0
0
ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՏԹԷՈՍԵԱՆ
Նիւ Ճըրզի
«1940-ականներին քեմալական դիկտատուրան հայերից խլեց այդ տարածքը: Գէզի զբօսայգու աստիճանահարթակները հայկական շիրմաքարերից են պատրաստուել: Հայերին կոտորել են: Բայց տասնեակ հազարներով մնացել են ու փորձում են այս հողերում կոտորուած իրենց պապերի ողբերգութիւնն ապացուցել: Մենք էլ նպատակ ունենք ցեղասպանութեան մասին յիշեցնել, իրականութիւնը չթաքցնել եւ չիմացողներին էլ այդ մասին տեղեկացնել: Ցանկանում ենք Գէզի զբօսայգի եկողներին տեղեակ պահել, որ 1919 թ.-ին այդտեղ ցեղասպանութեան յուշարձան է եղել: Յոյս ունենք, որ մի գեղեցիկ օր իսկական վայրում կը կանգնեցուի ցեղասպանության յուշարձան»[1]։
2013ին՝ Պոլսոյ Կէզի զբօսայգիի ցոյցերուն ժամանակ, թրքական DurDe («Ո՛չ ըսէ») նախաձեռնող խումբի բանբեր Ճենկիզ Ալկան այս խօսքերով կ՚անդրադառնար 1939ին պետականացուած ու 1940-42ին քանդուած Բանկալթիի ազգային գերեզմանատան ճակատագրին[2]։
Առաջին անգամը չէր, որ կը խօսուէր Մեծ Եղեռնի յուշարձանի մը գոյութեան մասին այդ վայրին մէջ։ Արդարեւ, 2010ին «Պելկէ» հրատարակչատունը լոյս ընծայած էր 1919ին առաջին անգամ հրատարակուած «Յուշարձան Ապրիլ Տասնըմէկի»ի թրքերէն թարգմանութիւնը՝ հանդերձ բնագրով, Դորա Սաքայեանի ընդհանուր խմբագրութեամբ։ Հրատարակչատան տնօրէնը՝ մարդկային իրաւանց պաշտպան Ռակըբ Զարաքոլու կը գրէր իր յառաջաբանին մէջ.
«Անցած 90 տարիներու ընթացքին “Յուշարձան”ը աղբիւր մըն էր, որ խորհրդաւոր կերպով անհետացած էր եւ երբեք չէր յիշատակուեր։ Գուցէ վախ ու սարսափի տարիներուն ոչնչացուած էին անոր բազմաթիւ օրինակները։ Այն առեղծուածի պէս անգտանելի դարձած էր, ինչպէս անոր կողքին վրայ երեւացող Ապրիլ 11-ի յուշարձանն ինքը։ Իսկ պահպանուած քանի մը օրինակները գանձի համազօր արժէք ունին։
(…) Թաքսիմի հայոց գերեզմանատան մէջ Ապրիլ 11-ի Նահատակներու Յուշարձանն ալ ներկայիս անհետացած է խորհրդաւոր կերպով։ Գերեզմանատունը կը գտնուէր այսօրուան Տիւան պանդոկին եւ ռատիոկայանին տարածքին վրայ։ Պատմաբան Փամպուքճեան [sic] կը յիշէ, որ ինք տեսած է այդ յուշարձանի պատուանդանը Հարպիյէի զինուորական պանդոկի պարտէզին մէջ»[3]։
Անշուշտ, խորհրդաւոր անհետացումին եւ «վախ ու սարսափի տարիներուն» ակնարկութիւնը Թուրքիոյ մասին էր. «Յուշարձան Ապրիլ Տասնըմէկի»ն, որ լայնօրէն գործածուած է տարբեր հեղինակներու կողմէ, զանազան հրատարակութիւններով ու խորագիրներով տրամադրելի էր հայաշխարհի բազմաթիւ գրադարաններու մէջ։
Կը թուի, որ Զարաքոլու «Ապրիլ 11-ի Նահատակներու Յուշարձանը» տեղադրած էր «Թաքսիմի հայոց գերեզմանատան» մէջ՝ հետեւելով պատմաբան Գէորգ Բամպուքճեանի (1923-1996) բանաւոր մէկ ցուցմունքին։ Վերջինս, որքան յայտնի է, երբեւէ գրաւոր անդրադարձ չէ ըրած. ան միայն յիշած է, թէ գերեզմանատան քարերը գործածուած էին Էմինէօնիւի հրապարակը կառուցելու համար[4]։
Նոյեմբեր 2010ին, «Ակունք» կայքէջը, հիմնուելով Դիմագիրքի “Birzamanlar anadoluda ermeniler” («Էր երբեմն՝ Անատոլուի հայերը») էջի տեղեկութեան վրայ, ժամանակը կը ճշդէր. «Այս յուշարձանը կառուցուել է 1919 թ. Ստամբուլում` այսօրուայ Դիւան հիւրանոցի գտնուած տեղում, տեղահանութեան յանցագործների դատավարութիւններից յետոյ` սպաննուածների եւ աքսորուածների յիշատակին։
Յուշարձանը կանգուն էր մինչև 1922 թ. եւ… յետոյ…»[5]։
Բոլոր պարագաներուն, յուշարձանին շինութիւնը կա՛մ կը թուագրուի մինչեւ Ապրիլ 1919, երբ «Յուշարձան Ապրիլ Տասնըմէկի»ն լոյս տեսած է, եւ կա՛մ Երիտասարդ Թուրքերու պարագլուխներուն, այսինքն՝ Թալէաթ-Էնվէր-Ճեմալ-Նազըմ քառեակի (Յուլիս 1919) կամ Պեհաէտտին Շաքիրի (Ապրիլ 1920) ի բացակայութիւն մահուան դատապարտուելէ ետք։
Մուտրոսի զինադադարի (13 Նոյեմբեր 1918) ստորագրութենէն ետք, Պոլսոյ հայութիւնը սկսած էր շունչ մը քաշել՝ չորս տարուան սեղմումներէն, սարսափներէն ու մասնակի աքսորներէն ետք։ Իրավիճակը համեմատաբար աւելի կը թեթեւնար երբ դաշնակիցներու ուժերը կը մտնէին Պոլիս (անգլիացիներն ու ֆրանսացիները՝ Դեկտեմբեր 1918ին, իտալացիները՝ Փետրուար 1919ին)։
Մտաւորականներու խումբ մը 13 Փետրուար 1919ին տասնեօթը հոգի ժողովի կը հրաւիրէր, ներառեալ՝ քանի մը վերապրող դէմքեր, 1915ին աքսորի ու մահուան մատնուած մտաւորականութեան ոգեկոչումը կազմակերպելու համար։ Հրաւիրեալներէն տասնմէկ հոգի կը մասնակցէր ժողովին, որ կ՚ընտրէր մնայուն դիւան մը, յանձինս գրագիտուհիներ Եւփիմէ Աւետիսեանի (Անայիս, ատենապետուհի) եւ Զարուհի Գալէմքեարեանի (ատենադպրուհի), Թագւոր Սուքիասեանի գանձապահութեամբ եւ Թուրքիոյ հայոց պատրիարք Զաւէն արք. Տէր Եղիայեանի նախագահութեամբ։ Բազմաթիւ ժողովներէ ետք, «Ապրիլ Տասնըմէկի Սգահանդէսի Յանձնախումբ»ը կը կազմէր ծրագիր մը։ Ուրբաթ, 25 Ապրիլ 1919ին՝
ա) Հոգեհանգիստ պիտի կատարուէր Բերայի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցիին մէջ։
բ) Սգահանդէս պիտի կազմակերպուէր յարմար սրահի մը մէջ։
գ) Թէոդիկի եւ կարգ մը գրողներու մասնակցութեամբ պիտի հրատարակուէր «Յուշարձան Ապրիլ Տասնըմէկի» յուշահատորը։
դ) Հրապարակ պիտի հանուէին նահատակներու յիշատակին պատրաստուած խորհրդանշական բացիկներ, որոնց վաճառքէն գոյացած հասոյթը նահատակներու կարօտ ընտանիքներուն պիտի յատկացուէր։
ե) Քաղաքի հայկական վարժարանները պիտի փակուէին՝ ի նշան յարգանքի[6]։
«Ճակատամարտ» օրաթերթը կը ծանուցէր սգահանդէսին յայտագիրը թուականէն մէկ օր առաջ, ներածական գրութեամբ մը քննադատելով «ազգային մարմիններու անիմաստ մտավախութիւնը», որ թոյլ տուած չէր «որ աւելի փառաւոր տօնուի յիշատակը գացողներուն, ու սարքուի այնպիսի սուգի օր մը որ համապատասխան ըլլար անոնց գործին ու արժէքին»։ Անհատական ճիգերով կազմակերպուած սգահանդէսը, կը գրէր թերթը, «չէ այն սուգի արտայայտութիւնը զոր ժողովուրդ մը պարտաւոր էր ընել իր հսկաներու յիշատակին»։ Ան կը յայտնէր այն ակնկալութիւնը, որ բոլոր հայ վաճառատուներն ու դպրոցները փակուած մնային իբրեւ սուգի նշան (կը նշանակէ, որ զանոնք փակելու որոշումը գործադրուած չէր) եւ արարողութիւններ ու հանդէսներ կատարուէին քաղաքի բոլոր թաղամասերուն մէջ, մինչդեռ «մեր Պատրիարքարանը տարօրինակ մտավախութիւնը ունեցած է ամէն բան սահմանափակելու պարզ ձեւակերպական հանդէսի մը մէջ»[7]։
Հակառակ դաշնակից զօրքերու ներկայութեան, քաղաքական մթնոլորտը նպաստաւոր չէր։ 10 Ապրիլին, պատերազմական ատեանի դատավճիռով, Եոզղատի նախկին փոխկուսակալ Մեհմետ Քեմալ պէյ կախաղան բարձրացած էր Պայազէտի հրապարակին վրայ՝ 50.000 հայերու ջարդին մէջ իր ունեցած դերին համար։ «Ճակատամարտ» թուրք մամուլի եւ հանրութեան հակազդեցութիւնը կը սաստէր.
«Ծովածաւալ բազմութիւնը՝ որ իբրեւ յուղարկաւոր գերեզման տարաւ հրէշին դիակը՝ միասին թաղեց նաեւ վերջին յոյսը զոր կարելի ըլլար սնուցանել մեր հարեւաններուն մտայնութեան փոփոխմանը մասին։
Քէմալի հետ ամբողջ յուղարկաւոր ամբոխն էր որ կախուեցաւ, ու անոր հետ հողին տակ մտան ցեղի մը պատիւին վերջին մնացորդները»[8]։
Աւետարանական Ս. Երրորդութիւն ժողովասրահին մէջ տեղի ունեցած սգահանդէսը «մասնաւոր հրաւիրեալներու համար» էր, կը տեղեկագրէր «Ճակատամարտ»ը։ Գլխաւոր բանախօսն էր Շահան Ռ. Պէրպէրեանը, որուն կողքին խօսք առած էին հնչակեան (Վահան Զէյթունցեան) եւ ռամկավար (Յովհաննէս Յակոբեան) կուսակցութիւններու, ինչպէս եւ Ուսուցչական Միութեան (Գէորգ Մեսրոպ) եւ Բժշկական Միութեան (տոքթ. Խանճեան) ներկայացուցիչները, եւ ներկայացուած էր գեղարուեստական բաժին մը՝ երգերով ու արտասանութիւններով։ Իր փակման խօսքին մէջ, Զաւէն Պատրիարքը կոչ ըրած էր, որ «ամէն Հայ պատրաստ ըլլայ զոհաբերութիւն ընելու եւ գործնական ձեւով արտայայտելու իր ազգասիրութիւնը»՝ նահատակներուն յիշատակը յարգած ըլլալու համար[9]։
«Ճակատամարտ»ը անուղղակիօրէն կ՚անդրադառնար Հ. Յ. Դաշնակցութեան ներկայացուցիչին բացակայութեան՝ «Երկուշաբթի» թերթէն հետեւեալ մէջբերումով.
«Ցաւ ի սիրտ նշմարեցինք թէ Դաշնակցութիւնը ներկայացուցիչ չունեցաւ հանդէսին։ Մեր տեղեկութեան համեմատ կուսակցութիւնը չէ մասնակցած անոր համար որ պաշտօնական ազգային վերին մարմինները անիմաստ մտավախութիւնով մը պատճառ եղած են հանդէսին ճղճիմ եւ սահմանափակ երեւոյթ մը առնելուն։ Օրմանեան սրբազանի քառասունքի հանդէսը աւելի պաշտօնական եւ համեմատաբար շքեղ կարգադրուեցաւ քան այս ազգային սգահանդէսը որ պիտի խտացնէր ամբողջ հայ սուգը»[10]։
Շատ աւելի ուղղակի էր «Առաւօտ» օրաթերթը, որ կը ցաւէր, թէ ձեռնարկը իրեն արժանի «մեծաշուք հանդիսաւորութիւնը» չէր ունեցած ու «արիստոկրատ հանդէսին» «համազգային հանգամանք» տրուած չէր։ Պատասխանատուութեան բաժին մը կ՚իյնար Ազգային Վարչութեան վրայ, «որ ամիսներ առաջ Հայկական Միութեան կողմէն իրեն ներկայացուած եւ այնքան խնամքով պատրաստուած ծրագրին գործադրութիւնը արգիլեց անհասկնալի մտավախութեամբ մը»։ Թերթը կազմակերպիչները կը մեղադրէր, որոնք «մասնակի գոյն մը» ջանացած էին տալ՝ «զանազան հաշիւներ մաքրելու խտրական ոգիով մը որ այնքան վնասակար եղած է անցեալին մէջ», եւ անտեսած՝ «գէթ բոլոր ազգային վարժարաններու եւ մտաւոր բոլոր շրջանակներուն մասնակցութիւնը» ապահովել։ «Մենք կը կարծենք որ մեր մեռելներուն հոգիները անգամ մըն ալ տխրեցան», կը գրէր թերթը, «վերէն տեսնելով այն անբաղձալի ոգին որ այնքան նուիրական ձեռնարկի մը մէջ ի յայտ եկաւ դժբախտաբար»[11]։
Ինչպէս յայտարարուած էր, այս ձեռնարկին առիթով լոյս տեսած էր «Յուշարձան Ապրիլ Տասնըմէկի» հատորը[12]։ Կողքին նկարը կը ներկայացնէր նստած ու իր լացող զաւակին վրայ հակած սեւազգեստ կին մը։ Յետնամասի յուշաքարին վրայ քանդակուած էր դիտողին նայող կին մը, որուն ետին բազմաթիւ մարդիկ ուրուագծուած էին, իսկ անոր ձախին՝ ձեռքը դէպի վերջիններս ուղղած մէկը, գլուխը ծածկուած։ Ընդհանուր պատկերը կը յուշէ, որ լուսանկար մը չէ, այլ՝ մոնթաժ մը։ Բացառուած չէ, որ քանդակը՝ ոչ-հայկական գեղարուեստական գործ մը, որ իր բնոյթով կը յարմարէր գիրքին բովանդակութեան, ծառախիտ տեսարանի մը կցուած ըլլար ։ Ի դէպ, յուշարձանի գոյութեան կամ ծրագրին ակնարկութիւն չկայ գիրքին մէջ։
Ըստ երեւոյթին, նահատակներու յիշատակին հրապարակ հանուած բացիկներէն մէկը յարմարցուած էր կողքին համար[13]։ Շահեկան է նշել, որ բացիկին «Ապրիլ 11ի յիշատակարան» խօսքը հանուած էր։
Ապրիլ 1919ի ոգեկոչումին մեր գծած պատկերէն կրնանք հետեւցնել, որ
ա) Ձեռնարկը սահմանափակ ու մասնակի բնոյթ կրած է,
բ) Նահատակաց յուշարձանի որեւէ ծրագիր կամ բացում յայտարարուած չէ։
Երբ գրաքննութիւնը պարտադրած էր հանել գիրքի յառաջաբանին մէջ չորս անգամ գործածուած «թուրք» կամ «թրքական» բառերը[14], իսկ մամուլը կը վխտար ժխտողական գրութիւններով, դժուար է պատկերացնել, որ օսմանեան իշխանութիւնները պիտի թոյլատրէին Եղեռնի յուշարձանի մը շինութիւնը։
Բացառելով յուշարձանին գոյութիւնը մինչեւ Ապրիլ 1919, պէտք է անդրադառնալ անոր կարելիութեան Յուլիս 1919-Նոյեմբեր 1922 շրջանին։ Արդարեւ, Մարտ 1920ին անգլիական ուժերը Պոլսոյ գլխաւոր շէնքերը գրաւած ու օսմանեան խորհրդարանի լուծարումը յառաջացուցած էին։ Քաղաքական լարուած մթնոլորտ ստեղծուած էր, ու 11 Ապրիլին Պատրիարքարանը որոշած էր դադրեցնել պատարագն ու հանդիսաւոր արարողութիւնները եւ միայն հսկում կատարել[15]։ Կազմակերպիչ յանձնախումբը 25 Ապրիլին նախատեսուած սգահանդէսը կը յետաձգէր՝ «նկատելով որ եկեղեցիները դեռ փակ են ու հրապարակային հաւաքումներն ալ արգիլուած»[16]։ Թէեւ եկեղեցիները 28 Մայիսին կը վերաբացուէին՝ «Հայ Հանրապետութեան Գ. տարեդարձին առթիւ»[17], բայց 1920ի սգահանդէսը տեղի ունեցած չէ։
1921ին սգահանդէսներ կը կազմակերպուէին 24 Ապրիլի առաւօտեան՝ Փըթի Շանի թատրոնին մէջ, հայ քաղաքական կուսակցութիւններու եւ զանազան միութիւններու նախաձեռնութեամբ, հոծ բազմութեան ներկայութեան (բանախօսներ՝ Արսէն Միքայէլեան եւ Հրաչ Երուանդ, գեղարուեստական յայտագրով), իսկ կէսօրէ ետք՝ Սամաթիոյ մէջ, «Ժողովուրդ» Հայկական Միութեան լսարանի վարչութեան կողմէ (բանախօս՝ Արսէն Միքայէլեան)[18]։
1922ին նշանակալից իրադարձութիւն մը եղած է ոգեկոչումին բացօթեայ նշումը։ 24 Ապրիլ 1922ի սգահանդէսը տեղի ունեցած է Շիշլիի ազգ. գերեզմանատան մէջ, ուր «անհամար բազմութիւն մը» հաւաքուած էր, ըստ «Ճակատամարտ»ի։ Յուզումնախառն մթնոլորտի մը մէջ նախ հոգեհանգստեան պաշտօն կատարուած է, որուն հետեւած են բանախօսութիւններ՝ Վահան Թէքէեանի (Հայ Արուեստի Տուն), Շաւարշ Միսաքեանի (Հայ Լսարանական Համագործակցական Միութիւն), Յ. Ամատունիի (Հ. Յ. Դաշնակցութիւն) եւ Սեդրակ Քարեանի (Ս. Դ. Հնչակեան Կուսակցութիւն) կողմէ, եւ գեղարուեստական յայտագիր մը։ Գերեզմանատան մէջ Հայ Լս. Համագործակց. Միութիւնը հանգանակութիւն մը կատարած է՝ «յիշատակարանի մը շինութեան համար»։ Հոգեհանգիստներ ալ տեղի ունեցած են բոլոր եկեղեցիներուն մէջ, իսկ դպրոցներն ու ազգային հաստատութիւնները գոց մնացած էին[19]։
Շահեկան է նշել, որ գերեզմանատան «նահատակաց թաղ»ին մէջ՝ 12րդ եւ 13րդ քառակուսիները, ուր 1896ի Պոլսոյ ջարդերուն զոհերը թաղուած էին[20], դամբարանատիպ շինուածք մը ստեղծուած էր, որ նկարագրուած է հետեւեալ ձեւով.
«“Նահատակաց թաղ”ին մէջ յարդարուած էր ծաղկազարդ դամբարան մը, որ կը խորհրդանշէր մեր անգերեզման նահատակները։ Դամբարանին վրայ գունաւոր աւազներով գրուած էր “11/24 Ապրիլ 1915”, իսկ վերեւը, սեւ ժապաւէնի վրայ, “Տարագրութեան եւ համաշխարհային պատերազմի նահատակներուն”»[21]։
Այս լրատուութեան տակ հրատարակուած էր հետեւեալ հաղորդագրութիւնը՝ Հայ Լսարանական Համագործակցական Միութեան Կեդր. Վարչութեան ատենապետ տոքթ. Մ. Գարակէօզեանի եւ ատենադպիր Ա. Ղէնէվիզեանի ստորագրութեամբ, որ յատկապէս կ՚անդրադառնար յիշատակարանի ծրագրին.
«Վերջին քառորդ դարու ընթացքին նահատակուած բոլոր Հայերու յիշատակին ի յարգանս, գեղարուեստական յուշարձան մը կանգնելու համար, Պոլսոյ հայ երիտասարդութիւնը մարմնացնող Հայ Լսարանական Համագործակցական Միութեան Կեդր. Վարչութիւնս համազգային հանգանակութեան մը ձեռնարկած է։
Կեդր. Վարչութիւնս ներկայիւս կը յայտարարէ որ անմիջապէս իսկ պիտի հրաւիրէ հայ ժողովուրդի բոլոր հոսանքներն ու միութիւնները, համախորհուրդ ի գլուխ հանելու համար այս նուիրական ձեռնարկը։
Այս առթիւ կեդր. վարչութիւնս պիտի մտածէ նաեւ հարկ եղած միջոցները, այս նպատակին կապելու համար բոլոր գաղութներուն եւ ամէն մէկ Հայու մասնակցութիւնը։
Երէկուան Սգահանդէսին՝ Շիշլիի Ազգ. Գերեզմանատան մէջ կատարուած ժողովրդային հանգանակութեան արդիւնքը (7969,50 ղրշ.) Վարչութիւնս կը նկատէ իբր հիմնադրամ այս ձեռնարկին, վստահ ըլլալով որ յաջորդ տարուան Սգահանդէսին իսկ, կարելի պիտի ըլլայ, Շիշլիի Ազգ. Գերեզմանատան մէջ, բացումը կատարել “ՀԱՅ ԱՆԾԱՆՕԹ ՆԱՀԱՏԱԿԻՆ” յուշարձանին»[22]։
Երուանդ Օտեան կը քննադատէր հանրութեան ժլատութիւնը՝ գերեզմանատան մուտքին դրուած մեծ պնակին հանդէպ, յայտնելով, թէ ան «հազիւ 80 ոսկիի ճղճիմ գումարը արտադրեց», մինչ «առնուազն հինգ հազարէն աւելի մարդ հաւաքուած էր գերեզմանատան մէջ եւ եթէ իրենցմէ ամէն մէկը գոնէ 10 ղրուշ նուիրէր այդ յուշարձանին՝ հինգ հարիւր ոսկի պիտի գոյանար»։ Ան կը յայտնէր իր համոզումը, թէ ներկայ բազմութիւնը, ցրուելով շրջակայ զբօսավայրերուն մէջ, «օղիի ու գարեջուրի համար վատնեց այնքան դրամ որով թերեւս կարելի ըլլար փառաւոր յուշարձան մը կանգնեցնել անծանօթ նահատակին համար», եւ իր յոյսը, որ շարունակուելիք հանգանակութեամբ «այս անգամ կարելի պիտի ըլլայ պէտք եղած գումարը ձեռք բերել արժանաւոր յիշակերտ մը շինելու համար մեր նահատակներուն»[23]։
Յուշարձանը նախ եւ առաջ նախատեսուած էր «Ապրիլ 11ի զոհերուն համար», ինչպէս վերնագրուած էր «Ճակատամարտ»ի կողմէ հանգանակութեան սիւնակը, որուն նախաբանը կ՚ըսէր, թէ «արուեստագէտներուն կը մնայ պատրաստել յուշարձանին լաւագոյն մօտէլը»[24]։ Այսուհանդերձ, հանգանակուած գումարներու տեղեկատուութիւնը դադրած է Յունիսի կէսերուն[25]։ Հաւանական է, որ յուշարձանը թուղթի վրայ մնացած ըլլայ թէ՛ հանգանակութեան ձախող ընթացքին եւ թէ՛ քաղաքական ծանր վիճակին պատճառով։ Բնականաբար, քեմալական ուժերու Պոլիս մուտքէն ետք, 1923ին այլեւս ո՛չ սգահանդէս եւ ո՛չ ալ մամուլի ոգեկոչում եղած է։
Բանկալթիի գերեզմանատան տարածքին վրայ 1865ին շինուած էր Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցին, որուն աւելցած էր մատուռ մը 1879ին (եկեղեցին ու մատուռը քանդուեցան գերեզմանատան հետ)։ 1680ին հոն թաղուած էր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Յակոբ Դ. Ջուղայեցի, որուն գերեզմանը ուխտատեղի դարձած էր (1941ին փոխադրուեցաւ Պէյօղլուի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցիի շրջաբակը)[26]։
Ի դէպ, 1865ի կառավարութիւնը արգիլած էր թաղում ընել բնակարաններու մօտակայքը՝ հնդկախտի (cholera) համաճարակին վաղորդայնին։ Հետեւաբար, Բանկալթիի թաղումները դադրած էին 23 Յուլիս 1865ին ու յաջորդ օրը սկսած՝ Շիշլիի գերեզմանատան մէջ[27]։ Վերապրող Գրիգոր Անգութ Ապրիլ 1921ին այցելած էր Շիշլին ու Բանկալթին եւ հակադրած՝ մէկուն բարեզարդութիւնն ու միւսին լքուածութիւնը.
«Իրիկուան դէմ վերադարձին կը մտնեմ նաեւ Բանկալթիի գերեզմանատունը, որ հետզհետէ զբօսավայրի մը հանգամանքը առնելու վրայ է։ Արդէն վերի կողմը Հարպիէի մօտ Անգլիացիները բաւական տեղ մը յարդարած են, եւ գերեզմանաքարերէն շատերը հողին տակը թաղուած են, եւ ուրիշներ ալ թաղուելու վրայ են։ Իսկ մէջտեղը արդէն ընդարձակ տեղ մը հարթուած է Ֆութ Պօլի մրցումի համար։ Գերեզմանատան քարերը տեղահան ընելով խառն ի խուռն իրարու վրայ ձգուած են։ Եւ նոյնիսկ անոնցմէ շատեր գիշեր ատեն կը գողցուին մասնաւոր անձերու մղումով»[28]։
Ինչո՞ւ նահատակաց յուշարձան մը պիտի զետեղուէր գործածութենէ դադրած գերեզմանատան մէջ։ Անոր գոյութեան միակ շօշափելի փաստարկը պատուանդանին յիշատակութիւնն է, որ 2010ին իսկ արդէն առասպելի սահմաններուն մօտեցած էր. «Ցեղասպանութեան յուշարձան մը կառուցուեցաւ Իսթանպուլի մէջ, բայց բռնագրաւուեցաւ իշխանութեան գլուխը անցած քեմալականներուն կողմէ։ Այժմ կը պահպանուի [յուշարձանը. Վ.Մ.] Իսթանպուլի կառավարական շէնքերէն մէկուն մէջ, ըստ պատմաբան Ռակըբ Զարաքոլուի»[29]։
Սակայն, այդ գոյութեան հաստատումը պարտի բազմաթիւ հարցականներ լուծել, որոնց շարքին պիտի առանձնացնենք հետեւեալները.
ա) Ինչո՞ւ յուշարձանը 1921-1922ի ոգեկոչումներուն, յատկապէս՝ 1922ին, որեւէ հրապարակային ցոյցի բեմ եղած չէ, գոնէ՝ ծաղկեպսակի զետեղումի։
բ) Ինչո՞ւ որոշուած էր յուշարձան մը շինել Շիշլիի մէջ, եթէ ոչ շատ հեռու Բանկալթիին մէջ արդէն կառուցուած էր։
գ) Ինչո՞ւ Շիշլիի յուշարձանին յայտարարութիւնը Բանկալթիի յուշարձանին գոյութիւնը յիշած չէ։
Աւելի՛ն. ի՞նչ հանգամանքներու մէջ կառուցուած է յուշարձանը, ինչպէ՞ս գանձատրուած է, ո՞վ էր արուեստագէտը, ի՞նչ պայմաններու տակ ընտրուած է գործը։ Այս բոլոր հարցումներուն կողքին, կը մնայ ամենէն կարեւորը. ո՞ւր են նման տեղեկութիւններու աղբիւրները։ Արդարեւ, Նոյեմբեր 1918-Նոյեմբեր 1922ի ցարդ թուայնացած պոլսահայ օրաթերթերու հաւաքածոները («Ճակատամարտ», «Ժողովուրդի ձայնը», «Վերջին լուր», «Ժողովուրդ», «Երկիր» եւ «Առաւօտ») եւ Թէոդիկի տարեցոյցները Բանկալթիի յուշարձանին գոյութեան որեւէ հետք չեն բացայայտած։
Տրամաբանական կը թուի, որ «Մեծ Եղեռնի քաղաքը, այն նզոված հնոցը ուր դարբնուեցին բոլոր դժոխային ցաւերը, բոլոր ոճիրները, հայ աշխարհի ու ժողովրդի դէմ»[30], նահատակաց յուշարձան ունեցած ըլլար 1919-1922 շրջանին։ Սակայն, անոր գոյութեան կարելիութիւնը պէտք է յաղթահարէ փաստերու տրամաբանութիւնը։
Մէկ խօսքով՝ կը մնայ առասպելի սահմաններուն մէջ[31]։
[1] «Ստամբուլում վերականգնելու են Հայոց ցեղասպանութեան յուշարձանը», Այսօր, 10 Յունիս 2013 (www.aysor.am/am/news/2013/06/10/genoside/625352)։ «Յուշարձան Ապրիլ Տասնըմէկի»ի կողքի լուսանկարին վրայ հիմնուելով, 2014ին արուեստագէտ Ճան Այթեքին կատարած է յուշարձանին վերականգնում մը (Tuğba Esen, “Göstermek için yapılan anıtların görünmezliği,” Agos, 9 Aralık 2016)։
[2] Գերեզմանատան պատմութեան համար, տե՛ս Արմաւենի Միրօղլու, «Բանկալթիի ազգային գերեզմանատունը (Ս. Յակոբ գերեզմանատուն) (մամուլի գնահատմամբ)», Լրաբեր հասարակական գիտութիւնների, 1, 2008, էջ 87-95։ Տե՛ս նաեւ Անի Ա. Ութուջեան, «Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Յակոբ Դ. Ջուղայեցու շիրիմի ոդիսականը», Էջմիածին, Հոկտեմբեր 2013, էջ 102, 106-108։
[3] Teodik, 11 Nisan Anıtı, Istanbul, 2010, p. XXX (Զարաքոլուի յառաջաբանին հայերէն թարգմանութիւնը)։
[4] Kevork Pamukciyan, Zamanlar, Mekanlar, İnsanlar, Istanbul, Aras, 2003, էջ 266։ Շնորհակալ ենք բանասէր Սեւան Տէյիրմէնճեանին այս տեղեկութեան համար։
[5] «Յուշարձան Ապրիլ Տասնըմէկի», 3 Նոյեմբեր 2010 (akunq.net/am/?p=5392)։
[6] «Մտաւորականներու յիշատակին», Ճակատամարտ, 9 Մարտ 1919. «Սգահանդէս մեր նահատակուած մտաւորականներու յիշատակին», Ճակատամարտ, 11 Ապրիլ 1919։ Յանձնախումբի անդամներուն լման ցանկը տե՛ս Յուշարձան Ապրիլ Տասնըմէկի, Կ. Պոլիս, 1919, էջ 128։
[7] «Վաղուան սուգի օրը», Ճակատամարտ, 24 Ապրիլ 1919։
[8] «Դահիճներն ու զոհերը», Ճակատամարտ, 13 Ապրիլ 1919։
[9] «Երէկուան սգահանդէսը», Ճակատամարտ, 26 Ապրիլ 1919։
[10] «Ապրիլ 11ի սգահանդէսը եւ Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը», Ճակատամարտ, 29 Ապրիլ 1919։
[11] «Անցեալ Ուրբաթի սգահանդէսը», Առաւօտ, 28 Ապրիլ 1919։
[12] Մերուժան Պարսամեան, «Գիրք մը, որ գերեզմանատունի կը նմանի», Շանթ, 26 Ապրիլ 1919, էջ 304։ Սգահանդէսի յանձնախումբին ընդառաջելով, «Շանթ»ի խմբագրութիւնը հրաժարած էր Ապրիլ 24ի բացառիկ թիւ մը հրատարակելէ, «որովհետեւ յանձնախումբը նոյն նպատակով արդէն ձեռնարկած է գրական ՅՈՒՇԱՐՁԱՆի մը պատրաստութեան, որուն հոգը յանձնուած է Թէոդիկին» (Շանթարգել, «Հայ հորիզոնէն», Շանթ, 22 Մարտ 1919, էջ 239-240)։ «Գրական յուշարձան»ի յիշատակումը անուղղակիօրէն կը յայտնէ, թէ քարեղէն յուշարձանի մը գաղափարը չկար։
[13] Բացիկին աղբիւրը՝ http://www.genocide-museum.am/arm/24.04.2014.php։ Ան որեւէ բացատրագիր չունի, իսկ անոր ընկերացող յօդուածը յուշարձանի որեւէ խօսք չ՚ըներ։
[14] Տե՛ս Տիգրան Զաւէնի մէկ էջնոց յառաջաբանը՝ «Գաղափարի յաղթանակը», ուր հանուած բառերուն տեղը բաց մնացած է (Յուշարձան Ապրիլ Տասնըմէկի, անթուակիր էջ)։
[15] «Եկեղ. արարողութիւնները կը դադրին», Ճակատամարտ, 11 Ապրիլ 1920։ Աւելի ուշ, ըսուած է թէ «Մարաշի 20.000 նոր նահատակներուն վիշտէն սահռմկած՝ փակեցինք դպրոցները» (Յակոբ Տէր Յակոբեան, «Մեր Զատիկը չեկաւ», Վերջին լուր, 3 Մայիս 1921)։
[16] «Ապրիլ 11ի սգահանդէսը», Ճակատամարտ, 22 Ապրիլ 1920։
[17] «Պաշտօնական յայտարարութիւն Ազգ. Պատրիարքարանի», Ճակատամարտ, 28 Մայիս 1920։
[18] «Ապրիլ Տասնըմէկի սգահանդէսը», Ճակատամարտ, 26 Ապրիլ 1921. «Երէկուան սուգը», Վերջին լուր, 25 Ապրիլ 1921. «Կիրակի օրուան հոգեհանգիստը եւ սգահանդէսը», Ժողովուրդի ձայնը, 13/26 Ապրիլ 1921։
[19] «Անհամար բազմութեան մը յուզիչ յարգանքը Ապրիլ 11-24ի սուգին առթիւ», Ճակատամարտ, 25 Ապրիլ 1922։ Տե՛ս նաեւ «Ազգային տօնը Շիշլիի մէջ», Երկիր, 25 Ապրիլ 1922։
[20] Գառնիկ Ատիլ Տ. Գասպարեան եւ Հրանդ Խտըշեան (կազմողներ), Ազգային գերեզմանատուն հայոց Շիշլիի, Պոլիս, տպ. Օ. Արզուման, 1922, էջ 274։ Շնորհակալ ենք Սեւան Տէյիրմէնճեանին այս տեղեկութեան համար։
[21] Տե՛ս «Անհամար բազմութեան մը», «Ազգային տօնը» լրատուութիւնները։
[22] «Հայ անծանօթ նահատակին յուշարձանը», Ճակատամարտ, 25 Ապրիլ 1922 (ընդգծումները մերն են)։ Հաղորդագրութիւնը տպուած է նաեւ այլ թերթերու մէջ. տե՛ս, օրինակ, Երկիր, 26 Ապրիլ 1922,
[23] Երուանդ Օտեան, «Յուշարձան», Վերջին լուր, 26 Ապրիլ 1922։
[24] «Յուշարձան Ապրիլ 11ի զոհերուն համար», Ճակատամարտ, 7 Մայիս 1922։
[25] Սիւնակը կը տեղեկագրէր 138 ղրուշի հաւաքումը առ Յունիս 17։ Վերջին նուիրատուն նախկին արմաշական ու ամերիկահայ ապագայ պատմաբան Արշակ Օ. Սարգիսեանն էր («Յուշարձան Ապրիլ 11ի զոհերուն համար», Ճակատամարտ, 17 Յունիս 1922)։
[26] Ութուջեան, «Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Յակոբ Դ. Ջուղայեցու», էջ 106-108։
[27] Միրօղլու, «Բանկալթիի ազգային գերեզմանատունը», էջ 87-88։
[28] Գ. Անգութ, «Գերեզմանաքարերու համբարձումը», Վերջին լուր, 26 Ապրիլ 1921։
[29] Aram Andonian, Exile, Trauma and Death: On the Road to Chankiri with Komitas Vartabed, translated, edited and annotated by Rita Soulahian Kuyumjian, London, Gomidas Institute and Tekeyan Cultural Association, 2010, էջ XI (ընդգծումը մերն է)։
[30] Աւետիս Ահարոնեան, Հայրենիքիս համար, Պոստոն, «Հայրենիք» տպարան, 1920, էջ 70։
[31] Յուշարձանին հարցին մասին, տե՛ս Abraham D. Krikorian and Eugene L. Taylor, “The Monument Shown on the Cover of Teodig’s 1919 Book Entitled Hushartsan Abril Dasnamegi [Memorial April 11],” Armenian News Network Groong, August 18, 2014 (http://www.groong.com/orig/ak-20140818.html)։ Հեղինակները հակած են ընդունելու յուշարձանին գոյութիւնը՝ մատնանշելով տեղեկութիւններու պակասը։ Շնորհակալ եմ բանասէր Մարք Մամիկոնեանին այս աղբիւրը ցոյց տալու համար։
