0
0
ՎԻԳԷՆ ԳԱՐԱԿԷՕԶԵԱՆԻ
Թղթակից Կիրակի, Հոկտեմբեր 6-ին, Մեծն Պոսթընի մէջ նշուեցաւ հայ ժողովուրդի անզուգական աշոյղ` Սայաթ Նովայի ծննդեան 300ամեակը: Ուաթըրթաունի Հայ Մշակութային Կեդրոնի սրահէն ներս, տեղի ունեցաւ այս ձեռնարկը, կազմակերպութեամբ “Ամարաս“ հիմնարկին, գործակցութեամբ տեղւոյն “Սայաթ Նովա“ պարախումբին: Թէեւ բազմիցս ուսումնասիրութիւններ պատրաստուած են այս հանրածանօթ արուեստագէտին մասին, բայց հակառակ ասոր, հայոց բանասիրութիւնը դեռ ամբողջական լոյսի տակ առած չէ այս անզուգական աշուղ-բանաստեղծին կեանքն ու ժառանգութիւնը: Սայաթ Նովայի կեանքէն բազմաթիւ մանրամասնութիւններ, հիմնական փուլեր ու ծալքեր ցայսօր դեռ չեն լուսաբանուած եւ կը մնան անյստակ: Նոյնիսկ յստակ չէ անոր ծննդեան թուականը, որ կը տարուբերի քսան տարիներու վրայ…1712էն 1732ի միջեւ:
Աւազանի անունով Յարութիւն Սայաթեան, ծնած Յունիս 14, 1722ին Սանահինի մէջ, որ ծննդավայրը եղած էր նաեւ մօրը` Սարայի` մեծանուն հայ բանաստեղծ Նաղաշ Յովնաթանի թոռնուհիին: Անոր հայրը` Կարապետը, Պոլսոյ հայ-թրքական աշուղական դպրոցի ծանօթ դէմքերէն` Սալմաստցի Ղուլ-Յարութիւն աշուղի որդին է, որուն ծննդավայրը հաւանաբար եղած է Հալէպը կամ Ատանան: Սայաթեաններու ընտանիքը տեղափոխուած է Թիֆլիսի մերձակայ գիւղ մը, ուր մանուկ Յարութիւն ջուլհակութիւն սորված է ծնողքին կամքով: Այս պատճառով, ընդհանրապէս օտարներ, նաեւ խորհրդահայ աղբիւրներ Թիֆլիսը կը նշեն իբրեւ ծննդավայրն ու նահատակութեան վայրը “Կովկասի Երգի Թագաւորը“ հռչակուած արուեստագէտին: 
Օրուան հանդիսավարն էր Լուսինէ Այանեան, որ բարի գալուստ մաղթելէ ետք, յայտնեց թէ իր գրականութեամբ եւ իր կեանքով` խորհրդաւոր յոյզերու եւ սիրոյ ալեկոծումներու հանճարեղ շնչաւորումը եղած է Սայաթ Նովա, որուն երգերն ու բանաստեղծութիւնները, երեք հարիւր դարէ ի վեր, ամենայն թարմութեամբ կը հնչեն: Նշենք թէ, ցայսօր Սայաթ¬Նովայէն մնացած է, գրաւոր պահուած, աւելի քան 230 հայերէն բանաստեղծութիւն: Նաեւ գոյութիւն ունի այն համոզումը, որ տակաւին ցիրուցան կը մնան մեր ժողովուրդին կողմէ բանաւոր պահպանուած հայ հանճարեղ աշուղին բազում ստեղծագործութիւնները, որոնք պէտք է հաւաքուին ու գրի առնուին: Հազիւ երիտասարդ, Նովա հրաժարեցաւ ջուլհակագործութենէ եւ ամբողջապէս նուիրուեցաւ աշուղի կեանքին: Ճամբորդեց Պարսկաստան եւ հասաւ մինչեւ Հնդկաստան: Շրջեցաւ Օսմանեան Կայսրութեան տիրապետութեան ենթակայ տարբեր երկիրներ: Եւ ամէնուրեք, տարբեր ժողովուրդներու ստեղծագործական աւանդներուն մօտէն ծանօթանալով` հարստացուց թէ՛ իր գիտելիքներու պաշարը, թէ՛ բանաստեղծական մշակման հնարաւորութիւնները:
Ապա Նովայի գործերը արտասանեցին Անի Առաքելեանց-Աւագեան եւ Պերճ Չեքիճեան: Անոնց մեկնաբանութեամբ, ցոյց տուին թէ կեանքի եւ սիրոյ, տենչանքի ու տառապանքի, վշտի եւ ուրախութեան, իմաստութեան եւ յուսախաբութեանց` մարդկային ամէնէն իրա՛ւ ու խորախորհուրդ ապրումներուն հանճարեղ երգիչը որքա՜ն ազդեցութիւն ունեցած է: Ամէնուրեք Նովայի երգն ու բանաստեղծութիւնը տարածուեցաւ: Գրեթէ հազարի շուրջ աշուղական իր երգերն ու խաղերը, երեք լեզուներով (հայերէն, վրացերէն եւ …ազերիական թրքերէն) տարածուեցան բերնէ բերան, ջերմացուցին եւ ծաղկեցուցին ժողովուրդի կեանքին թէ ուրախ եւ թէ տխուր պահերը: Յստակ չէ Նովայի ապրած սիրոյ ողբերգութիւնը, որ ազդեց իր երգերուն եւ բանաստեղծութեան վրայ: Արդարեւ, արդէն իսկ ընտանիք կազմած ու զաւակներու տէր բանաստեղծը սիրահարուեցաւ Վրաց թագաւորի դստեր կամ քրոջ` Աննային: Անյոյս այդ սէրը այնքան մեծ էր ու խոր, որ Սայաթ Նովա մինչեւ իր մահը տառապեցաւ ու երգեց անոր ներշնչումով: Եւ արժանացան յաւերժութեան: 1795-ին, Հայաստանի վրայ արշաւած Աղա Մոհամմէտ խանի զինուորները, Հաղբատի վանքին մէջ սպաննեցին հանճարեղ Սայաթ Նովան: Հակառակ կատարուած սպառնալիքին, ան դուրս չէր եկած վանքէն եւ վերջին շունչը աւանդած էր յայտնելով.- “Դուրս չեմ գար եկեղեցիէն, չեմ հրաժարիր աղօթքէն“:
Քամանչայի վրայ, ելոյթ ունեցաւ յատուկ Փրովիտենսէն ժամանած Դաւիթ Այրեան, ընկերակցութեամբ տուտուկահար Մարթին Յարութիւնեանի: Գեղարուեստական յայտագրին մաս կը կազմէին նաեւ Պոսթընի հայկական երգչախումբը, ղեկավարութեամբ մաէսթրօ Արթիւր Վարանեանի, “Սայաթ Նովա“ պարախումբը, որոնք երգերով եւ պարերով ներկայացուցին, հայկական ակունք ունեցող հանճարեղ գուսանին ստեղծագործութիւնները: Անոնք իրենց գործերով, ցոյց տուին թէ Նովա առանգած է ոչ միայն ընտիր հայերէնն ու բանաստեղծական մշակումի արուեստը, այլեւ` հայ ժողովրդական երգ ու պարի աւանդները: Իւրայատուկ էր արդի ճազ կշռոյթով, Սայաթ Նովայի գործերուն ներկայացումը, շնորհիւ հանրածանօթ “Մուսաներ“ համոյթին, ղեկավարութեամբ Արա Սարգիսեանի: Այս անգամ, այս խումբին հետ կ՛ընկերակցէր յատուկ Գանատայէն ժամանած Ալեքսան Յարութիւնեան: Հոծ բազմութիւն մը ներկայ էր այս ձեռնարկին, որ մեծ հետաքրքրութեամբ հետեւեցաւ ներկայացուած պարերուն, ասմունքներուն, եւ նուագային տարբեր եռանգներուն:
