւ աստղերու գեղեցկութեամբ ըսած է. “Ու դեռ մարդին կան որոնք չեն հաւատար Աստուծոյ գոյութիւն“, կարծէք այս խօսքերով ան շարունակած է Սաղմոսին խօսքերը.“Երկինք Աստուծոյ փառքը կը պատմէ“, Սղ.19.1:
Ասոնց դիմաց կան գիտնականներ որոնք չեն ընդունած Աստուծոյ գոյութիւնը, որոնց մէջ է ներկայիս ապրող ամենէն յայտնի տիեզերագէտ անգլիացի` Սթիվըն Հաոքինկը (Stephen Hawking), որ անցեալ տարի տեսութիւն մը հանեց, ըստ որուն տիեզերքը առանց Աստուծոյ կրնար ստեղծուիլ եւ գոյատեւել:
Այս ցոյց կու տայ, որ. “Գիտութիւնը կը մերժէ զԱստուած“ կարծիքը սխալ է, որովհետեւ գիտնականները իրենք համակարծիք չեն այս հարցին շուրջ: Անոնց մէջ կան անաստուածեաններ ինչպէս Հաոքինկը, կան անդրանցական Աստուածը ընդունողներ` ինչպէս Այնշթայնը եւ վերջապէս կան հաւատացեալներ` ինչպէս դեռ ապրող յայտնի ամերիկացի գիտնական Ֆրանսիս Քոլինսը (Francis Collins) եւ Նիւթընը: Իսկ ինչ կարելի է ըսել այն իրողութեան մասին, որ այսօր գիտութեան կողմէն ընդունուած եւ տիեզերքին սկիզբը բացատրող Մեծ Պայթում` Big Bang-ի տեսութեան հիմնադիրը ուրիշ մէկը չէ եթէ ոչ ազգութեամբ պելճիգացի եւ կաթողիկէ ճեզուիտ վարդապետ Հայր Ճորճ Լըմէթրը` Georges Lemaitre (1894-1966): Այնպէս որ ճիշդ է երբ կ՛ըսեն, թէ քիչ գիտութիւնը մարդուն կը հեռացնէ Աստուծմէն, իսկ շատը կը մօտիկացնէ: Այդպէս ալ եղած է կարծէք, երբ տասնըիններորդ դարուն գիտական արագ բացայայտումներուն ժամանակ թուացած է, որ գիտութիւնը կ՛աշխատի Աստուծոյ դէմ, բայց երբ գիտութիւնը աւելի յառաջացած է, վերադարձ մը եղած է դէպի Աստուած: Ի միջի այլոց` մանաւանդ մեր Միջին Արեւելքի հայութեան աւագ եւ միջին սերունդը դաստիարակուած է տասնըիններորդ դարի ազդեցութեամբ, այստեղէն կու գայ այդ շրջանի մեր գաղութներուն մէջ տիրապետող սխալ կարծիքը, որ հաւատքն ու գիտութիւնը իրար չեն կրնար հանդիպիլ:
Գալով արուեստին, հոն շատ աւելի յստակ է Աստուծոյ գոյութեան հետ կապուող հարցերը: Այսպէս. գրեթէ բոլոր մեծ երգահանները Աստուծոյ գոյութեան գիտակցութիւնը ունեցած են, չնայած այն բանին որ ոչ բոլորը կրօնական եղած են: Պախը, Մոցարտը, Հայտընը, Հէնտըլը, Պրամսը, Պրուքնէրը, Մալէրը բոլորն ալ հաւատացած են Աստուծոյ: Հետաքրքրական է Պէթհովէնի պարագան, որ չնայած այն բանին որ հակակրած է եկեղեցւոյ եւ դժուար է անոր ուղղափառ քրիստոնեայ նկատել, իրեն յատուկ անձնական յարաբերութիւն մը ունեցած է Աստուծոյ հետ: Ան շատ խօսքեր ունի Աստուծոյ մասին. “Երաժշտութիւնը Աստուծոյ լեզուն է“, “Ընկերներ չունիմ: Պէտք է առանձին ապրիմ, բայց լաւ գիտեմ որ Աստուած ուրիշներէն շատ աւելի ինծի մօտ է իմ արուեստին ընդմէջէն: Այս պատճարով պատրաստ եմ առանց տատանելու Անոր հետ քայլելու“:
Անցնելով քսաններորդ դարուն, մեր Խաչատուրեանը չնայած խորհրդային պայմաններուն, հաւատք ունեցած է: Կեանքի վերջին տարիներուն մանաւանդ, յաճախ այցելած է Էջմիածին եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին: Երգահան Տիգրան Մանսուրեանը կը պատմէ, թէ օր մը ան հարցուցած է մեծ երգահանին, թէ արդե՞օք կը հաւատայ Քրիստոսին: Խաչատուրեան բան մը չէ պատասխանած, պարզապէս նայած է պատուհանէն դուրս եւ խաչակնքած է…
Անցեալները երբ կը զրուցէի համալսարանի դասախօսի մը հետ, որ անաստուածեան մըն է, ըսաւ թէ` Աստուած իրեն արժանի չէ ըրած հոգեւոր փորձառութիւն մը ունենալու: Հետաքրքրական է , որ արժանի բառը գործածելով ան բնազդօրէն կ՛ընդունի որ հաւատքն ու հոգեւորը իրմէ բարձր երեւոյթներ են, որոնց դեռ չէ հասած: Այս խօսքը նաեւ մեզի Աստուծոյ գոյութեան գիտակցման հետ կապուած ամենէն կարեւոր հարցին կը տանի. հաւատքի մէջ հիմնական է անձնական կենդանի փորձառութիւնը: Կը յիշեմ ուրիշ խօսակցութիւն մը, որ ունեցած եմ Ռուսիոյ մէջ նախկին ռոք երաժշտութեան մոլեռանդ սիրողի մը հետ, որ ետքը սկսած է դասական երաժշտութիւնը լսել ու գնահատել: Այս մարդը ընդունած է թէ չէր կրնար պատկերացնել թէ ինչքա՜ն մեծ էր տարբերութիւնը երկու տեսակի այս արուեստներուն ընձեռած գեղագիտական ճաշակման ու ընկալման միջեւ, մինչեւ որ առիթը ունեցած էր օր մը զգալու դասական երաժշտութեան արժէքը: Նոյնն է պարագան հաւատքին. մէյ մը որ մարդը հոգեւոր կեանքին “համը“ առնէ, մէյ մը որ արժանի ըլլայ Աստուծոյ ներկայութիւնը ապրելու, այն ատեն է միայն որ կրնայ զայն գնահատել, այն ատեն է որ այլեւս այդ շնորհքէն չուզեր հեռանալ, նման Պետրոս Առաքեալին, որ երբ ներկայ եղաւ երկնային իրականութեան Քրիստոսի Այլակերպութեան ժամանակ, չուզեց այդ երանութենէն այլեւս հեռանալ եւ առաջարկեց Քրիստոսին.“Տէ՛ր, ի՜նչ լաւ կ՛ըլլայ որ հոս մնանք“, Մատթ. 17.4:
Անձնապէս ինծի համար, բացի հոգեւոր կենդանի փորձառութենէն որ բառերով կարելի չէ բացատրել, տարիներու ընթացքին նկատած եմ երեւոյթ մը որ կապ ունի բացի հոգեւորական ըլլալէս նաեւ երաժիշտ ըլլալու հանգամանքիս հետ, երեւոյթ մը որ յաւելեալ պատճառ հանդիսացած է որպէսզի հաստատուիմ հաւատքի մէջ եւ որուն կը կարծեմ դժուար է առարկել:
Ապրելով Խորհրդային Միութեան մէջ տեսած եմ, որ հազարաւոր արուեստի գործեր կան նուիրուած Լենինին. կտաւներ, արձաններ, քանդակներ, բանաստեղծութիւններ, արձակ գործեր, երգեր, երաժշտական մեծ ծաւալի գործեր (համանուագներ, օրաթորիաներ), շարժանկարներ…եւ այլն: Ամէն արուեստագէտ պարտաւոր էր գո՛նէ ստեղծագործութիւն մը նուիրել Լենինին: Անգամ Յովհաննէս Շիրազին նմանները իրենց երիտասարդութեան շրջանին բանաստեղծութիւններ նուիրած են Լենինին: Եւ այս հազարաւոր գործերուն մէջ բացարձակօրէն ոչ մէկ գլուխ–գործոց: Նոյնիսկ երբ հանճարեղ արուեստագէտներ ստեղծագործութիւններ գրած են Լենինի մասին, ատոնք հեռու եղած են գլուխ-գործոցներ ըլլալէ: Այսպէս. Շոսթաքովիչը` համանուագի վերջին հանճարեղ հսկան, որուն շատերը արդարացիօրէն քսաներորդ դարու Պէթհովէն կը կոչեն, համանուագ մը ունի թիւով տասնըերկրորդ, որուն նիւթը 1917-ի համայնավար յեղափոխութիւնն է ու նուիրուած է Լենինին: Ըլլալով հանճարեղ արուեսրագէտի մը ստեղծագործութիւնը, այս համանուագը ունի որոշ լաւ մասեր եւ ատեն-ատեն այսօր ալ կը կատարուի. բայց ամբողջականօրէն առած այս գործը իր արժէքով շատ հեռու է Շոսթաքովիչի յայտնի միւս գլուխ-գործոցներէն:
Ասոր դիմաց անընդհատ ճաշակած եմ հոգեւոր արուեստը իր անհամար գլուխ-գործոցներով եւ նուաճումներով, որուն նիւթը ինչպէս հասկնալի է Աստուածն է եւ հոգեւոր կեանքի միւս երեսները եւ չկայ մէկը որ կրնայ կասկածի տակ առնել այդ արուեստին արժէքը: Անաստուածեաններ անգամ կը տարուին այդ արուեստով:
Համեմատելով այս երկու երեւոյթները միշտ ինքս ինձ հարցուցած եմ, թէ ինչպէ՞ս կրնայ ըլլալ որ ֆիզիքապէս ու նիւթականօրէն գոյութիւն ունեցած Լենինին առնչուող ո՛չ մէկ արուեստի գլուխ-գործոց կարելի եղած է ստեղծել, իսկ աներեւոյթ ու անշօշափելի Աստուծոյ մասին այդքա՜ն շատ թիւով գլուխ-գործոցներ գոյութիւն ունին: Ո՞ւր կը տանի մեզի տրամաբանութիւնը այս երեւոյթին մասին մտածելու ժամանակ: Եթէ հոգեւոր արուեստին աղբիւրը` Աստուած գոյութիւն չունենար, կարելի՞ էր այդ արուեստը: Ոչնչութենէն, կամ միայն երեւակայութենէն, եւ կամ ինքնախաբէութենէն, կարելի՞ էր որ ծնունդ առնէին Նարեկը եւ Միքելանճելօն, կամ Պախը եւ մեր հոգեւոր երաժշտութիւնը: Արուեստի յաջող գործի մը առաջին պայմանը իրաւ ու ճիշդ նիւթի մը գոյութիւնն է: Եթէ այդ նիւթը չկայ, յաջող` առաւել եւս հանճարեղ գործ անկարելի է ստեղծել: Այս մէկը արուեստի առաջին ու հիմնական օրինաչափութիւններէն մէկն է: Արուեստի ամենէն մեծ թշնամին սուտն ու կեղծիքն է, ահա այս պատճառով է որ Լենինին նուիրուած մէկ հատ գլուխ-գործոց չկայ, իսկ անհամար են հոգեւոր արուեստի գլուխ–գործոցները, որովհետեւ ատոնց ներշնչման աղբիւրը` Աստուածը եւ հոգեւոր աշխարհը իրաւ են եւ ճշմարիտ: Այս պատճառով, եթէ մարդիկ կ՛ընդունին հոգեւոր արուեստին արժէքը, պէտք է ընդունին նաեւ այդ արուեստին աղբիւր հանդիսացող Աստուծոյ գոյութիւնը: Այլապէս` տրամաբանական կապը կը կտրուի:
Ահա անձնական փորձառութեան վկայութիւն մը, որ շատ աւելի զօրաւոր ազդակ է ճշմարտութեան հասնելու համար, քան գրուած գրքերն ու տեսութիւնները, հանգամանք մը որ յուսամ ուրիշներուն ալ կրնայ օգնել կեանքի ամենամեծ ճշմարտութիւնը յայտնաբերելու եւ ընդունելու, որ արարիչ, կատարեալ իմաստուն ու բարի Աստուածն է:
