0
0
ՀԱՄՕ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ
Գերմանիա
“Պատմական մեծ յեղաշրջումներուն կորած են այն ազգերը, որոնք իրաւունք եւ հնարաւորութիւն տուած են օտարին` ըլլալ ներշնջողն ու դատաւորը ներքին վէճերուն մէջ“:
Ֆրանսացի դիւանագէտ` ՏԱԼԱՏԻԷ
Ինչո՞ւ կը տօնենք Պանք Օթոման, Խանասորի Արշաւանք, Մայիս 28 եւ ուրիշ թուականները, օտարութեան մէջ մանաւանդ, երբ դեռ ներկան սփիւռքահայերուս համար յստակ չէ: Եւ այս պարագային, ինչո՞ւ կը տօնենք Փետրուարեան Ապստամբութիւնը…:
Կը տօնենք, ճիշդ այդ ներկան յստակացնելու համար: Իսկ Փետրուար 18ը, կը տօնենք, որովհետեւ դեռ ապրող իրականութիւն մըն է մեզի համար: Ուրեմն` պիտի տօնենք, պիտի յիշենք եւ մանաւանդ պիտի սերտենք զանոնք, ոչ թէ որովհետեւ փախուստ կու տանք ներկայէն, այլ ընդհակառակն, յենուելով կրանիթեայ այդ պատնէշներուն` կը գիտնանք մեր քայլերը առաջ նետել եւ ի զուր մութին մէջ չխարխափիլ:
Վեց դարերու ստրկութենէ ետք, Հայաստանը կը վերածնէր իբրեւ պետութիւն 1918 Մայիս 28ին: Սակայն հայ ժողովուրդի սրբազան պայքարը պէտք էր շարունակուի, որովհետեւ երկու տարբեր թշնամիներ կ՛սպառնային փճացնել իր անկախութիւնը: Թրքական ազգամոլութիւնը մէկ կողմէ, իսկ միւս կողմէ խորհրդային պոլշեւիկեան ծաւալապաշտութիւնը, կը փորձէին ամէն գնով Հայաստանը դարձնել համապատասխանօրէն թրքական կամ ռուսական մէկ գաւառ:
Հայ ժողովուրդի ֆիզիքական գոյութեան խնդիրը, կարելի է ըսել, որ վերջին անգամն ըլլալով, հայ ժողովուրդի եւ ղեկավարներուն առջեւ կը դնէր Ռուսաստանի կողմը թեքուելու հարկադրանքը: Կիսատ յոյսերով, հայ ղեկավարութիւնն ու ազգաբնակչութիւնը կը թեքուէին դէպի Ռուսաստան, որ գոնէ իր հետ չբերած բարիքներու փոխարէն` թուրքերը պիտի հեռացնէր մեր դռներէն:
Հայաստանի խորհրդարանի մէջ Հ.Յ.Դաշնակցութեան ֆրակցիայի բացարձակ մեծամասնութիւնը կանգնեցաւ Հայաստանի կառավարութեան տեսակէտին վրայ եւ որոշուեցաւ իշխանութիւնը զիջել անաստուած պոշեւիկներուն: Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Բիւրոն նոյնպէս յանգած էր նոյն եզրակացութեան, տալով հետեւեալ որոշումը.և
“Երկու հակառակորդ կողմերու ճնշումին հարկադրուած` Բիւրոն Հայաստանէն կը հեռանայ, թողնելով իր ներկայացուցիչը եւ կը հրահանգէ ընկերներուն, իրենց տեղական պայմաններուն համաձայն գործել եւ գաղտնի պահպանել կուսակցութեան գոյութիւնը, իսկ ընկերներուն արգիլել մտնել նոր իշխանութեան մէջ եւ աշխատիլ երկրի տնտեսական ու կուլտուրական զարգացման համար“:
Հայաստանի կառավարութիւնը, Դրոյի միջոցաւ եկած էր քանի մը եզրակացութեանց` Ռուսաստանի ներկայացուցիչ պոլշեւիկ Լըգրանի հետ:
1.և Հայաստանը կը ճանչցուի միացեալ եւ անկախ, որուն սահմաններուն ճշդման պիտի օգնէ Սովետական Ռուսաստանը:
2.և Հայաստանի մէջ տեղի պիտի չունենայ, անցեալ գործունէութեան համար, որեւէ գնդակահարում եւ կուսակցական հալածանք:
3.և Սովետական Հայաստանի կառավարութեան կազմին մէջ պիտի մտնեն երկու դաշնակցականներ, որպէս “Ձախ-դաշնակցականներու“ ներկայացուցիչներ:
Դեկտեմբեր 2, 1920ին, իշխանութիւնը յանձնուած էր Դրոյին եւ Սիմոն Վրացեանի կառավարութիւնը հրաժարած էր: Այսպիսով Դրոն կը դառնար փոխանցման օղակը դաշնակցական կառավարութենէն դէպի պոլշեւիկեան կառավարութիւնը:
Յաջորդ օրերու ընթացքին, հետզհետէ Ախտային կողմէ Երեւան հասան պոլշեւիկեան ուժերը, ձգելով շատ ողբալի տպաւորութիւն` իրենց մերկութեամբ եւ անկանոնութեամբ:
Պոլշեւիկեան զօրքերը, որոնք շարժեցան Դիլիջանէն դէպի Երեւան, բաղկացած էին Ղասախի շրջանի հայ ցուլուած եւ ծախուած պոլշեւիկներէն, ատրպէյճանցի ոճրագործ թաթարներէն, Հայաստանի ապստամբ ռուս բանտարկեալ մալականերէն եւ 11րդ կարմիր բանակի մերկ ու անօթի զինուորներէն:
Ուրեմն` 1920 Դեկտեմբեր 2ին, պաշտօնապէս Հայաստան կը մտնէ Յեղկոմ, բաղկացած Ս. Կասեանէ, Մ. Մռավեանէ, Ս. Տէր Գաբրիէլեանէ, Ա. Բեկզատեանէ, Ա. Նուրիջանեանէ (Աւիս) եւ Ի. Դովլաթեանէ, իր հետ բերելով հայ պոլշեւիկներ եւ ռուս Կարմիր բանակը:
Հայաստան մտնելու առաջին օրէն Յեղկոմը կ՛անցնի գործնական աշխատանքի: Անմիջապէս թշնամական դիրք կը բռնէ երկրի պոլշեւիկ տարրին հանդէպ, զայն նկատելով հակա-յեղափոխական: Շուտով կը կազմուի Չեկան, գաղտնի ոստիկանութիւնը եւ կը լծուի բռնակալ աշխատանքի: Ձերբակալութիւններ կը կատարուին երկրի բոլոր շրջաններուն մէջ` սկսեալ գործաւորներէն մինչեւ մտաւորականները:
Այսպէս, կը ձերբակալուին հեղինակաւոր դաշնակցական գործիչներ եւ Չեկայի զնտանները կը նետուին վարժապետ Համօ Օհանջանեան, Ռուբէն Դարբինեան, Վահան Նաւասարդեան, Լեւոն Շանթ, Յ. Տէր Դաւթեան, Նիկոլ Աղբալեան, Յովհ. Քաջազնունի, Ա. Աստուածատրեան, Վ. Բաբայեան, բժ. Յ. Մելիքեան, Գ. Վարշումեան, խմբապետ Համազասպ եւ ՍոցիալևԴեմոկրատ ղեկավար Բաշխի Իշխանեանը:
Բանտերու մէջ Չեկայի հրամանով, գաղտնաբար գնդակահարութիւններ կը գործադրուին պոլշեւիկներու ձեռքով կը կացինահարուին Համազասպը, գնդապետ Ղորղանեանը եւ 30 ուրիշներ: Բանտերուն մէջ կուտակուածներու թիւը կը հասնէր 2.200ի, բացի Չեկայի մէջ եղածներէն:
Երեւանի բանտին մէջ կային 900, Էջմիածին` 400, Ախտա` 150, Աշտարակ` 240, Ելենովա` 30, Նոր Բայազէտ` 150, Ղամարլու` 120 հոգի:
Դեկտեմբեր 4ին լոյս տեսաւ “Կոմունիստ“ պաշտօնաթերթը Հ.Յ.Դաշնակցութեան տպարանին մէջ եւ “Յառաջ“ի գրաշարներով ու թուղթերով, խմբագիր եւ լուսժողկոմ Գերմանիա ուսանած Աշոտ Յովհաննիսեանին:
“Կոմունիստ“ թերթին մէջ Եղիշէ Չուպար ստորագրութեամբ “Պէտք է գլխատել“ վերնագրով յօդուած մը լոյս տեսաւ: Մարդասպան Գ. Աթարբէգեան Հայաստան նոր եկած էր, որպէս Չեկայի նախագահ, երբ խստութիւնները սաստկացան: Յեղկոմի գլխաւոր անդամներէն եւ Աթարբէգեանէն սկսեալ մինչեւ գիւղերը ղրկուած պոլշեւիկ վերջին գործակալը մէկ նշանաբան ունէին.և “Պէտք է գլխատել Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը“:
Երբ Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Լըգրանին ուշադրութիւնը հրաւիրած էին կատարուած ձերբակալութիւններուն վրայ եւ յիշեցուցած էին իր ստորագրած պայմանագիրը, ան ըսած էր.և
“Այնտեղ, ուր Սովետական իշխանութիւն կը հաստատուի` այդտեղի ազգաբնակչութեան 30%ը պէտք է գնդակահարութեան ենթարկուի` յեղափոխութեան նուաճումները ապահովելու համար“, եւ աւելցուցած էր, “այդ հաշուով` Հայաստանի մէջ 300.000 հոգի պէտք է ոչնչանան“:
Ամբողջ Հայաստանը բանտի մը վերածուած էր: Քաղաքական եւ տնտեսական հալածանքը դարձած էր խեղդիչ: Յեղկոմը կը դիմէ բոլոր այս վայրագ միջոցներուն, որպէսզի յառաջացնէ քաղաքացիական պատերազմ: Այս մասին Յ. Քաջազնունի կը գրէ իր յուշերուն մէջ.և “կռիւ է հարկաւոր, որպէսզի իսկապէս բնաջինջ լինեն հակա–յեղափոխական տարրերը: Կռիւ է հարկաւոր, որպէսզի խորանայ բանուորա–գիւղացիական դասակարգային գիտակցութիւնը: Յեղափոխական պրոլեւտարիատ պիտի թափէ իր ձեռքով բուրժուազի արիւնը, որպէսզի անանցանելի վիհ բացուի իր եւ նրա միջեւ“:
Յեղկոմը չի կրնար լուծել նաեւ Հայաստանի եւ Վրաստանի միջեւ հողային հարցը: Երկու երկիրներու միջեւ եղած բանակցութիւնները կը մնան անպտուղ եւ Լոռիի մէկ մասը կը մնայ դարձեալ վրացական հակակշռի տակ:
Ղարաբաղի եւ Նախիջեւանի շրջաններն ալ ունեցած են այս ճակատագիրը:
Հայ ժողովուրդը մեծ համբերութեամբ կը դիմագրաւէր անոր չարչարանքները, որոնց կը մատնուէր ամէն օր: Հայաստանի մէջ գոյութիւն չունէր այլեւս, նոյնիսկ տարրական ազատութիւն: Այդ ազատութիւնը որուն համար հայ ժողովուրդը թափած էր շատ արիւն: Այս կացութիւնը շուտով հայ ժողովուրդի հոգեբանութեան մէջ ստեղծեց գիտակցութիւնը թէ պէտք է տապալել պոլշեւիկներու կառավարութիւնը:
Ապստամբութիւնը կատարուեցաւ 1921 Փետրուար 18ին եւ իր տարերային բնոյթով տարածուեցաւ ամբողջ երկրին մէջ: Համաևժողովրդական ապստամբութեան դիմաց չկարողացան դիմադրել ռուս զօրքերը ու անոնց հայ գործակալները եւ հարկադրուած փախուստի դիմեցին:
Նոյն օրը ժողովուրդի ուժերը մտան Երեւան, առաւօտեան ժամը 5ին բանտ կը մտնեն Արամ Աղաջանեան քանի մը զինուորներով, բանտի ներսը կ՛ստեղծուի միութիւն մը: Հայկակ Կոսոյեանը պաշտպանութեան գործի ղեկավար կը նշանակուի: Ժողովրդական յեղափոխութիւնը պատմական իրողութիւն էր: Բանտարկեալները ազատուած էին…: Եւ ազատուած էր Մայր Հայաստանը:
Փետրուար 18ին, ժամը 9ին,Սիմոն Վրացեանի նախագահութեամբ կազմուեցաւ Հայրենիքի Փրկութեան կոմիտէն, այս կոմիտէն, որ տեսակ մը շարունակութիւն կը կազմէր Ս. Վրացեանի նախկին կառավարութեան, կը բաղկանար հետեւեալ անդամներէն.և
Սիմոն Վրացեան` նախագահ, Աշոտ Յովհաննէսեան, Կարօ Սասունի, Համբարձում Տէրտէրեան, Յակոբ Տէր Յակոբեան, բժ. Ս. Եղիազարեան, վերջը միացան Ա. Խոնդկարան, Գերմանիա ուսանած Վահան Մինախորեան: Աւելի ուշ կոմիտէին միացան Վասպուրականի զինուորական մարմնի կողմէ` Սիրուն Մեսրոպեան եւ Ա. Մաքսապետեան:
Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէն բազմաթիւ ռատիօևհեռագիրներով աշխատեցաւ արտաքին աշխարհին առջեւ ճշմարիտ կերպով ներկայացնել Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած դէպքերը:
Փետրուար 18ին Յեղկոմի ուժերը նահանջած էին եւ ամրացած Շարուրի մէջ, սակայն պատերազմը կը շարունակուէր: Մինչեւ Ապրիլ 2ին տեղի ունեցան կատաղի կռիւներ, մինչեւ մթերքը սպառեցաւ, Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէն սկսաւ նահանջի մասին մտածել:
Ռուսական գերազանց ուժերու օգնութեամբ հայ պոլշեւիկները գլխիկոր մտան Երեւան Ապրիլ 2, 1921ին եւ ընդգրկեցին աւելի խաղաղ քաղաքականութիւն մը: Իրենք զիրենք մինակ զգացին ողջ հայութեան մէջ, որ Փետրուարեան Ապստամբութենէն վերջ` ստեղծեր էր փետրուարեան սերունդը, ազատութեան սերունդը, անկախութեան սերունդը:
Ապրիլ 2ին Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէն բազմահազար մարտիկներով, մտաւորականներով, պաշտօնեաներով, քաղաքացիներով մօտ 4.000 թողեց Արարատեան դաշտը եւ Բահեառնի վրայով հեռացաւ Զանգեզուր: Երեւանը մտաւ խորունկ սուգի մէջ:
Յուլիս 10ին Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը, մարտիկ ուժերն ու մտաւորականութեան վերջին մասը անցաւ Արաքսը եւ մտան Պարսկաստան:
Փետրուարեան ապստամբութիւնը բոլշեւիկներուն ոչ միայն ֆիզիքական պարտութեան մատնեց, այլ շատ վճռական հարուած հասցուց բարոյական գետնի վրայ:
Ապրիլ 2էն ետք, Լենինը անձնապէս նամակով կ՛առաջարկէր մեղմ վարուիլ ժողովուրդին հետ, աւելցնելով, թէ` այդ ինչ որ պատահեցաւ Ռուսաստանի մէջ պայման չէ որ կրկնուի Հայաստանի մէջ ալ:
Համայնավար Կասեանը, դատապարտելով համայնավարներու նախկին գործունէութիւնը յայտնած է թէ.և
“Եթէ վաղը դաշնակցականները վերադառնան Երեւան, այս սառած ժողովուրդը մեծ ցնծութեամբ ու հրճուանքով պիտի ընդունի անոնց“:
Եւ Միասնիկեանը ի պատասխան յայտարարած է.և
“Սա մեծ ապտակ մըն է պոլշեւիկ ընկերներու երեսին…“:
Փետրուար 18ը հպարտ հոգիներու աստուածային զայրոյթն է նետուած մարդկային այն խելագար տարրերու երեսին, որոնք աղէտն ու աւերը կ՛ուզէին սփռել մեր այնքան տառապած հայրենիքի կուրծքին, յանուն կարմիր բարբարոսութեան մէջ:
Փետրուար 18ը տանջուած ազատութեան շանթահարող ճիչն է:
Փետրուար 18ը ողջակիզուած արդարութեան կանչն է բոլոր ճնշուածներուն եւ անիրաւածներուն:
Փետրուար 18ը անցեալի ճշմարտութիւնն է, որ հրաշունչ եւ բարձրաձայն կը պատգամէ կատարած բռնութիւններուն:
Երբ այսօր Արեւելեան Հայաստանը Ազատ եւ Անկախ Հանրապետութիւն է, կը պահանջենք Հայաստանի Հանրապետութեան ղեկավարներէն վերջ տալ ատելութեան ու դաւ նիւթող մտայնութիւններուն, որ ընկերային կեանքը իր բնականոն վիճակին դուրս կը բերէ ու բարդութիւններու, հակամարտութիւններու դուռ կը բանայ, որպէսզի այն ազգասէր սփիւռքահայերը, որ հոգով եւ սրտով կապուած են Հայաստանի հողին ու ջուրին, դէմ դնեն երկար տարիներու պանդուխտի ցուպը ու վերջնականապէս ապրին իբր հայաստանցիներ իրենց սիրելի եւ սուրբ Հայաստանի մէջ:
Երբ այսօր Սփիւռքի մէջ ապրող հայութիւնը, կը ներկայացնէ Արեւմտահայութիւնը եւ իրեն կը պատկանի Արեւմտեան Հայաստանը:
Սփիւռքահայութեան համար կայ մէկ Սուրբ Դատ… Բռնագրաւուած Արեւմտեան Հայաստանի հողերու ազատագրումը…:
“Թուրքը մեզ սրածելով` մեզ արթնացրեց,
ռուսը մեզ սիրելով` մեզ հոգիով մեռցրեց“:
ԱԿՍԵԼ ԲԱԿՈՒՆՑ
