0
0
Ծ.Խ.- Վերջերս, Հ.Յ.Դ. պաշտօնաթերթ »Դրօշակ«ի խմբագրատուն այցելած է համշէնահայ բեմադրիչ Օսքան Ալփէր, որուն »Աշուն« (Սոնպահար) ժապաւէնին մասին բազմիցս անդրադարձած ենք: Ալփէրի հետ, զրուցած են »Դրօշակ«ի անձնակազմէն Ռուբէն Յովսէփեան, Կարէն Խանլարեան եւ Հայկազուն Ալվրցեան: Հարցազրոյցի աւարտին, Ռուբէն Յովսէփեան, գերտպաւորուած այս հանդիպումէն, հետեւեալ դրուագը պատմեց. »Երբ մանուկ Կոմիտասին բերում են Էջմիածին, որպէսզի ուսում ստանայ ճեմարանում, նրան ընդունում է կաթողիկոսը: Այն ժամանակ Կոմիտասը հայերէն բառ իսկ չէր գիտեր: Սկսում է երգել թրքերէնով: Կաթողիկոսը ցնցւում է: Առաջին անգամ էր հայկական եկեղեցում թրքերէն հնչում: Սրբապղծութեան նման մի բան էր հայկական եկեղեցում թրքերէն երգելը: Կաթողիկոսը փաթաթւում է մանուկ Կոմիտասին “եւ արտասւում ու ընդունում ճեմարան: Հիմա ձեր` այստեղ թրքերէն խօսելը շատ նմանութիւն ունի այդ դէպքին. Դրօշակ ամսագրի խմբագրութիւնում թրքերէն է խօսւում«: Ստորեւ, յապաւումով, մաս մը այս հետաքրքրական հարցազրոյցէն.-
Հ. Ինչո՞ւ դարձաք բեմադրիչ: Ի՞նչ հարց ունէիք լուծելու:
Պ. …Շատ հետաքրքրուած էի գրականութեամբ, յատկապէս համաշխարհային գրականութեամբ, որոշ չափով ալ գրաքննադատութեամբ: Ապա նկատեցի, որ շատ չեմ տիրապետում գրելու արուեստին, որովհետեւ, իմ մայրենի լեզուն եղել է համշէնահայերէնը. թրքերէնին աւելի ուշ եմ տիրապետել: Մտածեցի, որ այն ինչ ուզում եմ ներկայացնել, աւելի լաւ է ստացւում տեսողական ձեւով: Թուրքիայում, Եըլմազ Կիւնէյի (հանրածանօթ »Եոլ« ժապաւէնի բեմադրիչ) գործերը ցուցադրւում էին, պետական պատկերասփիւռի կայանէն:
Ցուցադրւում էին նաեւ հին եւրոպական եւ ռուսական ժապաւէններ: Դրանց շնորհիւ որոշ չափով ծանօթ էի համաշխարհային շարժապատկերի աշխարհին: Նկատեցի, որ ինձ աւելի շատ դուր են գալիս ոչ թէ ամերիկեան, այլ եւրոպական ու ռուսական ժապաւէնները: Կամացկամաց սկսեցի զբաղուել եօթներորդ արուեստի աշխարհով, միաժամանակ, սովորելով պատմութեան բաժնում: Բայց եւ այնպէս, պատմութիւն սովորելուս տարիներին աւելի շատ հետաքրքրւում էի շարժապատկերով: Յաճախեցի շարժապատկերի դասընթացներին: Յետոյ‘ 90ականների վերջին, նկարահանեցի կարճ գործ մը՝ »Մոմի«ն, որը ցանկացայ ներկայացնել Համշէնի բարբառով, որովհետեւ այդ գործը առնչւում էր իմ մանկութեանը, եւ քանի որ մանկութեան տարիներիս մենք խօսում էինք համշէնահայերէնով, ուզեցի այդ պատմութիւնը ներկայացնել իմ ծնողների խօսած լեզուով:
»Մոմի«ն նկարահանումից յետոյ սկսեցի, օժանդակել արհեստավարժ բեմադրիչների: Այնուհետեւ սկսեցի կամացկամաց գրել »Աշուն« ժապաւէնի նիւթը: Երկու տարի ետք նկարահանեցի նաեւ »Աշուն«ը: Այսինքն՝ ցանկացայ զբաղուել շարժապատկերով, որպէսզի ներկայացնեմ իմ ներաշխարհը:
Հ. Ի՞նչ էիք ուզում գրել, որ չստացուեց:
Պ. Ըստ էութեան 90ական թուականները Թուրքիայում նոյնպէս շատ աշխոյժ տարիներ էին: Մի կողմից՝ աշխարհը փոխւում էր, միւս կողմից էլ՝ Թուրքիան քաղաքական առումով շատ հետաքրքիր տեղ էր զբաղեցնում. այդ տարիներին ձախակողմեան լինելը իրականում մեծ յանձանք էր համարւում: Մեծ գրողներ, բեմադրիչներ, ձախ հոսանքներին հարող երիտասարդների մեծ մասը գտնւում էին բանտում: Որոշ չափով ես էլ էի այդ ընդդիմադիր երիտասարդների շարքում: Թերեւս մի քիչ այդ պատճառով, որոշ չափով էլ աշխարհը փոխելու ցանկութիւնիցս մղուած, ինչպէս նաեւ‘ թէ° ներաշխարհս ներկայացնելու եւ թէ° մեր երկիրը աւելի ժողովրդավար եւ ազատ դարձնելու նկատառումից ելնելով ընտրեցի բեմադրիչի մասնագիտութիւնը:
Հ.Համշէնցի լինելուդ հանգամանքը այդ ընտրութեանդ հետ որեւէ կապ ունէ՞ր:
Պ. Այո°, ունէր: Քանի որ Թուրքիան աւելի ազգայնական երկիր է, պետական կառոյցները հիմնուած են թրքականութեան գաղափարախօսութեան վրայ: Այդ իսկ պատճառով ընդդիմադիրների շարքերում, բնականաբար, աւելի շատ ընդգրկւում են այլ էթնիքական խմբերի անդամներ: Ըստ իս, մենք համշէնահայերս, մեր տարբեր մշակոյթի եւ ինքնութեան պատճառով, աւելի ընդդիմադիր կեցուածք ենք ընդունել, այսինքն` աւելի ձախական ենք: Թուրքիայում այնպիսի էթնիկական խմբեր, ինչպիսիք են քրտերը, համշէնահայերը, յոյները, գտնւում են առաւել ընդդիմադիր շարքերում:
Եթէ պետութիւնը նման կեցուածք է ընդունում, բնականաբար այդ խմբերն էլ առաւել ընդդիմադիր շարքերն են անցնում:
Հ. Պատմաբանների, գրողների, այսինքն՝ մտաւորական խաւի մէջ իրենց պատմութիւնը վերանայելու կամ մի քիչ աւելի ճիշտ մեկնաբանելու նկատելի շարժում կայ: Շարժապատկերի աշխարհում կա՞յ նման բան, թէ՞ չէ:
Պ.Եթէ խօսքը Թուրքիոյ պատմութեան մասին է, ապա պաշտօնական պատմագրութիւնը, յատկապէս 80ականների վերջերից եւ 90ականների սկզբներից սկսած, աւելի շատ է հարցման ենթարկւում մտաւորական խաւի կողմից: Օրինակ` մի քիւրտ բեմադրիչ, որը այժմ ապաստան է գտել Ֆրանսայում, աւելի ճիշտ է ներկայացրել պատմութիւնը: Բացի այդ՝ վերջերս մարդիկ աւելի շատ են տեղեկացւում համացանցի միջոցով:
Հ. Արդեօք նման թեմաներով գեղարուեստական ժապաւէններ նկարահանւո՞ւմ են:
Պ. Գեղարուեստական ժապաւէններ չեն նկարահանուել, սակայն սկսել են ստեղծել վաւերագրական ժապաւէններ՝ Հայոց Ցեղասպանութեան, քրտական խնդրի եւ այլ նման թեմաներով: Կայ ձախակողմեան դիրքորոշում ունեցող մի բեմադրիչ, որը գնացել է Երուսաղէմ եւ փաստագրական նիւթեր հաւաքել, Հայոց Ցեղասպանութեան թեմայով:
Հ. Ձեր կարծիքով թրքական շարժապատկերը բա՞րձր մակարդակ ունի:
Պ. Մինչեւ 80ականների յեղաշրջումը հիմնականում նկարահանուել են հասարակական թեմաներով ժապաւէններ: Զինուորական յեղաշրջումից յետոյ աւելի զգուշաւոր դարձան: 80ականներին նկարահանւում էին առաւելապէս անհատական, ոչ հասարակական թեմաներով ժապաւէններ, բայց վերջերս երիտասարդ սերունդն սկսել է վերադառնալ հասարակական թեմաներին:
Հ. Օրհան Փամուքի ստեղծագործութիւնների հիման վրայ ժապաւէններ նկարահանւո՞ւմ են:
Պ. Առայժմ Փամուքն ինքը չի ցանկանում, որ իր գրքերի հիման վրայ ժապաւէններ ստեղծուեն: Փամուքն իր վէպերում ուղղակի կերպով չի շօշափում քաղաքական թեմաներ, սակայն քանի որ Փամուքը շատ ճանաչուած գրող է, իր հարցազրոյցներում երբեմն քաղաքականութեանն առնչուող բաւականին բացայայտ բաներ է ասում: Օրինակ՝ երբ ասաց, որ եղել է Հայոց Ցեղասպանութիւն, բաւականին մեծ աղմուկ հանեց:
Հ. Փամուքի գործերում նկատւում է չանտեսելու սկզբունքը: Օրինակ՝ Կարսում տեսնում է հայկական շէնք, նշում է դրա հայկական լինելու հանգամանքը: Արդեօ՞ք նման բան նկատւում է նաեւ շարժապատկերի աշխարհում:
Պ. Կամացկամաց նման միտումներ նկատւում են: Օրինակ՝ ընկերներիցս մէկը գործ էր նկարահանել, որուն մէջ կայ նաեւ մի հայի կերպար: Յատկապէս Հրանդ Տինքի թաղման արարողութիւնից յետոյ շատ բան փոխուեց: Այդ թաղումը մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ. բաւականին փոփոխութիւններ նկատուեցին: Իրականում թաղման արարողութեան բոլոր մասնակիցները չէ, որ հայ էին: Ասենք, նրանց կէսը կամ մէկ երրորդը թող հայ լինէր, բայց մնացածը թուրք էր: Թուրքիայում արդէն շատերը չեն ցանկանում հաւատալ այդ ստերին: Այդ թաղման արարողութեան ժամանակ կարծես ժայթքեց այն ամէնը, ինչ կուտակուել էր տարիներ շարունակ:
Հ. Ձեր »Մոմի« գործը, չնայած յաջող լինելուն, կարծես թէ միջազգային բեմի վրայ շատ չարծարծուեց, սակայն ձեր միւս երկու ժապաւէնները, որոնք նկարահանել էիք Հեշիմ Ուստաօղլուի հետ մէկտեղ, բաւականին մեծ աղմուկ հանեցին: Ձեր կարծիքով ի՞նչն էր դրա պատճառը: Նաեւ ուզում եմ հարցնել, թե Հեշիմ Ուստաօղլուն համշէնահա՞յ է, թէ՞ իսլամացած յոյն:
Պ. Հեշիմ Ուստաօղլուն տրապիզոնցի է: »Մոմի« ֆիլմն աւելի սիրողական է եղել: Այն իմ առաջին ստեղծագործութիւնն է, կարճ գործ մըն է եւ որոշ չափով սիրողական բնոյթ է կրում: Ուստաօղլուի հետ աշխատել եմ, նրա օգնականն եմ եղել: Յունական Ցեղասպանութեան մասին Տրապիզոնում նկարահանուած ժապաւէնը բաւականին մեծ աղմուկ է հանել, քանի որ այդ թեմաներն առաջին անգամ էին արծարծւում: Ինչ վերաբերում է »Աշուն« ժապաւէնի, այն դիտել է 250 հազար մարդ, եւ աւելի մեծ աղմուկ է հանել: Կարելի է ասել, որ թէեւ գրեթէ իմ առաջին գործն էր, սակայն բաւականին մեծ ճանաչում բերեց ինձ: »Աշուն«ում օգտագործել եմ համշէնահայերէնը: Հանդիսատեսներն սկսեցին հետաքրքրուել, թէ որտեղի՞ց է այն ծագել, եւ սկսեցին աւելի շատ խօսել համշէնահայերէնի մասին: Թէեւ »Մոմի« ֆիլմը շատ կարճ ու սիրողական ֆիլմ էր, սակայն 2001 թուականից, այս գործի նկարահանումից յետոյ, Անվտանգութեան դատարանն սկսեց ինձ անհանգստացնել: »Աշունը« աւելի երկար ժապաւէն է, բայց առանձնապէս հետապնդումներ չեղան, քանի որ հասկացան ինչքան շատ են ճնշումներ լինում, այնքան մեծ աղմուկ է հանում տուեալ ժապաւէնը:
Հ. Ուստաօղլուի »Նրանց Կեանքը Ուսերի Վրայ« վաւերագրական ժապաւէնում թէեւ համշէնահայեր էին ներկայացուած, սակայն կարծես նուիրուած լինէր իսլամացած յոյներին:
Պ. Այդ ժապաւէնը իրականում մահմետականացուած յոյների մասին է: Քանի որ ժապաւէնի նկարահանումը Տրապիզոնում բաւականին բարդ կը լինէր նկարահանուեց Համշէնում. բոլոր տեսարանները համշէնական են:
Հ. Ի՞նչ պատմութիւն է ընկած »Աշուն«ի հիմքում եւ ի՞նչ նպատակով նկարահանեցիք այն:
Պ. »Աշուն«ում տեղ է տրուած նաեւ քաղաքական տեսակէտների, սակայն ես, ի վերջոյ, արուեստի գործիչ եմ: Ես շատ եմ կարեւորում տան թեման, սակայն տունն ինձ համար չի սահմանափակւում զուտ շինութիւն լինելով: Տունը մարմնաւորում է անցեալի պատմութիւնը, մշակոյթը, լեզուն »Աշուն«ում ներկայացւում է մի համշէնցու պատմութիւնը, որը տասը տարի տեւած բանտային կեանքից յետոյ վերադառնում է Խոփա իր տուն: Նա իր մօր հետ խօսում է համշէներէնով, հանգամանք, որը պէտք է կարեւորել: Նա մեռնելուց առաջ անում է երկու կարեւոր բան: Մաթեմատիկա է սովորեցնում իր ընկերոջ երեխային եւ վերանորոգում է պարկապզուկ երաժշտական գործիքը: Ի դէպ՝ նրան թաղում են հենց այդ գործիքի նուագակցութեամբ: »Աշուն«ի հիմքում իրական պատմութիւն է ընկած: Խօսքը իմ համալսարանական ընկերներից մէկի՝ Ճեմիլ Աքսուի մասին է, որը կալանաւորուած է եղել, նրան սպանում են գազով թունաւորելու միջոցով:
Հ . Գիտենք, որ ժապաւէնի հերոսի նախատիպը՝ Ճեմիլ Աքսուն, ողջ է ե“ւ ապրում է Խոփայում: Դուք ի՞նչ նկատառումով, գործին մէջ սպաննեցիք գլխաւոր հերոսին:
Պ. Ճեմիլ Աքսուն հացադուլ էր յայտարարել ի նշան բողոքի, քանի որ բանտի պայմանները խիստ ծանր էին: Դա միեւնոյն ժամանակ խորհրդանշական էր. թէեւ գլխաւոր հերոսը մահանում է, սակայն կեանք է տալիս պարկապզուկ երաժշտական գործիքին:
Հ. Ձեր թէ° »Մոմի« եւ թէ° »Աշուն« ժապաւէններում դրուած է համշէնցիների խնդիրը:
Պ. Համաշխարհայնացման հետեւանքով համշէնական մշակոյթն աստիճանաբար կորչում է: Այդ ժապաւէնները ես ստեղծում եմ, որպէսզի համշէնական մշակոյթը չանհետանայ, քանի որ համշէնական մշակոյթը շատ հարազատ է նաեւ ինձ: Շարժապատկերը շատ մեծ հնարաւորութիւններ է ընձեռում, որեւէ բան մեծ թուով մարդկանց հասցնելու առումով: Այդ իսկ պատճառով հետզհետէ աւելի շատ եմ գործեր նկարահանում, որպէսզի համշէնական մշակոյթը չոչնչանայ եւ հասնի աւելի մեծ թիւով մարդկանց: Եթէ համշէնական մշակոյթն անհետանայ, իմ տունն էլ կը վերածուի աւերակի:
Հ. Կա՞ն այլ համշէնցիներ, որոնք նոյն գործն են անում:
Պ. Հիմնականում՝ երաժշտական խմբերը, անգամ ռոք խմբեր, որոնք երգում են Համշէնի բարբառով: Կան այնպիսիք, ովքեր կատարում են ուսումնասիրութիւններ, գրում գրքեր, բառարաններ, հաւաքում ժողովրդական երգեր, համշէնական հեքիաթներ թէկուզ եւ լատինատառ համշէնահայերէնով:
Հ.Հոգեկան, մշակութային կապ կա՞յ արդեօք Թուրքիոյ համշէնահայութեան եւ Ռուսաստանաբնակ համշէնցիների:
Պ. Թէեւ տեղեակ են միմիանց գոյութեան մասին, սակայն շփումները շատ չեն: Այնուամենայնիւ, այդ կողմեր գնացողները վերադառնալուց յետոյ պատմում են նրանց մասին:
Հ. Դուք ճանաչո՞ւմ էք հայկական շարժապատկերի աշխարհը:
Պ. Ցաւոք, հիմնականում տեղեակ ենք միայն Փարաճանովի գործերի մասին, քանի որ Թուրքիայում դիտել ենք միայն նրա ֆիլմերը: Բայց եւ այնպէս, կամացկամաց սկսում ենք ճանաչել: …Ես մի երիտասարդ ընկեր ունեմ, որն աշխատում է Պոլսոյ »Ակօս« Շաբաթաթերթի խմբագրութիւնում, նա ե°ւ լրագրող է, ե°ւ շարժապատկերի մասնագէտ: Մենք միասին որոշել ենք հայկական կինոյի պատմութեան մասին յօդուած թարգմանել եւ հրապարակել:
