0
0
Ս. ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ
22 Մայիս 2024
Հայաստանի վերանկախացումէն առաջ եւ անկէ ետք, մասնաւորաբար վերջին քանի մը տարիներուն, յաճախ օրակարգի նիւթ կ’ըլլայ Հայաստանի տարածքի հարցը: Միջազգային օրէնքներ, ՄԱԿի սկզբունքներ, անցեալին կնքուած համաձայնագիրներ եւ դաշնագիրնեՐ կը մէջբերուին, ցոյց տալու, թէ Հայաստան կոչուած երկրին սահմանները ինչպէ՞ս գծուած են կամ պէտք է գծուած ըլլան (ըլլային), ո՞ր պայմանագիրը կրնայ իրաւական ու արդար հիմք ծառայել մեր հայրենիքին սահմանագծումին համար: Եւ խօսքի առ-եւ-տուրը առաւելաբար կը զարգանայ, ինչպէս նշեցինք, միջազգային այս կամ այն օրէնքին կամ համաձայնագիրին մեկնակէտով, ընդհանրապէս կը լուսանցքայնացուի այն տարրական իրականութիւնը, թէ պատմական փաստերն ու հայկական տարածքները ի սկզբանէ չեն կրնար վիճարկման դրուիլ, ի՛նչ որ ալ ըսեն համաձայնագիրներն ու պայմանագիրները: Այլ խօսքով, ո՛չ ոք իրաւունք ունի անտեսելու ՊԱՏՄԱԿԱՆ այն ճշմարտութիւնը, թէ Հայաստանի մաս կը կազմեն բոլոր այն տարածքները, ուր հայութիւնը ապրած է դարեր շարունակ, զայն ընդունած է իբրեւ իր հայրենիքը, ճանաչում ալ գտած է պատմութեան սա կամ նա փուլին: Մէկ խօսքով, մեր բոլոր կհողերուն պատկանելիութիւնը վիճելի չէ, պէտք չէ ըլլայ, հոգ չէ թէ այսօր, երէկ կամ վաղը արտաքին ազդակներ մեզի թելադրեն ճկուն մարտավարութիւն:
Չերթանք պտտելու հեռաւոր անցեալի ոլորաններուն, այլ բաւականանանք լուսարձակի տակ բերելով մեր նորագոյն պատմութեան էջերն ու փաստերը, մեր ձեռք բերած իրաւունքները ու անոնց իրաւական հիմերը:
ՍԱՆ ՍԹԵՖԱՆՈՅԷՆ ՄԻՆՉԵՒ ՍԵՒՐ
Նորագոյն պատմութեան փուլին, Հայկական Հարցը միջազգային սեղաններու վրայ սկսաւ դրուիլ Սան Սթեֆանոյի եւ անկէ քանի մը ամիս ետք տեղի ունեցած Պերլինի վեհաժողովին օրերուն (հողի պատրաստութիւնը սկսած էր 17,րդ դարու երկրորդ կիսուն, ի՞նչ զարմանք ու զուգադիպութիւն՝ Էջմիածինի մէջ կայացած եւ քաղաքական ու հոգեւոր առաջնորդները համախմբող ժողովով…): Այդ ժողովներուն, մեր Դատը առաւելաբար Օսմանեան կայսրութեան իրաւազրկումներուն դէմ հայութեան արդար իրաւունքներու ապահովման դիմագիծով կը ներկայանար: Հետեւեցան այլ քաղաքական զարգացումներ, ինչպէս՝ «վեց նահանգներու հարց», քողարկեալ ձեւով յառաջ եկաւ որոշ ինքնավարութեան գաղափարը, որուն ամէնէն շօշափելի արտայայտութիւնները արձանագրուեցան Ա. Աշխարհամարտի նախօրեակին, եւրոպացի պատուիրակներու Արեւմտեան Հայաստան առաքումով եւ որոշ սկզբունքներու, ուրուագիծի ճշդումով: Ծրագիրը «ջուրը ինկաւ» աշխարհամարտին բռնկումով, նահատակուեցաւ միլիոնաւոր հայերու հետ…:
Ցեղասպանութեան օրերուն (1915-1923) էր որ վերջ գտաւ Ա. Աշխարհամարտը. արիւնլուայ, ուժաթափ Հայաստանը Սարդարապատով ու Բաշ ապարանով, սեփական ուժերով շահուած ճակատամարտերու ճամբով ձեռք բերաւ ազատ եւ անկախ պետութիւն մը, հանրապետութիւն մը հիմնելու իրաւունքը: 28 Մայիս 1918-ին, Հանրապետութիւնը ծնաւ շատ նեղ սահմաններով, սակայն արեան գնով ու անհաւասար ճակատումներու ճամբով ընդարձակեց իր տարածքը, սահմանները տարածեց աւելի՛ անդին, քան ինչ որ յետոյ դարձաւ Խորհրդային Հայաստան: Արցախն ու Նախիջեւանը մաս կազմեցին Հայաստանին, ինչպէս նաեւ Կարսի շրջանը: Նոյն այդ տարիներուն էր որ գոյութիւն առաւ Ա. Աշխարհամարտի հաշուեփակը կատարող Սեւրի դաշնագիրը, որ Օսմանեան կայսրութիւնը անցուց պատմութեան, ծնունդ տուաւ անկախ կամ կիսանկախ երկիրներու, որոնց շարքին՝ Հայաստանը: Ու երբ դրուեցաւ Հայաստանի սահմաններու բազմաչարչար եւ վիճայարոյց հարցը, որոշուեցաւ տնօրինումը վստահիլ Միացեալ Նահանգներուն, որուն օրուան նախագահը՝ Վուտրօ Ուիլսըն, ուրուագծեց բաւական յստակ սահմաններ (մանր-մունր վիճելի բաժիններով): Այդ սահմանագծումը իրողապէս ճանչցուեցաւ, անկախ անկէ, թէ ամերիկեան խորհրդարանը համաձայն չեղաւ Հայաստանի հոգատարութիւնը յանձն առնելու: Այլ խօսքով, Սան Սթեֆանոյէն սկսած եւ սկզբնապէս անյաջող ընթացք ունեցած՝ Հայաստանի տարածքներու ճշդումի հարցը գտաւ բաւական արդար իրաւական յենակէտեր, որոնք այսօր կը ճանչցուին Սեւրի Դաշնագիր եւ Ուիլսընեան սահմաններ անուններով:
ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՏԱՐԻՆԵՐ ԵՒ ՎԵՐԱՆԿԱԽՈՒԹԻՒՆ
Երբ Հայաստանի անդրանիկ հանրապետութիւնը հասաւ արեւամուտին, Խորհրդային Հայաստանը դարձաւ անդրանիկ հանրապետութեան ուղիղ ժառանգորդը՝ իր հողային տարածքով, Սեւրով ձեռք բերած իրաւունքներով ու պետական կառոյցներով (բանակ, նախարարութիւններ, համալսարան եւ այլն): Հայաստանին պարտադրուած՝ կայսերական հաշիւներուն ճամբով, ծալլուեցան ու դարակը դրուեցան Սեւրն ու Ուիլսընեան քարտէսը, ծայր առաւ «դրացիներու հետ եղբայրանալու» իրականութիւններէ կտրուած վարքագիծ մը, որ տասնամեակներ շարունակ մնաց պարտադրեալ: Այդ տրամաբանութեան հիմամբ էր որ Արցախն ու Նախիջեւանը «նուէր տրուեցան» Ազրպէյճանին, իսկ Մոսկուա-Անգարան սիրաբանութենէն ծնած դաշնագիրներ պատճառ դարձան, որ Կարսի շրջանն ալ նուէր տրուի Թուրքիոյ (դժուա՞ր է տեսնել, որ այսօրուան իրադարձութիւններուն մէջ, այդ օրերէն որոշ արձագանգներ կան…):
Խորհրդային կայսրութեան տասնամեակներուն, Հայաստանի սահմանները ընդահնուր առմամբ անփոփոխ մնացին (բացի յիշեալ՝ ի վնաս Հայաստանի կատարուած նուիրատուութիւններէն): Սահմաններու ընդարձակման յիշարժան պահանջը սեղանի վրայ եկաւ Բ. Աշխարհամարտի աւարտին, երբ Մոսկուա, մեկելով իր հաշիւներէն՝ վերարծարծեց Կարս-Արտահանին՝ հայութեան ու Հայաստանին պատկանելիութեան հարցը: Քիչ ետք, ատիկա ալ գնաց հանգչելու Սեւրի ու յարակից թղթածրարներուն դարակին մէջ:
Խորհրդային տարիներուն, կար ընդհանուր «սկզբունք» մը. բոլոր հանրապետութիւնները կը կազմէին մէկ ամբողջութիւն, ու եթէ կարիք զգացուէր, այս կամ այն երկրին մէջ կը կատարուէին ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՎԵՐԱԴԱՍԱՒՈՐՈՒՄՆԵՐ, համաձայն տրուած հողամասին վրայ բնակիչներու թիւին ազգային պատկանելիութեան: Այսպէս էր որ Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի պարագային տեղի ունեցած են որոշ դասաւորումներ, որոնք ահա այսօր «ջուրի երես կու գան», իբրեւ թէ հայապատկան կամ ազերիապատկան «կղզեակներու» (անքլաւ) խորագիրին տակ: Մի՛ հարցնէք, թէ այդ ի՞նչ տրամաբանութիւն էր, որ մէկ կողմէ՝ ազգայինը դուրս կը նետուէր ժողովուրդներու օրակարգէն, սակայն միւս կողմէ, ճանաչում կու տար որոշ տեղ մը որոշ ժամանակ բնակութիւն հաստատած՝ ազգային փոքրամասնութեան մը իրաւատիրութեան…
ԻՍԿ ՀԻՄԱ՝ ԱԼՄԱ ԱԹԱ
Հայաստանի վերանկախացումէն ասդին, ապրած ենք աւելի քան 32 տարիներու տաք-պաղ պատմութիւն: Հայաստան ինքզինք հռչակեց ուղղակի ժառանգորդը անդրանիկ հանրապետութեան ու անկէ ժառանգ ձգուած (ծանօթ կրճատումներու ենթարկուած) խորհրդային Հայաստանին: Հանրապետութեան կեանքի առաջին տարիները եղան խռովայոյզ ու արիւնալի պատերազմներով ծանրացած: Խորքին մէջ, Արցախեան Շարժումին, այսինքն՝ Արցախը Ազրպէյճանի ուղղակի կամ անուղղակի հովանաւորութենէն դուրս բերելու պահանջը հիմնական դեր ունեցաւ Հայաստանի վերանկախացնելու երթին մէջ: Այդ փուլին, Հայաստան-Արցախ-Սփիւռք եռամիասնութիւնը դրուեցաւ բաւական ամուր հիմերու վրայ՝ ներքին-ազգային իմաստով, իսկ միջազգային բեմին վրայ, ահագին ճիգ ի գործ դրուեցաւ եւ յաջողութիւններ արձանագրուեցան Արցախի ինքնորոշման ու իբրեւ անկախ միաւոր ճանաչման ճամբուն վրայ (Մինսքի խմբակ, միջազգային ժողովներ ու պայմանագիրներ եւ այլն):
Մէկ խօսքով, անդրանիկ հանրապետութեան օրերուն, 1919-ի Մայիսին Ազգային ժողովին մէջ ծնունդ առած ՄԻԱՑԵԱԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆի իրականացման ճամբուն վրայ առնուեցան ԻՐԱԿԱՆ քայլեր: Հայաստանի իրողական տարածքը 29 հազարէն հասաւ շուրջ 42 հազարի: Ձեռքբերումները ամրապնդուեցան թէ՛ զինուորական յաղթանակներով, պատերազմներու ու անհատնում ճակատումներու ճամբով, եւ թէ քաղաքական-դիւանագիտական ասպարէզներու մէջ: «Գաղտնիքներէն» մէկը այն էր, որ հակառակ յարաբերաբար անփորձներով կառավարման (անփորձ՝ անկախ երկիր կառավարողներու իմաստով. թէեւ խորհրդային վարչամեքենային մէջ պատկառելի փորձառութիւն ձեռք բերածներ կային ու մինչեւ օրս ալ ներկայ են քաղաքական բեմին վրայ):
Յետոյ… բացուեցաւ «Թաւշեայ յեղափոխութեան» էջը, որ սկզբնական բարեյոյս հովերէն ետք, սկսաւ աղէտներ կուտակել Հայաստանի ու մեր ժողովուրդի ճիտին:
Աւելորդ է այստեղ երկար կանգ առնել արդէն 6 տարուան պատմութիւն կերտած (կամ պատմութիւն եղծանող-քանդող) վարչախումբին ձախորդութիւններուն առջեւ, որոնք կը տարածուին գրեթէ ամէն բնագաւառի վրայ, սկսելով Արցախի կորուստէն, բանակին քայքայումէն, դիւանագիտութեան սնանկացումէն, տնտեսութեան նահանջներէն, հասնելով ազգի մասնատման, ներ-հայկական թշնամանքի խորացման եւ «ծաղկումին»:
28 Մայիսին ծնած ազատ, անկախ Հայաստանէն մեզի ժառանգ հասած (հոգ չէ թէ սահմանափակ) հարստութիւններն անգամ քայլ առ քայլ կը մսխուին: Խօսքը չի վերաբերիր միայն կրթական ու հայկական դիմագիծի պահպանման աւանդներուն, այլ նոյնինքն ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ վախճանական ծրագիրին, այդ տեսլականին տրուած ծանր հարուածներուն, որոնք կը սպառնան անդառնալի (գոնէ նախատեսելի ժամանակի մը համար) պատուհասներ պատճառել մեր հայրենիքին ու Դատին:
Իրերայաջորդ ձախաւերութիւններու շարքը թագադրումի մը հասաւ նախ՝ Արցախը Ազրպէյճանին նուիրաբերելով, ապա նաեւ 1991-ին գոյառած Ալմա Աթայի հռչակագիրին հիմամբ՝ Հայաստան-Ազրպէյճան խաղաղութեան համաձայնագիր հետապնդելու, եւ այդ ճամբուն վրայ՝ Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ սահմանագծումի «խիզախութեամբ»:
Առանց երկար-բարակ բացատրութիւններու եւ մեկնաբանութիւններու մէջ մտնելու, հաստատուած ու բազմիցս կրկնուած է, որ այդ հռչակագիրը ո՛չ մէկ բառ ունի ստորագրողներուն երկիրներուն սահմաններուն ու վիճելի հարցերուն տնօրինման ծառայող (անոնք որ ծանօթ չեն բնագիրին, կրնան կարդալ հետեւալ կապով https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=77470) ու անձնապէս համոզուիլ, թէ այս հռչակագիրը ո՛չ մէկ աղերս ունի Երեւանի իշխանութիւններուն հռչակած՝ խաղաղութեան ուղիին, սահմանագծումի ստաբանութիւններուն հետ: Այլ խօսքով, Երեւանի իշխանութիւնը ո՛չ միայն անյարակից, հետեւաբար իրաւական հիմէ զուրկ տարազի մը ճամբով կը փորձէ իրականացնել սահմանագծումը, այլ փաստօրէն «ջուրը կը ձգէ» բոլոր այն իրագործումները, որոնք ձեռք բերուած են Սան Սթեֆանոյէն ասդին, ուղղակի կը հակադրուի ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ ՈՒ ՄԻԱՑԵԱԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ժառանգութեան: Տեղ մը հայը իրաւունք ունի մտածելու, թէ այս իշխանութիւնը նման քայլերով թուրք-ազերիին գործակատարութեա՞ն լծուած է, թէ՞ միաժամանակ դարձած է հլու կամակատարը Արեւմուտքի քաջալերանքը վայելող վարքագիծին, որովհետեւ աւելի քան բացայայտ է, որ այս ճամբան կրնայ Հայաստանը հասցնել հողահաւաքի երթին շրջման եւ պետականութեան կորուստի: Այս առումով, տարիներէ ի վեր ահազանգ ահազանգի կը յաջորդեն…
ՄԻԱՑԵԱԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹԻՒՆԸ
Պահ մը կանգ առնենք անդրանիկ հանրապետութեան օրերէն մեզի ժառանգ հասած՝ ՄԻԱՑԵԱԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆ-ին իմաստին ու ռազմավարական նշանակութեան առջեւ, առանձնացնելով քանի մը գիծ:
Հայկական հողերու մէկ պետութեան, ազատ ու անկախ հայրենիքի մը ծածկին տակ ապահովելու պատգամը երկար բացատրութեան չի կարօտիր, սակայն փորձենք քիչ մը խորանալ անոր ծալքերուն մէջ, որոնք մօտիկ անցեալի կամ ներկայ օրերու յորձանուտներուն մէջ քշուած են լուսանցքի վրայ:
Թէ՛ այդ հռչակագիրը ստորագրողները եւ թէ Ուիլսընեան քարտէսին գոյառման ի խնդիր գործողները խորապէս գիտակցած էին այն ճշմարտութեան, թէ Հայաստան եւ հայութիւնը, գոյատեւելու եւ բարօր կեանք ստեղծելու համար, կը կարօտին հողային նուազագոյն տարածքի եւ մասնաւորաբար ԾՈՎՈՒ ՎՐԱՅ ԵԼՔ ՈՒՆԵՆԱԼՈՒ: Երբ աչքի առջեւ կը բերենք Ուիլսընեան սահմաններով Հայաստանը (որ չիրականացաւ, կը մնայ քաղաքական թիրախ), կը տեսնենք, որ հոն կայ Սեւ ծովուն վրայ տարածք մը, որ կոչուած է ըլլալու Հայաստանի դուռը՝ դէպի արտաքին աշխարհ: Անշուշտ կայ նաեւ երկրին աւելի լայն տարածք ապահովելու դիտաւորութիւնը՝ իբրեւ նախապայման ԱՊՐՈՂ ԵՐԿԻՐ ունենալու (մասնաւորապէս երկրագործութեան աւելի լայն հնարաւորութեամբ, ջուրի աւելի առատ աղբիւրներով): Այս գիտակցութիւնը անդանիկ հանրապետութեան անկումէն ետք վառ մնացած է իրաւատէր սերունդին մէջ, որուն ներկայացուցիչները, իբրեւ կորուսեալ հնարապետութեան ժառանգորդները՝ Հայաստանի հանրապետութեան պատուիրակութեան հանգամանքով, տասնամեակներ շարունակ մեր Դատը հետապնդած են մասնաւորապէս եւրոպական ոստաններու մէջ (մեզ չեն հետաքրքրեր անոնք, որոնք այսօր կը խծբծեն Սեւրն ու Հայաստանի պատուիրակութեան տարած աշխատանքին ապարդիւն մնալը):
Հարց տանք մենք մեզի. ինչո՞ւ համար Հայաստանի տարածքին կրճատումը վնասարար է (անկախ նիւթական՝ հողի կորուստի երեսէն) բազմաթիւ նկատառումներով: Եւ դեռ նկատի չունինք այն պարզ իրականութիւնը, որ երբ կը խօսինք հողային տարածքի, երկրի սահմաններուն ընդարձակման մասին՝ դիտաւորութիւն չունինք ուրիշէն հող խլելու, այլ պարզապէս մերը եղածը մեզի վերադարձնելու մասին…
Ընդունինք կամ ո՛չ, Հայաստանի ներկայ տարածքը (մինչեւ իսկ եթէ Արցախը հայաթափուած չըլլար) բաւարար չէ անոր բնակիչներուն ապրուստն ու բարօրութիւնը ապահովելու համար (անշուշտ կայ այլ հարց, թէ եղածին մէջ ալ յանձանձումի, կառավարման ձախաւերութիւնները, ներկայ թէ նախորդ իշխանութիւններուն կողմէ, բացասական ներգործութիւն ունեցած են): Եւ հոս պէտք է փնտռել ալիք-ալիք արտագաղթողներու դրդապատճառներէն մէկը: Փաստօրէն, Հայաստան շրջափակուած է արեւելքէն եւ արեւմուտքէն՝ թշնամի եւ համաթուրանական ծրագիրներ հետապնդող՝ Թուրքիոյ եւ Ազրպէյճանի կողմէ: Անոնց հետ խաղաղութեան դաշնագիրներու ստորագրումն իսկ, նոյնինքն նման ցնորքներ հետապնդողներու լուռ խոստովանութեամբ, Հայաստանին պիտի չապահովեն խաղաղ գոյատեւման, բարօրութեան կարելիութիւնները: Վրաստան եւ Իրան թէեւ բարեկամ կը դասուին, սակայն գոնէ Վրաստանի պարագային Հայաստան համտեսած է յաճախակի արգելակումներ (ճամբաներու փակում, երթեւեկի դանդաղում…): Ու երբ կը խօսինք արտագաղթի, այսինքն՝ բնակչութեան թիւի նահանջին մասին, կարելի չէ մտահան ընել նորագոյն աղէտը. Արցախէն հողային կորուստը անմիջականօրէն հայաթափ ըրաւ մեր պատմական մէկ հողամասը. Բռնագաղթուածները, Հայաստանի մէջ առ նուազն կրաւորական վերաբերմունքի արժանանալով, արդէն սկսած են արտագաղթել յարաճուն թիւերով: Պատճառներէն մէկն ալ այն է, որ Հայաստանի կրճատուող տարածութիւնը չի բաւարարեր բնակչութեան ապրուստի կարիքները, մինչդեռ մեր իրաւունքը եղող հողերու վերատիրացումով՝ կարելի պիտի ըլլար դարման բերել այս աղէտին:
ԴՈՒՌ ԴԷՊԻ ԱՐՏԱՔԻՆ ԱՇԽԱՐՀ
Հայ քաղաքական միտքին համար, անխուսափելի մարտահրաւէր է արտաքին աշխարհին հետ կապ ապահով դուռ մը ունենալու պահանջը, այնպէս՝ ինչպէս կը նախատեսէ Ուիլսընեան սահմաններով Հայաստանը:
Նման առաջադրանքի մասին խօսիլը ցնո՞րք է, թէ անկարելի առաքելութիւն:
Եթէ աչքի առջեւ ունենանք այսօրուան պայմանները եւ ընթացքները, պատասխանը պիտի ըլլայ ԱՅՈ: Արդարեւ, ինչպէ՞ս կարելի է Հայաստանի հողերուն ընդարձակման եւ դէպի ծով ելքի մասին խօսիլ, երբ մէկ կողմէ՝ նոյնինքն Հայաստանի իշխանութիւնը կը կացինահարէ դրական որեւէ քայլ, նախաձեռնութիւն, ծրագիր, իսկ միւս կողմէ, կան ՆԱԹՕ-ն ու անոր արեւելեան սահմանը պաշտպանող Թուրքիան, որ իր բանակներով ու հրոսակախումբերով զինակից է Ազրպէյճանին, կը ձայնակցի անոր սպառնալիքներուն ու Երեւանի այժմու (իրեն կամակատար) իշխանաւորներուն պաշտպան կանգնելու յոխորտանքներուն…: Ինչպէ՞ս կարելի է մտածել նման առաջադրանքներու մասին, երբ անդին, մեր աչքին առջեւ ունինք Ուքրանիոյ պատերազմը, Կազայի նախճիրները, Եւրոպան եւ այլ շրջաններ մեծ ու փոքր տագնապներու օրրան դարձնող դէպքերը:
Սակայն եթէ քիչ մը հեռուն նայինք, դէպի ետ ու դէպի առջեւ, կրնանք աւելի՛ վստահ ըսել, որ նման ծրագիրներ անկարելի երազներ չեն:
Դարձեալ դիմենք հարցադրումներու:
- Ցեղասպանութեան սկիզբի օրերուն, ո՞վ կրնար նախատեսել, որ դէպքերու զարգացումը Հայաստանին պիտի ապահովէր անկախ հանրապետութեան արարում, յետոյ ալ՝ հողերու ընդարձակում:
- Ա. Աշխարհամարտի օրերուն իսկ, ո՞վ կրնար ինքնավստահ կերպով ըսել, որ աւարտին՝ Օսմանեան կայրութիւնը պատառ-պատառ պիտի ըլլար, տասնամեակներ շարունակ «հիւանդ մարդ»ը պաշտպանած եւրոպացիները (այդ օրերու Արեւմուտքը), իրենց հաշիւներէն մեկնելով, այդ կայսութեան պատառիկները պիտի բաժնեկցէին՝ հոգատարութիւններ հաստատելով հոս-հոն:
- Ո՞վ կրնար նախօրօք երաշխաւորել, որ Սեւրի մէջ, ու հակառակ Ա. Աշխարհամարտի վախճանական օրերէն ետք տեղի ունեցած վերիվայրումներուն, «Փոքր Դաշնակից» Հայաստանը իր ստորագրութիւնը պիտի դնէր այդ պատմական դաշնագիրին տակը, ապա նաեւ, անոր հիմամբ պիտի ապահովէր ամերիկեան իրաւարարութիւն ու Ուիլսընեան սահմաններով հայրենիք մը (որ յամենայնդէպս մեր ամբողջական հայրենիքը չ’երաշխաւորեր: Այս հաստատումը թող ո՛չ ոք «ցնորական ու ծաւալապաշտ» որակէ):
- Խորհրդային տարիներուն, ինչպէ՞ս կարելի եղաւ կանխել Արցախի վերջնական նուիրաբերումը՝ Ազրպէյճանին, ամրագրել գոնէ անոր ինքնավար մարզի կարգավիճակը, իսկ այսօր գոնէ պաշտօնապէս – սակայն կը հաւատանք որ ժամանակաւոր կերպով – անիկա նուէր տրուած է Ալիեւին:
- Խորհրդային կայսրութեան փլուզումէն տարի մը առաջ իսկ, որո՞ւն միտքէն կ’անցնէր, որ Արցախեան Շարժումը պիտի առաջնորդէր Հայաստանի անկախութեան վերականգնումին ու Արցախի ազատագրման:
- Նոյն մօտեցումով ալ, ո՞վ կրնայ նախատեսել, թէ Ուքրանիոյ պատերազմը կամ դէպի բազմաբեւեռ աշխարհ երթերը (եւ նման իրադարձութիւններ, իրողական Գ. Աշխարհամարտը) ո՞ւր պիտի հասցնեն աշխարհը, ներառեալ՝ Կովկասն ու Հայաստանի շուրջ-բոլորը:
Վերջին հարցումին պատասխանին գոնէ մէկ բաժինը յստակ է, պէտք է յստակ ըլլայ մեզի՝ հայերուս (նաեւ ճակատագրակիցներու) համար: Մեր քաղաքական միտքը պէտք է լարէ իր կարողականութիւնները եւ հաշուարկէ դրական ու բացասական զարգացումները, որոնց ընդմէջէն Հայաստան կոչուած է խուսանաւելու շատ աւելի իմաստուն, շրջահայեաց հերպով եւ իր շահերուն պաշտպանութեան հետամտութեամբ: Հայաստան չի կրնար ըստ կարելւոյն ապահով խուսանաւել այս փոթորիկներուն մէջ, բադեկամներ կորսնցնելով, այլ պարտաւոր է ունեցած բարեկամները պահպանելու, աւելին՝ ձեւերը գտնելու բարեկամութեան ձեռք երկարողներուն, որ կողմ դառնան մեր փաստագրուած, բազկի ուժով ու դիւանագիտական աշխատանքով ամրագրուած իրաւունքներուն: Նման վարքագիծի մէջ, տեղ չունին Ալմա Աթայի «տրամաբանութիւնը», լոկ թուրք-ազերիական (ու անոնց ետին կանգնողներուն) պահանջներուն հլու կամակատարը, գործակալ մնալը: Ընդհակառակն, հայ քաղաքական միտքը կոչուած է, յիշեալ բոլոր պատեհ ու անպատեհ հաւանականութիւնները հաշուարկելով, օրակարգի վրայ պահել հայկական հողերու հողահաւաքի եւ ԱՊՐԵԼՈՒ ԱՏԱԿ Հայաստանի մը ապահովման տեսլականը, մշակել փուլային ծրագիր եւ հայութեան բոլոր ուժերը, Հայաստանի եւ Սփիւռքի ձեռքերը միացնել անոնց իրականացման ի խնդիր: Նման ԳՈՐԾ պիտի որդեգրէ սիամանթոյական սկզբունք. «Նպատակս տկարութիւն չի ճանչնար», այսինքն՝ ձախողումները պիտի չպատճառեն յուսալքում, հիասթափութիւն ու պատրանաթափութիւն,
Որովհետեւ՝
Մեր հետապնդելիքը «խաղաղութեան դարաշրջան»ի սնամէջ պատրանք չէ, այլ 28 Մայիսի Հայաստանով իրականութիւն դարձած պատգամներու եւ ժառանգութիւններու տիրութիւն՝ մեր արդար եւ անվիճելի իրաւունքներուն իրագործումը: Վատնելիք ժամանակ չունինք, ո՛չ ալ թոյլ պիտի տանք, որ մօտիկ եւ հեռաւոր անցեալի ձեռքբերումները՝ հաստատուած իրաւունքները մսխուին ու փոշիացուին թրքահաճոյ պահանջներու գործադրութեամբ:
