0
0
Ռուբինա Փիրումեան
Երեւանում արտակարգ եռուզեռ էր տիրում: Ապրիլ ամիսն էր եւ Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրերորդ տարելիցին նուիրուած զանազան բնոյթի ու բովանդակութեան ծրագրեր ու ձեռնարկներ կային ամէն օր, ամէն ժամ: Ահա այս շիկացած մթնոլորտում, Ապրիլի 21-ի կէսօրին, Հ.Հ. Գիտութիւնների Ազգային Ակադեմիայի նախագահութեան նիստերի դահլիճում տեղի ունեցաւ ակադեմիկոս Ռիչըրտ Յովհաննիսեանի «Հայաստանի Հանրապետութիւն» քառահատոր աշխատութեան երկրորդ հատորի հայերէն թարգմանութեան շնորհահանդէսը: 
Ռիչըրտ Յովհաննիսեանի կոթողային աշխատութիւնները արդէն սկսել են հայերէն խօսել: Առաջին հատորը թարգմանուել եւ հրատարակուել էր 2005-ին եւ պարփակում էր 1918-19 ժամանակաշրջանը` Հանրապետութեան առաջին տարին: Երկորդ հատորը 1919-20՝ Վերսայից Լոնտոն ժամանակաշրջանի իրադարձութիւններն է վեր հանում: Այս թարգմանութիւնների ճամբով Հայաստանի առաջին հանրապետութեան պատմութիւնը հասանելի է դառնում հայ, մանաւանդ՝ Հայաստանում ապրող հայ մարդուն, պատմաբանին, ընկերաբանին ու քաղաքագէտին՝ ով նոր է միայն կարողանում իրապաշտօրէն, առանց խորհրդային պատմագրութեան խեղաթիւրուած մեկնաբանութիւնների պարտադրանքին, առնչուել հայ ժողովրդի այդ պատմական անկիւնադարձին: Թարգմանաբար ներկայացուած արդէն երկրորդ հատորը, ինչպէս շնորհահանդէսի գլխաւոր բանախօս՝ Հ.Հ. Պատմութեան հիմնարկի տնօրէն ակադեմիկոս Աշոտ Մելքոնեանը նշեց, ընդգրկում է Առաջին Հանրապետութեան վերելքի շրջանը, երբ երկիրը հետզհետէ շտկում է մէջքը եւ ցեղասպանութիւնից յետոյ փիւնիկի պէս մոխիրներից յառնող ժողովուրդը լծւում է պետականաստեղծման գործին”:
Յօդուածիս նպատակը ձեռնարկի մասին տեղեկատուութիւն տալը չէ: Այդ մասին կարելի է կարդալ օրինակ lragir.am-ի կայքում ուր մանրամասնօրէն բերուած են ձեռնարկը նախաձեռնողների, ելոյթ ունեցողների եւ իր՝ հեղինակի արտայայտութիւնների մասին: Ինձ հետաքրքրողը երեւոյթն է: Նախ՝ գրքի հրատարակութեան եւ ներկայացման զուգորդումը Հայոց Ցեղասպանութեան հարիւրամեայ տարելիցին: Առ երեւոյթ ո՛չ մի առնչութիւն. Բայց չէ՞ որ այս տարելիցը սգոյ առիթ չէ, այլ հայ ժողովրդի վերապրումի եւ գոյատեւման ոգեկոչում: Իսկ Հայաստանի Հանրապետութեան ծնունդը 1918-ի Մայիսին հենց այդ վճռականութեան փաստն է խորհրդանշում:
Անգամներ առիթ եմ ունեցել Ռիչըրտ Յովհաննիսեանի գիտականօրէն մեծարժէք այս աշխատութիւնը վեր հանելու եւ գնահատելու: Իրաւամբ, որքան էլ, որ Սիմոն Վրացեանի, Խատիսեանի եւ այլոց պատմագրութիւն/յուշագրութիւն գործերի մէջ արտացոլել է պատմական ճշմարտութիւնը՝ այդ ժամանակաշրջանի ձեռքբերումների եւ ձախողութիւնների ոգեւորիչ եւ կամ տխուր երեւոյթներով, արտաքին ու ներքին խոչընդոտների ճակատագրական միջամտութիւններով, որքան էլ որ այդ աշխատութիւնները հայ սերունդներ են դաստտիարակել ու ոգեշնչել, այնուամենայնիւ, դրանք զիջել են համաշխարհային պատմագրութեան եւ աղբիւրագիտութեան նորմերին ու սկզբունքներին ու առիթ տուել մանաւանդ խորհրդային թշնամական վերաբերմունքին եւ քննադատութեան: Ռիչըրտ Յովհաննիսեանի քառահատորը, որին նախորդող նաեւ «Անկախութեան Ճանապարհին» հատորը պատմագիտութեան եւ աղբիւրագիտութեան նորագոյն սկզբուքների վրայ հիմնուած, եկաւ տալու լաւագոյն արժեւորումը, գնահատանքը այդ կարեւոր ժամանակաշրջանի: Զգուշաբար չասացի վերջին խօսքն ասելու, քանի որ Հայաստանի անկախացումով արխիւները բացուեցին, պատմութեան ուսանողների ուշադրութեան կենտրոն դարձաւ Հայաստանի առաջին հանրապետութեան պատմութիւնը եւ ընձեռեց նոր ուսումնասիրութիւններ ու նոր ծալքերի բացայայտում: Սակայն, «Հայաստանի Հանրապետութիւն» քառահատորը, մանաւանդ իր հայերէն թարգմանութեամբ, մնաց ու կը մնայ սկիզբը, առաջնորդող փարոսը եւ համարձակ ու անվիճելի գնահատումը այն պատմական ժամանակաշրջանի, որ թէկուզ կարճատեւ բայց հիմքն է հայոց պետականութեան վերընձիւղման: Որքան դիպուկ էր ակադեմիկոս Վլատիմիր Բարխուդարեանի Ռիչըրտ Յովհաննիսեանի գործին տուած գնահատականը, այն համարելով «ժամանակաշրջանի ամբողջական ու անաչառ պատկերը» որ հեղինակը ներկայացնում է «հանրութեան դատ»ի:
Վաստակդ շատ, վարձքդ կատար սիրելի Ռիչըրտ: Ինչպէս այդ ձեռնարկին իմ խօսքի մէջ ասացի, դու ինձ համար եղել ես օրինակելի բարձրութիւն: Դու ինձ համար եւ իմ ցեղասպանագիտական ուսումնասիրութեան ծիրում ներկայցնում ես այն սերունդը, որ ծնուեց ու հասակ նետեց ցեղասպանութիւնը վերապրած գաղթականի ընտանիքում, որ իր վրայ կրեց իրեն ժառանգութիւն հասած ցաւագին անցեալի բացած ու չսպիացող վէրքն ու հոգեբանական տուայտանքները, բայց յառնեց ո՛չ իբրեւ զոհ, այլ իբրեւ մարտնչող՝ իր գրչով եւ իր գործունէութեամբ Հայ Դատի ու հայ ժողովրդի դէմ գործուած եւ անպատիժ մնացած ահաւոր ոճրի արդար հատուցման նուիրեալ:
Յաջողութիւն միւս հատորներիդ թարգմանութեան գործին:
