ՄԱՅՐԱՄՈՒՏ, ՈՐԸ ՀԱՐԿԱՒՈՐ Է ԿԱՍԵՑՆԵԼ

0 0

  ՎԱՀԱՆ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ

Ծ.Խ.- Ստորեւ, լոյս կ՛ընծայենք այս խիստ հետաքրքրական յօդուածաշարքը, որ մանրամասնօրէն կը քննարկէ, վերջին տասնամեակներու Հայաստանեան իրադարձութիւնները: Մանրամասնօրէն եւ ամենայն հարազատութեամբ ներկայացուած, այս դէպքերու անդրադարձը, դիտուած է ակադեմական ակնոցով: Հայաստանի ընկերաքաղաքական կեանքը կը ներկայացուի ամենայն թափանցիկութեամբ:

Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ Վահան Յովհաննիսեանի այս գրութիւնը, ոչ թէ միայն կը հետաքրքրէ հայն ու սփիւռքահայը, այլ նաեւ օտարը եւ բնականաբար բծախնդրօրէն պատրաստուած թարգմանութիւններ, հարկ է որ կատարուին եւ լոյս ընծայուին օտարալեզու մամուլէն ներս:

Ա. ՄԱՍ

Իմ վեր­ջին յօդ­ուած­նե­րից մէ­կում, սի­րե­լի՛ ըն­թեր­ցող­ներ, ես յի­շեց­րե­ցի, որ ո՛չ Ղա­րա­բաղ­եան շարժ­ման սկզբում, ո՛չ Սպի­տա­կի երկ­րա­շար­ժի սար­սա­փե­լի օրե­րին, ո՛չ պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ, ո՛չ մութ ու ցուրտ, սո­վի 90-ական­նե­րին, ո՛չ, առա­ւել եւս, 2000ական­նե­րի սկզբին մենք չէ­ինք կա­րող պատ­կե­րաց­նել, որ, որ­պէս ազգ ու եր­կիր, կա­րող ենք յայտն­ուել այն կեղ­տի մէջ, որում այ­սօր ենք: Հաս­կա­նալ իրադ­րու­թիւնը մեզ կ՛օգ­նի ոչ միայն այ­սօր­ուայ իրա­վի­ճա­կի‘ որ­պէս մեր քա­ղա­քա­կան պատ­մու­թեան առան­ձին փու­լի, վեր­լու­ծու­թիւնը (մեր լրատ­ուա­մի­ջոց­նե­րում այդ թե­մա­յով նիւ­թե­րի պա­կա­սու­թիւն չկայ), այլ նա­եւ մեզ այ­սօր­ուայ ան­նա­խան­ձե­լի վի­ճա­կին հասց­րած իրա­դար­ձու­թիւն­նե­րի շղթա­յի սթափ ու­սում­նա­սի­րու­թիւնը:

Ստեղծ­ուած իրա­վի­ճա­կից դուրս գա­լու հա­մար (եթէ մնա­ցել է ցան­կու­թիւն եւ հնա­րա­ւո­րու­թիւն) հար­կա­ւոր է նախ հաս­կա­նալ, թէ ինչ­պէս ենք այդ­տեղ յայտն­ուել: Հար­կա­ւոր է ըմբռ­նել կա­տար­ուա­ծի էու­թիւնը, շար­ժիչ ու­ժե­րը, բա­խուող շա­հե­րը եւ գնա­հա­տել հնա­րա­ւոր հե­տե­ւանք­նե­րը: Եւ մի­ա­սին փնտռել ել­քը: Ինչ որ չա­փով դրա հա­մար խթան դար­ձան yerkir.am կայ­քում, նա­եւ այլ ԶԼՄնե­րում հրա­պա­րակ­ուած իմ յօդ­ուած­նե­րի կա­պակ­ցու­թեամբ ար­ուած մեկ­նա­բա­նու­թիւն­նե­րը: Դրան­ցում պա­րու­նա­կուող հար­ցե­րը պա­տաս­խան­նե­րի կա­րիք ու­նեն: Դէ ինչ, փոր­ձենք աւե­լի խո­րը նա­յել:

Ամէն ոք գի­տի` 1917 թուա­կա­նից յե­տոյ նախ­կին Ռու­սա­կան կայս­րու­թիւ­նում, որը դար­ձաւ Խորհր­դա­յին Միու­թիւն, իսկ Երկ­րորդ հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մից յե­տոյ նա­եւ ամ­բողջ Արե­ւել­եան Եւ­րո­պա­յում իշ­խում էին կո­մու­նիս­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը: ԽՍՀՄում սխե­ման պարզ էր, ինչ­պէս զի­նուո­րա­կան սա­պո­գը (եր­կա­րա­ճիտ կօ­շիկ) շա­հա­գոր­ծող դա­սա­կար­գե­րը ոչն­չաց­ուել են, կայ դե­ռեւս խմե­լուն ան­վե­րա­դարձ չտրուած եւ աշ­խա­տե­լը դե­ռեւս չմո­ռա­ցած պրո­լե­տար­ի­ատ` բա­նուոր դա­սա­կարգ, դե­ռեւս ոչ ամ­բող­ջա­պէս Սի­պիր աք­սոր­ուած աշ­խա­տա­ւոր գիւ­ղա­ցիու­թիւն եւ դե­ռեւս ար­մա­տա­խիլ չար­ուած խաւ` մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւն: Կոմ­կու­սը թէ­եւ բա­նուոր դա­սա­կար­գի աւան­գարդն է, սա­կայն լի­ար­ժէք ներ­կա­յաց­նում է նա­եւ գիւ­ղա­ցի­նե­րի եւ ծա­ռա­յող­նե­րի շա­հե­րը, այն­պէս որ` յաղ­թած սոց­ի­ա­լիզ­մի երկ­րում մէկ կու­սակ­ցու­թիւնը լի­ո­վին բա­ւա­րար է:

Արե­ւե­լա­եւ­րո­պա­կան կո­մու­նիստ­նե­րը, հաշ­ուի առ­նե­լով աչա­լուրջ Արեւ­մուտ­քի մօտ լի­նե­լը, նա­եւ տե­ղի պայ­ման­ներն ու աւան­դոյթ­նե­րը, աւե­լի ճկուն ոճեր էին կի­րա­ռում: Նրանք եր­բեմն (իհար­կէ, մոս­կով­եան ըն­կեր­նե­րի թող­տուու­թեամբ) թոյ­լատ­րում էին մի քա­նի ոչ մեծ, ար­հես­տա­կա­նօ­րէն սեղմ­ուած, սահ­մա­նա­փակ իրա­ւունք­նե­րով կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րի վե­րահս­կուող գոր­ծու­նէ­ու­թիւնը` տպա­ւո­րու­թիւն ստեղ­ծե­լով, թէ իրենց երկր­նե­րում բնակ­չու­թեան տար­բեր շեր­տեր (գիւ­ղա­ցիու­թիւնը, փոքր ձեռ­նե­րէց-ար­հես­տա­ւոր­նե­րը, մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւնը, հա­ւա­տաց­եալ­նե­րը) ինք­նու­րոյն կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րով ներ­կա­յաց­ուած են երկ­րի քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գում: Օրի­նակ` Չե­խոս­լո­վակ­իա­յում, բա­ցի Կո­մու­նիս­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւ­նից, գոր­ծում էին նա­եւ Ժո­ղովր­դա­կան եւ Սոց­ի­ա­լիս­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը: Ի հար­կէ, դրանք չէ­ին փայ­լում իրենց ինք­նու­րոյ­նու­թեամբ` կո­մու­նիստ­նե­րի հետ ներգ­րաւ­ուած էին Ժո­ղովր­դա­կան ճա­կա­տում:

Փոքր ինչ մեծ ան­կա­խու­թեան ար­տա­քին յատ­կա­նիշ­ներ ու­նէ­ին ԳԴՀի` թուով աւե­լի մեծ քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը: Այս­տեղ, բա­ցի մարք­սիս­տա­կան-լե­նին­եան ուղղ­ուա­ծու­թեան Գեր­ման­իա­յի սոց­ի­ա­լիս­տա­կան մի­աս­նա­կան կու­սակ­ցու­թիւ­նից, գոր­ծում էին Դե­մոկ­րա­տա­կան գիւ­ղաց­ի­ա­կան, Լի­բե­րալ դե­մոկ­րա­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը եւ նոյ­նիսկ Քրիս­տոն­եայ-դե­մոկ­րա­տա­կան միու­թիւնը: Այդ ամէ­նից առանձ­նաց­ուած` կար նա­եւ 1948ին Կրեմ­լի հրա­հան­գով ստեղծ­ուած Ազ­գա­յին դե­մոկ­րա­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւնը, որում “վե­րա­կո­փե­լու“ հա­մար հա­ւա­քե­ցին Վեր­մախ­տի 200 հա­զար նախ­կին սպա­նե­րի ու զի­նուոր­նե­րի, ան­գամ‘ նախ­կին նա­ցիստ­նե­րի, որոնք դուրս էին մնա­ցել Նիւրն­բեր­գի “ուռ­կա­նից“: Այդ­պէս, հա­ւա­նօ­րէն, աւե­լի հեշտ էր վե­րահս­կո­ղու­թեան տակ պա­հել արե­ւե­լա­գեր­մա­նա­կան հան­րու­թեան այն հատ­ուա­ծին, որը կազմ­ուած էր փոր­ձա­ռու, մար­տու­նակ եւ կար­գա­պահ մարդ­կան­ցից, ով­քեր դժուար թէ առանձ­նա­կի հա­մակ­րանք ու­նե­նա­յին խորհր­դա­յին զաւ­թիչ վար­չա­կար­գի նկատ­մամբ: Իհար­կէ, “բազ­մա­կու­սակ­ցա­կա­նու­թեան“ ծպտու­մը, թէ­եւ մխի­թա­րանք էր նրանց հա­մար, ով­քեր ոգե­ւոր­ուած չէ­ին “մի­ակ ճիշդ“ մարք­սիս­տա­կան-լե­նին­եան-ստա­լին­եան ուս­մուն­քից, սա­կայն դա ոչ ոքի չէր խա­բում. բո­լոր “այ­լընտ­րան­քա­յին“ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը ըն­դու­նում էին կո­մու­նիստ­նե­րի` այդ երկր­նե­րի սահ­մա­նադ­րու­թիւն­նե­րում ամ­րագր­ուած ղե­կա­վա­րող ու առա­ջա­տար դե­րը:

Լե­հաս­տա­նին, ինչ­պէս յա­ճախ էր լի­նում պատ­մու­թեան մէջ, դժուա­րու­թեամբ էին յար­մա­րեց­նում մշակ­ուած սխե­մա­նե­րին: Բա­ցի երկ­րի մարք­սիս­տա­կան ղե­կա­վա­րից` Լե­հա­կան մի­աս­նա­կան բա­նուո­րա­կան կու­սակ­ցու­թիւ­նից, գո­յու­թիւն ու­նէ­ին, աւե­լի ճիշդ` կո­մու­նիստ­նե­րի հետ մի­ա­ւոր­ման մէջ հա­մա­գոր­ծակ­ցում էին Գիւ­ղաց­ի­ա­կան եւ Դե­մոկ­րա­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը: Սա­կայն գոր­ծում էր նա­եւ “Զնակ“ (“Նշան“) ասոց­ի­աց­ի­ան` ձախ կա­թո­լիկ­նե­րի շար­ժու­մը, որը ձե­ւա­ւոր­ուել էր 1955 թուա­կա­նին եւ իր պատ­գա­մա­ւոր­ներն ու­նէր Սէյ­մում: Նրանք իրա­կան ընդ­դի­մու­թիւն դար­ձան, որը չէր ճա­նա­չում կո­մու­նիստ­նե­րի “առա­ջա­տար եւ ուղ­ղոր­դող դե­րը“, ին­չը 1980ին յան­գեց­րեց ասոց­ի­աց­իա­յի ար­գել­մա­նը: Սա­կայն Լե­հա­կան քրիս­տո­նէ­ա­կան միու­թիւնը, որը գո­յու­թիւն ու­նե­ցաւ 1981-86թթ., շա­րու­նա­կեց ընդ­դի­մա­դիր աւան­դոյթ­նե­րը` էս­տա­ֆե­տը (նա­խա­ձեռ­նու­թիւնը-Խմբ.) փո­խան­ցե­լով “Սո­լի­դար­նոստ“ին (“Հա­մե­րաշ­խու­թիւն“): Ի դէպ, Լե­հաս­տա­նը մշտա­պէս ըն­դուն­ուա­ծէն դուրս է: Այն­տեղ նոյ­նիսկ թա­գա­ւոր­ներն էին ընտ­րո­վի:

Մեր թե­ման` կեղծ բազ­մա­կու­սակ­ցա­կան հա­մա­կար­գը մէկ կու­սակ­ցու­թեան փաս­տա­ցի ան­փո­փոխ գե­րիշ­խա­նու­թեան պայ­ման­նե­րում, չա­փա­զանց արդ­ի­ա­կան է, քա­նի որ հէնց դա է դար­ձել Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան քա­ղա­քա­կան մո­դե­լը: Թե­ման լուրջ է, առանց ոչ վաղ անց­եալ էքս­կուրս կա­տա­րե­լու չի լի­նի:

Հա­յաս­տա­նի Կո­մու­նիս­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան նո­մենկ­լա­տու­րա­յին-բիւ­րոկ­րա­տա­կան (ղե­կա­վա­րու­թեան ան­մի­ջա­կան նշա­նա­կու­մով հաս­տատ­ուած վար­չա­կար­գա­յին) մա­սը (յատ­կա­պէս` դրա կո­մե­րի­տա­կան բա­ղադ­րի­չը), զգա­յուն կեր­պով որ­սա­լով ժա­մա­նա­կի շուն­չը, սա­հուն տե­ղա­փոխ­ուեց Հ.Հ.Շ. նոր շարժ­ման` իրենց հո­գե­պէս, դա­սա­կար­գա­յին առու­մով հա­րա­զատ “յե­ղա­փո­խա­կան“ առաջ­նորդ­նե­րի թե­ւի տակ: Նրանք մի­ա­սին ձե­ւա­ւո­րե­ցին նոր իշ­խող դա­սա­կարգ, դուրս մղե­ցին այն­տե­ղից, նա­եւ “Ղա­րա­բաղ“ կո­մի­տէ­ից վե­րա­կա­ռուց­ման եւ պա­տե­րազ­մա­կան տա­րի­նե­րի բո­լոր ազա­տա­միտ­նե­րին, եւ 1995 ու 1996 թուա­կան­նե­րի բախ­տո­րոշ, կա­րե­ւոր ընտ­րու­թիւն­նե­րին բե­րե­ցին արիւ­նա­քամ, վա­խե­ցած, ազա­տու­թիւ­նից ու ան­կա­խու­թիւ­նից հի­աս­թափ­ուած հա­սա­րա­կու­թիւն: Այդ խորհր­դա­րա­նա­կան ու նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րով եւ Սահ­մա­նադ­րու­թեան ըն­դուն­ման հան­րաք­ուէ­ով գծե­ցին հա­սա­րա­կու­թիւնը ան­հաշտ ճամ­բար­նե­րի բա­ժա­նող սահ­մա­նը. մի կող­մում` վար­չա­կար­գի պնդա­ցող բե­տո­նը, միւս կող­մում` նրանք, ով­քեր յոյս ու­նէ­ին կա­ռու­ցել ազատ եր­կիր` ար­ժա­նի 1988 թուա­կա­նի` հո­գե­ւոր վե­րածն­ուած, ակ­տիւ, քաջ, հպարտ, ոգեշնչ­ուած հա­յե­րին: Յի­շո՞ւմ էք այդ հա­յե­րին: Ձե­զա­նից շա­տե­րը, ով­քե­րը աւե­լի տա­րի­քով են, հէնց այդ հա­յերն էին ժա­մա­նա­կին: Նրանք ար­ժա­նի չէ­ի՞ն աւե­լի լաւ ճա­կա­տագ­րի կամ լաւ երկ­րի: Իհար­կէ, ար­ժա­նի էին: Սա­կայն չկա­րո­ղա­ցան լաւ եր­կիր կա­ռու­ցել եւ սկսե­ցին այն փնտռել այլ` հե­ռա­ւոր վայ­րե­րում… Սա­կայն սա այլ թե­մա է, իսկ մենք վե­րա­դառ­նանք մե­րին:

Յի­շենք 90-ական­նե­րի սկզբին քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րի տե­ղա­բաշ­խու­մը: Մի կող­մում Հ.Հ.Շ.ա­կան կի­սագ­րա­գէտ գո­ղա­մո­լու­թիւնն է` սեր­տա­ճած խորհր­դա­յին պե­տա­կան ապա­րա­տի ամե­նա­հե­ռա­տես ու ճար­պիկ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ, որոնք մի­աս­նա­բար կարճ ժա­մա­նա­կա­հատ­ուա­ծում ծաղ­կող եր­կի­րը գցե­ցին լի­ա­կա­տար տնտե­սա­կան ան­կու­մի մէջ: Միւս կող­մում ու­ժեղ ընդ­դի­մու­թիւնն է` դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը, հան­րա­պե­տա­կան­նե­րը` ան­ջատ­ուած Հ.Հ.Շ.ից, դե­ռեւս փոքր խմբակ­ցու­թիւն­նե­րի չբա­ժան­ուած Ազ­գա­յին ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան միու­թիւնը, յա­ւակ­նոտ առաջ­նորդ­նե­րի կող­մից դե­ռեւս չսե­փա­կա­նաշ­նորհ­ուած “Ազ­գա­յին ինք­նո­րո­շում մի­ա­ւո­րու­մը“ եւ “Սահ­մա­նադ­րա­կան իրա­ւունք միու­թիւնը“, դե­ռեւս վե­րա­կեն­դա­նաց­ման կա­րիք չու­նե­ցող ռազմ­կա­վար­նե­րը: Նա­եւ կո­մու­նիստ­նե­րը դե­ռեւս մանր խմբե­րի չէ­ին տար­րա­լուծ­ուել: Այն, որ այդ ու­ժե­րը, յատ­կա­պէս` մի­ա­սին, ըն­դու­նակ էին յաղ­թել 1995-ի ընտ­րու­թիւն­նե­րում եւ խորհր­դա­րա­նա­կան մե­ծա­մաս­նու­թիւն ձե­ւա­ւո­րել, ոչ ոքի մօտ, այդ թւում` իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի, կաս­կած­ներ չէր առա­ջաց­նում: Եւ գոր­ծի դրուե­ցին իշ­խա­նու­թիւնը պա­հե­լուն ուղղ­ուած ճկուն քաղ­տեխ­նո­լոգ­ի­ա­ներ` մեր հա­սա­րա­կու­թեա­նը եւ դե­ռեւս ան­փորձ ընդ­դի­մու­թեա­նը այն ժա­մա­նակ ան­ծա­նօթ, դրա­նից էլ` աւե­լի ար­դիւ­նա­ւէտ: Ման­րա­մաս­նե­րով եւ ամ­սաթ­ուե­րով ձեզ չեմ ծան­րա­բեռ­նի. շա­տերն առանց այդ էլ ամէն ինչ յի­շում են, իսկ ում ինչ որ բան կը թուայ բաց թողն­ուած կամ պար­զա­պէս դուր չի գայ, հա­ճոյ­քով հրա­ւի­րում եմ բա­նա­վէ­ճի:
Ընդ­հան­րա­պէս, երբ խօ­սում են խո­րա­մանկ, բարդ քաղ­տեխ­նո­լոգ­ի­ա­նե­րի մա­սին, նկա­տի ու­նեն կա­տար­ման որա­կը, քա­նի որ բո­վան­դա­կու­թիւնը, որ­պէս կա­նոն, ան­փո­փոխ է` սկսած նա­խա­պատ­մա­կան ժա­մա­նակ­նե­րից: Այն հիմն­ուած է հա­կա­ռա­կոր­դին սե­ւաց­նե­լու, զրպար­տե­լու կա­րո­ղու­թեան վրայ (ներ­կա­յումս կոչ­ւում է կոմպ­րո­մատ կամ սեւ փի­ար), նպա­տակ ու­նի քայ­քա­յել, պա­ռակ­տել նրա շար­քե­րը (divide et impera), ստի, կա­շառ­քի կամ վա­խեց­նե­լու մի­ջո­ցով հա­կա­ռա­կոր­դի շար­քե­րից պո­կել ամե­նա­են­թար­կուող օղակ­նե­րը (իւ­ղել ու դե­ղել): Ահա եւ ամէ­նը: Իսկ թէ ինչ­պէս է դա ար­ւում` հնա­գոյն եղա­նա­կո՞վ‘ նա­մակ­նե­րի կեղ­ծում, ամ­բաս­տա­նու­թիւն, կեղծ վկա­յու­թիւն եւ այլն, թէ՞ ին­տեր­նե­տով կամ հե­ռուս­տա­տե­սու­թեամբ, ըն­դա­մէ­նը տեխ­նի­կա­յի ու դա­րաշր­ջա­նի հարց է:

Անց­եալ դա­րի 90-ական­նե­րին առա­ջի­նը ընդ­դի­մու­թեան շար­քե­րում “կոտր­ուե­ցին“ ազ­գա­յին-դե­մոկ­րատ­նե­րը: Նրանց առաջ­նորդ Վազ­գէն Մա­նուկ­եա­նը մտաւ Հ.Հ.Շ.ա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան մէջ, ին­չին, բնա­կա­նա­բար, գա­ղա­փա­րա­կան ար­գելք­նե­րը չէ­ին խո­չըն­դո­տում: Դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րին պա­ռակ­տե­լու փոր­ձե­րը` ար­տա­սահ­մա­նից ճնշում­ներ գոր­ծադ­րե­լու մի­ջո­ցով, եւ ինք­նա­կոչ զու­գա­հեռ կա­ռոյ­ցի ստեղ­ծու­մը ան­փա­ռու­նակ տա­պալ­ուե­ցին, եւ իշ­խա­նու­թիւնը ու­շադ­րու­թիւնը կենտ­րո­նաց­րեց Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան վրայ: Ճնշում­նե­րի եւ գայ­թակ­ղիչ

խայ­ծի (օրի­նակ` “Հրազ­դան“ մար­զա­դաշ­տի տես­քով) խո­րա­մանկ հա­մադ­րու­թիւնը յան­գեց­րեց այն բա­նին, որ այդ կու­սակ­ցու­թիւնը կտրուկ փո­խեց ու­ղե­գի­ծը եւ ներգ­րաւ­ուեց Հ.Հ.Շ.ի հետ մի­աս­նա­կան նա­խընտ­րա­կան բլո­կում: Ընդ­դի­մու­թիւնը պա­ռակտ­ուեց: Դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը, հետ մղե­լով պա­ռակ­տիչ­նե­րի յար­ձա­կում­նե­րը եւ չեն­թարկ­ուե­լով խայ­ծե­րին, սպառ­նա­լիք­նե­րին, շո­ղո­քոր­թու­թեա­նը, նա­եւ նրանց հա­մա­կիր փոք­րա­թիւ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը մնա­ցին միայ­նակ իշ­խա­նու­թեա­նը դէմ յան­դի­ման, որը նոր-նոր էր զգա­ցել արագ եւ ան­ծախս հարս­տաց­ման հա­մը եւ կա­տա­ղած էր իշ­խող դիր­քե­րը կորց­նե­լու հե­ռան­կա­րից:

Հե­տաքր­քիր թե­մա է, չէ՞: Ինչ­քան յի­շո­ղու­թիւն­ներ արթ­նա­ցան… Կը շա­րու­նա­կենք թե­ման, չկաս­կա­ծէք:

Բ. ՄԱՍ

90-ական­նե­րի սկզբին` մին­չեւ պա­ռակ­տու­մը, հայ­կա­կան ընդ­դի­մու­թիւնն առա­ջար­կեց սահ­մա­նադ­րու­թեան` լաւ մտած­ուած ու ար­հես­տա­վար­ժօ­րէն մշակ­ուած հա­մա­տեղ նա­խա­գիծ, որի վե­րա­բեր­եալ բա­նա­վէ­ճե­րը դար­ձան ան­կա­խու­թեան առա­ջին տա­րի­նե­րի քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թա­ցի հէն­քը: Իսկ այդ գոր­ծըն­թա­ցի խո­րա­պատ­կե­րը Ղա­րա­բա­ղում ազ­գա­յին-ազա­տագ­րա­կան պա­տե­րազմն էր, մարդ­կա­յին կո­րուստ­նե­րը, դե­ռեւս ան­սո­վոր շրջա­փա­կու­մը, մութ, ցուրտ, սո­ված օրերն ու գի­շեր­նե­րը, բնակ­չու­թեան զանգ­ուա­ծա­յին ել­քը երկ­րից եւ բարձր հո­վա­նա­ւոր­ներ ու­նե­ցող, օրըս­տօ­րէ լկտի­ա­ցող գո­ղա­կան­նե­րը, որոնք առաջ­նորդ­ւում էին անար­ժա­նօ­րէն մո­ռաց­ուած Վա­նիկ Սմբա­տի Սի­րա­դեղ­եա­նի կար­գա­խօ­սով` մեր դէմ խաղ չկայ:

1994 թուա­կա­նի վեր­ջին իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի հա­մար պարզ դար­ձաւ, որ ժո­ղովր­դա­կան վրդով­մունքն այն­քան ու­ժեղ է, որ նոյ­նիսկ պա­ռակտ­ուած ընդ­դի­մու­թիւնն ի վի­ճա­կի է իրենց լուրջ պար­տու­թեան մատ­նել խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րում: Եւ այդ ժա­մա­նակ իշ­խա­նու­թիւնը, իր ար­տա­սահ­ման­եան տէ­րե­րի օգ­նու­թեամբ, բո­լոր ու­ժե­րը կենտ­րո­նաց­րեց աւե­լի մեծ հե­ղի­նա­կու­թիւն վա­յե­լող եւ վտանգ ներ­կա­յաց­նող հա­կա­ռա­կոր­դի` Հայ Յե­ղա­փո­խա­կան Դաշ­նակ­ցու­թեան դէմ: Ես ար­դէն յի­շա­տա­կել եմ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րին թու­լաց­նե­լու նա­խորդ փոր­ձե­րի մա­սին` Հա­յաս­տա­նում եւ ար­տա­սահ­մա­նում ար­հես­տա­կա­նօ­րէն զու­գա­հեռ կա­ռոյց­ներ ստեղ­ծե­լու մի­ջո­ցով: Գոր­ծի դրուեց ցան­կա­ցած քա­րոզ­չու­թիւն` խորհր­դա­յին “մաշ­ուած“ առաս­պել­նե­րը “հա­մաշ­խար­հա­յին կայ­սե­րա­պաշ­տու­թեան շնե­րի ու խո­շոր քաղ­քե­նիու­թեան վարձ­կան­նե­րի“ մա­սին, ծի­ծա­ղա­շարժ շար­ժա­պատ­կե­րա­յին քլի­շէ­ներ (դրանք հի­մա էլ են կի­րառ­ւում), կու­սակ­ցու­թեան` նախ­կի­նում թոյլ տուած սխալ­նե­րը, ար­տա­քին յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի ոչ այն­քան թա­փան­ցիկ դրուագ­ներ ու դրանց հե­տե­ւանք­նե­րը, պատ­մու­թեան վի­ճե­լի փաս­տեր եւ, ի հար­կէ, հիմ­նա­կան սար­սա­փազ­դու հնար­քը` ահա­բեկ­չու­թեան մէջ մե­ղադ­րե­լը: Ի դէպ, վեր­ջինն այն­քան էլ չէր վնա­սում Դաշ­նակ­ցու­թեան համ­բա­ւին, քա­նի որ հայ ժո­ղո­վուր­դը ե՛ւ սփիւռ­քում, ե՛ւ Հա­յաս­տա­նում, ե՛ւ Ար­ցա­խում յար­գում եւ գնա­հա­տում էր այդ կու­սակ­ցու­թեա­նը ոչ թէ պոլ­շե­ւիկ­նե­րի, հնչակ­նե­րի կամ ռամ­կա­վար­նե­րի հետ գա­ղա­փա­րա­կան վէ­ճե­րում հա­մո­զիչ լի­նե­լու, այլ հէնց հար­ուա­ծին հար­ուա­ծով պա­տաս­խա­նե­լու ու­նա­կու­թեան եւ պայ­քա­րի զին­ուած մե­թոտ­նե­րին տի­րա­պե­տե­լու հա­մար: Ու թէ­եւ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը եր­բեք չեն կորց­րել իրենց գլուխն ու զէն­քի դի­մել սե­փա­կան երկ­րում (յա­մե­նայն դէպս, ոչ մի հե­տաքն­նու­թիւն եւ ոչ մի դա­տա­րան նման բան ապա­ցու­ցել չկա­րո­ղա­ցան), Դաշ­նակ­ցու­թեան դէմ 1994-ից սկսուած բռնու­թիւն­նե­րը հիմն­ուած էին հէնց այդ­պի­սի մե­ղադ­րանք­նե­րի վրայ` ահա­բեկ­չու­թիւն, զին­ուած յե­ղաշրջ­ման նա­խա­պատ­րաս­տում եւ այլն:

Սա­կայն մի կողմ թող­նենք տէր­պետ­րոս­եա­նա­կան վար­չա­կար­գի ու դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րի բա­խու­մը, դա առան­ձին թե­մա է` հին նա­խա­պատ­մու­թեամբ, եւ դրա վեր­ջա­կէ­տը դեռ չի դրուած: Կը գայ ժա­մա­նա­կը, եւ Դաշ­նակ­ցու­թեան` Հա­յաս­տա­նում 20-րդ դա­րի վեր­ջին քա­ռոր­դի գոր­ծու­նէ­ու­թեան, ի դէպ, նա­եւ այլ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րի պատ­մու­թիւնը կը գրուի ան­կողմ­նա­կալ պատ­մա­բան­նե­րի կող­մից (թէ­եւ, միւս կող­մից, որ­տե­ղի՞ց այդ­պի­սիք):

Սա­կայն եթէ փոր­ձենք բա­ցա­յայ­տել այն ժա­մա­նակ­ուայ իրա­դար­ձու­թիւն­նե­րի պատ­ճա­ռա­հե­տե­ւան­քա­յին կա­պե­րը, պարզ կը դառ­նայ, որ Դաշ­նակ­ցու­թեան առաջ­նորդ­նե­րի ձեր­բա­կա­լու­թիւն­նե­րը եւ կու­սակ­ցու­թեան ար­գե­լու­մը նա­խեր­գանքն էին ան­կախ Հա­յաս­տա­նի առա­ջին խորհր­դա­րա­նա­կան (1995 թուա­կան) եւ երկ­րորդ նա­խա­գա­հա­կան (1996 թուա­կան) ընտ­րու­թիւն­նե­րի, որոնք դրե­ցին ընտ­րա­կեղ­ծիք­նե­րի հիմ­քը, եւ այդ կեղ­ծիք­նե­րի կա­տա­րե­լա­գոր­ծումն անե­րե­ւա­կա­յե­լի հնա­րամ­տու­թեամբ շա­րու­նակ­ւում է մինչ օրս: Այդ ժա­մա­նակ­նե­րից էլ հայ­կա­կան քա­ղա­քա­կան բա­ռա­պա­շա­րում յայտն­ուեց “ամօ­թա­լի ընտ­րու­թիւն­ներ“ բա­ռա­կա­պակ­ցու­թիւնը, որով ար­դէն քա­նի տա­րի անընդ­հատ խա­րան­ւում են նմա­նա­տիպ բո­լոր մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը: Իսկ այն, որ 1998 թուա­կա­նին Տէր Պետ­րոս­եա­նը հրա­ժա­րա­կան տուեց, պար­զա­պէս նա­խա­պէս չկան­խա­տես­ուած, բայց լաւ օգ­տա­գործ­ուած տարր էր ան­թա­փան­ցե­լի հա­մա­կար­գի եւ իշ­խա­նու­թեան ան­փո­փոխ կազ­մի վերջ­նա­կան ձե­ւա­ւոր­ման գոր­ծըն­թա­ցում: Բո­լո­րը` ե՛ւ Հա­յաս­տա­նում, ե՛ւ ար­տա­սահ­մա­նում, տե­սան, որ աղ­քա­տա­ցած ժո­ղովր­դի ատե­լու­թեամբ սնու­ցուող հզօր հան­րա­հա­ւաք­նե­րը իշ­խա­նու­թեան կող­մից զի­ջում­նե­րի, առա­ւել եւս` նա­խա­գա­հի հրա­ժա­րա­կա­նին չյան­գեց­րին. հանգս­տի (այն էլ` ոչ վերջ­նա­կան) նա գնաց միայն իր իսկ ստեղ­ծած յան­ցա­ւոր խմբի ճնշման տակ:

Ճիշդ է, այն ժա­մա­նակ ոչ եր­կար ժա­մա­նա­կով իրա­կան առիթ ստեղծ­ուեց` կա­ռու­ցել կա­ռա­վար­ման եթէ ոչ իտ­է­ա­լա­կան, ապա գո­նէ առողջ հա­մա­կարգ` բարդ իրո­ղու­թիւն­նե­րին ու ապա­գա­յի մար­տահ­րա­ւէր­նե­րին հա­մար­ժէք: Սա­կայն, ցա­ւօք, դա տե­ղի չու­նե­ցաւ, առի­թը բաց թողն­ուեց, քա­նի որ հէնց այդ ժա­մա­նակ երկ­րորդ նա­խա­գահ Ռո­պերթ Քո­չար­եա­նը կա­տա­րեց իր գլխա­ւոր ու ճա­կա­տագ­րա­կան սխա­լը: “Գլխա­ւոր սխալ“ աս­ուածն այս հա­մա­թեքս­թում չի նշա­նա­կում ամե­նան­կա­տե­լի, կամ` որ դրա ստուե­րում միւս սխալ­նե­րը չեն երե­ւում: Բանն այն է, որ Քո­չար­եա­նը վտան­գի չդի­մեց` իշ­խա­նու­թիւնը ար­մա­տա­պէս փո­փո­խե­լու հա­մար. ընտր­ուե­լուց յե­տոյ նա չլու­ծա­րեց Հ.Հ.Շ.-ական խորհր­դա­րա­նը` 1995-ի ամօ­թա­լի ընտ­րու­թիւն­նե­րի ծնուն­դը (թէ­եւ նրան յա­մա­ռօ­րէն խոր­հուրդ էին տա­լիս): Նա չցան­կա­ցաւ իր իրա­կան յե­նա­րա­նը դարձ­նել ան­կախ քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րին, որոնք իրենց չէ­ին արա­տա­ւո­րել տէր­պետ­րոս­եա­նա­կան վար­չա­կար­գի հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեամբ: Իսկ ան­մի­ջա­պէս նա­խա­գա­հա­կա­նից յե­տոյ` 1998-ին նշա­նակ­ուած ար­տա­հերթ խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րը յաղ­թա­նակ կը բե­րէ­ին հէնց այդ ու­ժե­րին, եւ Հա­յաս­տա­նի զար­գա­ցու­մը բո­լո­րո­վին այլ ուղ­ղու­թեամբ կ՛ըն­թա­նար:

Դա տե­ղի չու­նե­ցաւ, առի­թը, կրկնում եմ, բաց թողն­ուեց, քա­նի որ ապա­գայ նա­խա­գահ Քո­չար­եա­նին դէմ տուե­ցին բարձ­րա­գոչ, ինչ­պէս թմբու­կը, նոյն­քան էլ դա­տարկ կար­գա­խօս` “Իմ կու­սակ­ցու­թիւնը ժո­ղո­վուրդն է“, որը վար­պե­տօ­րէն նրան զրկում էր իրա­կան քա­ղա­քա­կան աջակ­ցու­թիւ­նից: Ար­դիւն­քում` նախ­կին Հ.Հ.Շ.-ական­նե­րից շա­տե­րը եւ նրանց ար­բան­եակ­նե­րը, մինչ այդ մի գի­շեր­ուայ մէջ դար­ձած “երկ­րա­պահ“, շունչ առ­նե­լու ժա­մա­նակ ու­նե­ցան եւ արագ կեր­պա­րա­նա­փոխ­ուե­ցին հան­րա­պե­տա­կան­նե­րի, քա­նի որ իրեն գլխա­ւոր հան­րա­պե­տա­կան էր հռչա­կել այն ժա­մա­նակ ամե­նա­զօր Վազ­գէն Սարգս­եա­նը: Այդ­պի­սով` նրանք պահ­պա­նե­ցին քա­ղա­քա­կան եւ տնտե­սա­կան գե­րիշ­խող դիր­քը հա­սա­րա­կու­թեան մէջ, ին­չը եւ դար­ձաւ դրան յա­ջոր­դած եւ մինչ օրս շա­րու­նա­կուող քայ­քայ­ման հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը:

Ի դէպ, այն ժա­մա­նակ­նե­րից սկսած` այդ­պէս էլ շա­րու­նակ­ւում է` Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւնն իրեն առաջ­նորդ է կար­գում կու­սակ­ցա­կան գոր­ծու­նէ­ու­թիւ­նից` ընդ­հան­րա­պէս, եւ ցե­ղակ­րօն-հան­րա­պե­տա­կան գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թիւ­նից` մաս­նա­ւո­րա­պէս, հե­ռու հա­սա­րա­կա­կան կամ ծա­ռա­յո­ղա­կան բարձր դիրք զբա­ղեց­րած կողմ­նա­կի ան­ձանց: Ամ­բողջ աշ­խար­հում յա­ջո­ղակ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րի առաջ­նորդ­նե­րը, ընտ­րու­թիւն­նե­րում յաղ­թե­լով, դառ­նում են պե­տու­թեան ղե­կա­վար­ներ: Հա­յաս­տա­նում հա­կա­ռակն է‘ պե­տու­թեան ղե­կա­վար­նե­րը նախ քար­շա­կի դեր են կա­տա­րում իշ­խող նշա­նակ­ուած կու­սակ­ցու­թեան հա­մար, իսկ յե­տոյ գրո­հում են այդ “նա­ւը“` իրենց հռչա­կե­լով դրա նա­ւա­պետ: Այդ ամէ­նը, ան­շուշտ, տե­ղի է ու­նե­նում կու­սակ­ցա­կան են­թար­կուող վեր­նա­խա­ւի բուռն, չդա­դա­րող ծա­փա­հա­րու­թիւն­նե­րի ու­ղեկ­ցու­թեամբ:

Այս­պէս, երկ­րորդ նա­խա­գա­հի գոր­ծու­նէ­ու­թեան սկզբում, նրա աչ­քի առաջ, իշ­խող կու­սակ­ցու­թեան սկսած գոր­ծը Հ.Հ.Շ.-ից ըն­դու­նեց Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւնը: Ընդ որում` ժո­ղո­վուր­դը լռում էր, ինչ­պէս “Պո­րիս Կո­տու­նով“ ող­բեր­գու­թեան վեր­ջին արա­րում: Երկ­րում հաս­տատ­ուեց “իշ­խա­նու­թեան փո­փո­խու­թիւնը իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի բա­ցա­ռիկ իրա­ւունքն ու գործն է“ քա­ղա­քա­կան բա­նա­ձե­ւի վրայ հիմն­ուած հա­մա­կարգ: Ժո­ղո­վուր­դը, քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը, քա­ղա­քաց­ի­ա­կան միու­թիւն­նե­րը այդ բա­նա­ձե­ւում ոչ մի կերպ չեն տե­ղա­ւոր­ւում եւ որո­շում­ներ կա­յաց­նե­լու գոր­ծըն­թա­ցի հետ որե­ւէ կապ չու­նեն: Նրանք ըն­դա­մէ­նը հա­սա­րա­կա­կան աշ­խու­ժու­թեան, քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թա­ցի պատ­րան­քա­յին խո­րա­պատ­կեր են ստեղ­ծում: Իմ մի շատ խե­լա­ցի ծա­նօ­թի բնո­րոշ­մամբ` իշ­խա­նու­թիւնը տե­ղա­փոխ­ուել է քաֆ­քա­յա­կան ամ­րոց` պատ­նէշ­ուե­լով հա­սա­րա­կու­թիւ­նից հա­մար­եա ան­թա­փանց պա­տով, եւ ժո­ղովր­դին, որ­պէս զուար­ճա­լիք, թող­նե­լով միայն անպ­տուղ պոռթ­կում­նե­րը:

Ին­չո՞ւ երկ­րորդ նա­խա­գա­հը, ում հետ այդ­քան յոյս էր կապ­ւում, թոյլ տուեց դա: Որով­հե­տեւ ար­դէն 1998-ի նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րի ժա­մա­նակ նրան ըմբռ­նե­լի ձե­ւով բա­ցատ­րե­ցին` նա­խա­գա­հի ընտ­րու­թեան մե­քա­նիզմ­նե­րը ոչ մի ընդ­հա­նուր բան չու­նեն անձ­նա­կան հե­ղի­նա­կու­թեան եւ ժո­ղովր­դի կող­մից այդ հե­ղի­նա­կու­թեան ճա­նաչ­ման հետ: Հա­յաս­տա­նում սա ան­խախ­տե­լի կա­նոն է, եթէ դրան չես հե­տե­ւում, նշա­նա­կում է տեղ չու­նես իշ­խա­նու­թեան մէջ, չես էլ կա­րող մնալ այն­տեղ: Պար­զա­պէս զար­մա­նա­լի է, թէ ինչ­պի­սի հե­տե­ւո­ղա­կա­նու­թեամբ էին կանխ­ւում հա­սա­րա­կու­թեան` իր ճա­կա­տագ­րի ըն­թաց­քին մի­ջամ­տե­լու փոր­ձե­րը: Ահա ցայ­տուն օրի­նակ` 2003-ի նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րը: Առա­ջին փու­լում միայն վար­չա­կան մի­ջոց­նե­րի շնոր­հիւ յաղ­թա­նա­կի հաս­նել չյա­ջող­ուեց, իսկ երկ­րորդ փու­լում գործն իրենց ձեռ­քը վերց­րե­ցին Ռո­պերթ Քո­չար­եա­նին աջակ­ցող քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րը: Նրանք ճիգ գոր­ծադ­րե­ցին եւ հա­սան յա­ջո­ղու­թեան` իրենց թեկ­նած­ուի հա­մար ապա­հո­վե­լով հա­մեստ, բայց ամուր ու յու­սա­լի գե­րակշ­ռու­թիւն: Լուրջ վտանգ առա­ջա­ցաւ (իսկ ժո­ղովր­դի հա­մար` յոյս), որ նա­խա­գա­հը կ՛ընտր­ուի առանց կա­տա­րե­լա­գործ­ուած խար­դա­խու­թիւն­նե­րի եւ տա­րա­տե­սակ կի­սաք­րէ­ա­կան ղե­կա­վար­նե­րի նիւ­թա­կան աւան­դի` առանց գո­ղա­կան­նե­րի, ու­ժա­յին կա­ռոյց­նե­րի, Կենտ­րո­նա­կան ընտ­րա­կան յանձ­նա­ժո­ղո­վի խո­րա­մանկ խար­դախ­նե­րի, գա­ւա­ռա­կան ցե­ղա­կան առաջ­նորդ­նե­րի ու նրանց շքախմ­բե­րի, այլ հիմ­նա­կա­նում քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի ու­ժե­րով ու քա­ղա­քա­կան մե­թոտ­նե­րով: Վե­րեւ­նե­րում իրենց “կա­շուով“ զգա­ցին այդ վտան­գը: Ի՛նչ իրա­րան­ցում սկսուեց: Մինչ ընտ­րա­տե­ղա­մա­սե­րը փա­կե­լը` վեր­ջին ժա­մե­րին, թէ ի՛նչ էր կա­տար­ւում: Մկան­նե­րի ան­տե­ղի խաղ, ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րում ան­տե­ղի լրա­ցում­ներ, քու­է­ա­թեր­թիկ­նե­րի ան­տե­ղի լցո­նում, ան­տե­ղի լար­ուա­ծու­թիւն ու վազվ­զոց: Թքե­լով երկ­րի հե­ղի­նա­կու­թեան ու շա­հե­րի, ան­գամ` հէնց իշ­խա­նու­թեան վրայ, ծա­ռա­յում էին ու­ժե­րի գեր­լա­րու­մով` ապա­կա­նե­լով ու փճաց­նե­լով հա­մեստ, բայց ազ­նիւ յաղ­թա­նա­կը, այն վե­րա­ծե­լով հեր­թա­կան ամօ­թա­լի իրա­դար­ձու­թեան: Եւ այդ ամէ­նը մի նպա­տա­կի հա­մար` որ­պէս­զի ծնունդ առ­նող քա­ղա­քաց­ի­ա­կան հա­սա­րա­կու­թեան մտքով չանց­նի մտնել “տի­րե­լու“ գոր­ծե­րի մէջ, իսկ “տնօ­րէ­նի“ (այս­պէս են երկ­րի ղե­կա­վա­րու­թեան կի­սա­գո­ղա­կան շրջա­նակ­նե­րում ան­ուա­նում նա­խա­գա­հին) գլխում յան­կարծ չծնուի այն ըմ­բոստ միտ­քը, թէ ընտր­ուել կա­րե­լի է նա­եւ ժո­ղովր­դի կամ­քով: Աստ­ուած մի արաս­ցէ, որ ժո­ղովր­դա­կան զուար­ճա­լի­քը` ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւնը, ինչ-որ մէ­կը լուրջ ըն­դու­նի:

Սա­կայն շու­տով պարզ դար­ձաւ, որ ժո­ղովր­դա­կան զուար­ճա­լի­քից իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը կա­րող են օգուտ քա­ղել: Մի՛ մո­ռա­ցէք` սկսուել էր 21-րդ դա­րը, Հա­յաս­տա­նը Եւ­րո­պա­յի խոր­հուրդ մտնե­լու ճա­նա­պար­հին էր, եւ առանց ու­րախ, ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան երանգ­նե­րով ներկ­ուած ճա­կա­տի դժուար կը լի­նէր: Եւ այս­տեղ հայ­կա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րին օգ­նու­թեան հա­սաւ արե­ւե­լա­եւ­րո­պա­կան հա­մայ­նա­վար երկր­նե­րի` նա­խորդ մա­սում նկա­րագր­ուած “բազ­մա­կու­սակ­ցա­կան“ փոր­ձը, որը կա­րե­լի էր քո­ղար­կել “ան­ցու­մա­յին շրջա­նի բազ­մա­կար­ծու­թեամբ“: Իշ­խող կու­սակ­ցու­թեան ան­փո­փո­խու­թեան մո­տե­լը` առա­ջա­տա­րի նրա դե­րը չվի­ճար­կող այլ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րի առ­կա­յու­թեան պայ­ման­նե­րում, Հա­յաս­տա­նում դար­ձաւ իշ­խող: Ով ըն­դու­նում է դա, դառ­նում է հա­մա­կար­գի մաս եւ կա­րող է քաֆ­քա­յա­կան ամ­րո­ցում յայտն­ուե­լու յոյս փայ­փա­յել, կամ` գո­նէ դրա մա­տոյց­նե­րում: Իսկ ո՞վ չի ըն­դու­նում: Նրանց եւ միւս­նե­րի մա­սին շու­տով կը խօ­սենք:

Գ. ՄԱՍ

Եւ այս­պէս` մեր քա­ղա­քա­կան մո­տե­լը, այլ կերպ ասած` հայ­կա­կան իշ­խա­նու­թիւնը հայ ժո­ղովր­դից բա­ժա­նած եր­կաթ­պե­թո­նէ ամ­րո­ցը վերջ­նա­կա­նա­պէս պնդա­ցաւ մեր ան­կա­խու­թեան առա­ջին տաս­նամ­եա­կում: Պա­տե­րի ներ­սում հա­մա­կարգն է` հիմ­նա­կա­նում փո­խառ­ուած խորհր­դա­յին անց­եա­լից` ի հար­կէ, գա­ղա­փա­րա­կան ուղ­ղու­թեան փո­փո­խու­թեամբ` ծայ­րա­յեղ ձա­խից (հա­մայ­նա­վա­րա­կան) ծայ­րա­յեղ աջ (ոչ ճիշդ ըն­կալ­ուած նոր ազա­տա­կան):

Քաֆ­քա­յա­կան ամ­րո­ցի ներ­քին կա­ռուց­ուած­քին մենք դեռ կը վե­րա­դառ­նանք, իսկ մինչ այդ դի­տար­կենք այն քա­ղա­քա­կան ու­ժերն ու կեր­պար­նե­րը, որոնք մնա­ցին պա­տից այն կողմ‘ հա­սա­րա­կու­թեան ծո­ցում: Նրան­ցից շա­տերն այն­քան թոյլ էին ու անն­շան, որ սկզբում պար­զա­պէս իշ­խա­նու­թեան ու­շադ­րու­թիւնը չէ­ին գրա­ւում: Նրանք աղմ­կում էին եւ այ­սօր էլ աղմ­կում են‘ ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ հռչա­կե­լով ճիշդ ու խի­զախ կար­ծիք­ներ եւ մօ­տե­ցում­ներ` շատ յա­ճախ կրկնօ­րի­նա­կե­լով աշ­խար­հին յայտ­նի գա­ղա­փա­րա­կան շե­մա­նե­րը եւ առա­ջար­կե­լով գործ­նա­կան լու­ծում­ներ, որոնք իրենք ի վի­ճա­կի չեն իրա­գոր­ծել: Այ­դօ­րի­նակ փոքր կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը, որ ծնունդ առան վե­րա­կա­ռուց­ման տա­րի­նե­րին եւ յետ­վե­րա­կա­ռուց­ման կա­մա­յա­կա­նու­թիւն­նե­րի պայ­ման­նե­րում, բնա­ւո­րու­թեամբ շատ նեար­դա­յին, կաս­կա­ծա­միտ, խան­դոտ եւ ինք­նա­հա­ւան առաջ­նորդ­նե­րով, հա­սա­րա­կու­թեան ու­շադ­րու­թիւնը շե­ղե­ցին իրա­կան այ­լընտ­րանք­նե­րից եւ իշ­խա­նու­թեա­նը յու­շե­ցին մի շատ վնա­սա­տու գա­ղա­փար, որը մենք կը քննար­կենք մեր յօդ­ուա­ծա­շա­րի յա­ջորդ մա­սում:

Հա­մա­կար­գից դուրս գոր­ծող նմա­նօ­րի­նակ ոչ մեծ խմբե­րից բա­ցի, 20-21-րդ դա­րե­րի սահ­մա­նագ­ծին առանձ­նա­նում էին եր­կու ու­ժեղ եւ ազ­դե­ցիկ քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­ներ` ձախ Դաշ­նակ­ցու­թիւնը եւ աջ Ազ­գա­յին ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան միու­թիւնը (Ա.Ժ.Մ.): Դրանք բա­ւա­կա­նին ար­դիւ­նա­ւէտ մրցակ­ցում եւ հա­մա­գոր­ծակ­ցում էին միմ­եանց հետ` չնա­յած լի­ո­վին տար­բեր ծա­գում­նե­րին: Դրանց մի­ա­ւո­րում էր այն, որ եր­կու կու­սակ­ցու­թիւ­նում էլ գե­րակշ­ռում էին գա­ղա­փա­րա­պաշտ­նե­րը: Այն­պէս չէ, որ հան­րա­պե­տա­կան­նե­րի շրջա­նում գա­ղա­փա­րա­պաշտ­ներ չկա­յին, ընդ­հա­կա­ռա­կը` 90-ական­նե­րի սկզբին Աշոտ Նա­ւա­սարդ­եա­նի կեր­պա­րը` որ­պէս մար­դու, ով յա­նուն իր գա­ղա­փար­նե­րի ըն­դու­նակ է տա­ռա­պե­լու, խորհր­դան­շա­կան էր: Սա­կայն, վերջ ի վեր­ջոյ, Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւ­նում գե­րակշ­ռե­ցին, այս­պէս կոչ­ուած` “գործ­նա­պաշտ­նե­րը“ եւ կու­սակ­ցու­թեան ներ­սում նրանց “յաղ­թա­նա­կի“ ար­դիւնք­նե­րը թէ՛ նրանց կու­սակ­ցու­թիւնը, թէ՛ ամ­բողջ հան­րու­թիւնը դեռ եր­կար ժա­մա­նակ չեն կա­րո­ղա­նայ մար­սել…

Հ.Յ.Դ.-ում եւ Ա.Ժ.Մ.-ում ամէն ինչ այլ կերպ էր, սա­կայն այդ կու­սակ­ցու­թիւն­ներն էլ 2000-ական­նե­րի սկզբին հաս­կա­ցան` իշ­խա­նու­թեան ան­խո­ցե­լի ամ­րու­թիւն­նե­րի վրայ հե­ծե­լա­զօ­րա­յին ինք­նաս­պան, ան­միտ գրոհ­նե­րի ժա­մա­նակ­ներն ան­ցել են: Հար­կա­ւոր է նոր ռազ­մա­վա­րու­թիւն: Այդ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը, հա­ւա­նօ­րէն միմ­եան­ցից ան­կախ, որո­շե­ցին իշ­խա­նու­թեան բնոյ­թը փո­խել ներ­սից: Նշա­նա­կում է` անհ­րա­ժեշտ էր ներ­թա­փան­ցել քաֆ­քա­յա­կան ամ­րոց: Սա­կայն այդ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը տար­բեր մար­տա­վա­րու­թիւն ընտ­րե­ցին` իւ­րա­քան­չիւրն իրեն բնո­րոշ: Իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի հետ փոխ­գոր­ծակ­ցու­թեան նոր մո­տե­լի որո­նումն էլ ըն­թա­նում էր տար­բեր ձե­ւով:

Ա.Ժ.Մ.-ի` իշ­խա­նու­թիւնը գրո­հե­լու, յե­տոյ` ամ­բողջ կու­սակ­ցու­թեամբ իշ­խա­նու­թեան մէջ մտնե­լու փոր­ձե­րը յա­ջո­ղու­թեամբ չպսակ­ուե­ցին, աւե­լին` եր­կա­րա­տեւ պայ­քա­րի լար­ուա­ծու­թիւնը եւ ընկճ­ուա­ծու­թիւնը քայ­քա­յե­ցին այն: Երի­տա­սարդ, աւե­լի շատ հա­մա­խոհ­նե­րի ակումբ յի­շեց­նող, կազ­մա­կեր­պա­կան առու­մով չձե­ւա­ւոր­ուած կու­սակ­ցու­թիւնը` ղե­կա­վա­րու­թեան մէջ մի քա­նի ոչ սո­վո­րա­կան, յա­ւակ­նոտ անձ­նա­ւո­րու­թիւն­նե­րով, բո­լո­րո­վին վեր­ջերս ըն­ձիւղ­ուած տէր­պետ­րոս­եա­նա­կան Հ.Հ.Շ.-ից, պար­զա­պէս կազ­մա­լուծ­ուեց (կամ գի­տակ­ցա­բար բա­ժան­ուեց) մի քա­նի խմբե­րի‘ նման անուն­նե­րով, նմա­նօ­րի­նակ քա­ղա­քա­կան հա­յե­ցա­կար­գե­րով, սա­կայն տար­բեր բնա­ւո­րու­թեամբ առաջ­նորդ­նե­րով: Այդ խմբե­րից իւ­րա­քան­չիւ­րը, իսկ աւե­լի յա­ճախ պար­զա­պէս Ա.Ժ.Մ.-ական առան­ձին ղե­կա­վար­ներ կամ գոր­ծիչ­ներ մտան իշ­խա­նու­թեան մէջ իրենց ճա­նա­պար­հով` ոմանք պտու­տա­ձեւ ու եր­կար, ոմանք` ան­մի­ջա­պէս: Դա, եթէ կա­րե­լի է այս­պէս ան­ուա­նել, “ատո­մաց­ուած“ էր: Ա.Ժ.Մ. նախ­կին առաջ­նորդ­նե­րը դար­ձան փոխ­նա­խա­րար­ներ, տար­բեր ոլորտ­նե­րի խո­շո­րա­գոյն վար­չու­թիւն­նե­րի ղե­կա­վար­ներ` ոմանք նա­խա­գա­հա­կա­նում, վե­րահս­կիչ մար­մին­նե­րում, ոմանք ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րու­թիւ­նում, ոմանք Կենտ­րո­նա­կան դրա­մատ­նում, որ­պէս­զի յե­տոյ հա­սու­նա­նան վար­չա­պե­տի պաշ­տօ­նի հա­մար, իսկ ոմանք բա­ւա­րար­ուե­ցին Հան­րա­յին պա­լա­տով` նա­խա­գա­հի ականջ­նե­րին մօտ լի­նե­լու հնա­րա­ւո­րու­թեամբ: Արդ­եօ՞ք դա ներ­թա­փան­ցե­լու եւ ազ­դե­ցու­թիւն ու­նե­նա­լու մտած­ուած մար­տա­վա­րու­թիւն էր, թէ՞ պար­զա­պէս այդ­պէս ստաց­ուեց` ապա­գայ սե­րունդ­նե­րը հնա­րա­ւոր է իմա­նան Վազ­գէն Մա­նուկ­եա­նի եւ նրա նախ­կին (?) հա­մա­խոհ­նե­րի յու­շե­րից: Ինչ էլ լի­նի, տաս­նամ­եայ ջան­քե­րի ար­դիւն­քը բա­ւա­կա­նին հա­կա­սա­կան է` իրենց ու իրենց գա­ղա­փար­նե­րը Ա.Ժ.Մ.-ական­նե­րը իշ­խա­նու­թեա­նը հասց­րե­ցին, սա­կայն իրա­կա­նաց­նել չկա­րո­ղա­ցան: Նրանց կա­րե­լի է հա­մե­մա­տել աթ­լեթ­նե­րի հետ, որոնց յանձ­նա­րար­ուած էր ողիմպ­ի­ա­կան կրակն անց­կաց­նել ար­գե­լա­փա­կոց­նե­րով. նրանք ջա­հը առան­ձին այ­րող փայ­տե­րի բա­ժա­նե­ցին` անն­կատ անց­նե­լու հա­մար: Ար­գե­լա­փա­կոց­նե­րը նրանք յա­ջո­ղու­թեամբ յաղ­թա­հա­րե­ցին, սա­կայն այ­րող փայ­տե­րը քա­մին մա­րեց:

Ի տար­բե­րու­թիւն Ա.Ժ.Մ.-ի իրենց գոր­ծըն­կեր-հա­կա­ռա­կորդ­նե­րի, աւե­լի դի­մաց­կուն, եր­կա­րա­տեւ, ու­ժաս­պառ անող պայ­քա­րի սո­վոր դաշ­նակ­ցա­կան­ներն այլ մար­տա­վա­րու­թիւն կի­րա­ռե­ցին. նրանք գնա­ցին ինչ­պէս կա­րող էին` ոչ թէ գաղ­տա­գո­ղի, այլ կու­սակ­ցա­կան ամ­բողջ փա­ղան­գով` մար­տա­կան կա­նոն­նե­րով: Հա­մա­ձայ­նա­կան կա­ռա­վա­րու­թիւն կազ­մե­ցին Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան հետ, կնքե­ցին հա­մա­ձայ­նա­կան յու­շա­գի­րը, զբա­ղեց­րին նա­խա­րա­րա­կան եւ խորհր­դա­րա­նա­կան պաշ­տօն­ներ, մի խօս­քով` մտան քաֆ­քա­յա­կան ամ­րոց` ոչ թէ ան­հա­տա­պէս, այլ մի­ա­սին, սե­փա­կան դրօշ­նե­րով: Եւ ի՞նչ տե­սան այն­տեղ` ամ­րո­ցի ներ­սում. ճշգրիտ գծագր­ուած արա­հետ­ներ ու մի­ջանցք­ներ հե­տաքրք­րու­թիւն­նե­րի ոլորտ­նե­րով սահ­մա­նա­փակ­ուած ֆի­նան­սա­կան ու ցե­ղախմ­բա­յին մի­ա­ւո­րում­նե­րի մի­ջեւ: Պե­տա­կան շա­հե­րի ոլորտն առանձ­նա­պէս ոչ մէ­կի կող­մից չի պաշտ­պան­ւում, կա­րե­լի է նա­եւ ան­թա­քոյց մի կտոր “կսմթել“: Սա­կայն մաս­նա­ւոր եւ խմբա­կա­յին շա­հե­րի դէպ­քում հար­կա­ւոր է զգու­շա­ւո­րու­թիւն ցու­ցա­բե­րել` քայլ դէ­պի աջ, քայլ դէ­պի ձախ, եւ քեզ ճիշդ չեն հաս­կա­նայ, գո­ղա­կան կա­նոն­նե­րը կը խախ­տես:

Շատ արագ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը հաս­կա­ցան, որ իշ­խա­նու­թիւնը ներ­սից փո­խե­լու գու­նա­գեղ յոյ­սերն այն­քան էլ ար­դա­րաց­ուած չեն: Ի հար­կէ, ինք­նին հար­ցադ­րու­մը որե­ւէ անհ­նար բան չէր են­թադ­րում: Պատ­մու­թիւնը տա­լիս է իշ­խա­նու­թեան` դրա մէջ թա­փան­ցած բա­րե­փո­խիչ ու­ժե­րի եւ ան­ձե­րի ազ­դե­ցու­թեան տակ վե­րա­փոխ­ուե­լու օրի­նակ­ներ: Այդ մա­սին բա­ւա­կա­նին հա­մո­զիչ վկա­յում են փի­րե­նէ­եան եւ լա­տի­նա­ա­մե­րիկ­եան պե­տու­թիւն­նե­րի օրի­նակ­նե­րը: Սա­կայն յե­ղա­փո­խա­կան բնոյ­թի ձե­ւա­փո­խու­թիւն­նե­րը բա­ւա­կա­նին դան­դաղ են կա­տար­ւում եւ պա­հան­ջում են նուիր­ուած բա­րե­փո­խիչ­նե­րի լուրջ զանգ­ուա­ծի առ­կա­յու­թիւն, գո­նէ` որ զբա­ղեց­նեն մի քա­նի կա­րե­ւոր պաշ­տօն­ներ եւ ու­նե­նան կա­րե­ւո­րա­գոյն որո­շում­ներ կա­յաց­նե­լու գոր­ծըն­թա­ցի վրայ ազ­դե­լու մե­քա­նիզմ­ներ: Դա դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը չկա­րո­ղա­ցան ապա­հո­վել. յե­նա­րան չու­նէ­ին: Այդ պատ­ճա­ռով նրանց` իշ­խա­նու­թեան կազ­մում յայտն­ուե­լը ո՛չ հա­սա­րա­կու­թեա­նը, ո՛չ հէնց դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րին սպաս­ուած ար­դիւնք­նե­րը չտուեց, աւե­լին` հա­սա­րա­կու­թեան շրջա­նում, նա­եւ կու­սակ­ցու­թեան ներ­սում հի­աս­թա­փու­թիւն առա­ջաց­րեց: (Նոյ­նիսկ հի­մա` տա­րի­ներ անց, դա դե­ռեւս նկա­տե­լի է: Դրա մա­սին են վկա­յում իմ յօդ­ուած­նե­րի վե­րա­բեր­եալ ջղագր­գիռ մեկ­նա­բա­նու­թիւն­նե­րը, որոնց հե­ղի­նակ­նե­րի հո­գե­բա­նա­կան վի­ճա­կին խոս­տա­նում եմ առան­ձին յօդ­ուա­ծով անդ­րա­դառ­նալ):

Ի հար­կէ, 2000-ական­նե­րին բա­րե­փո­խում­ներ իրա­կա­նաց­ուե­ցին, եւ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րի դե­րը դրան­ցում զգա­լի էր, սա­կայն ո՛չ բա­րե­փո­խում­նե­րը, ո՛չ Դաշ­նակ­ցու­թեան ազ­դե­ցու­թիւնը, դրանց ար­դիւ­նա­ւէ­տու­թեան առու­մով, այն­քան էլ ակ­նա­ռու չե­ղան հա­սա­րա­կու­թեան հա­մար, որ­պէս­զի եր­կի­րը դուրս բե­րէ­ին լճա­ցու­մից եւ Դաշ­նակ­ցու­թեա­նը ապա­հո­վէ­ին նոր լծակ­նե­րով որո­շում­նե­րի կա­յաց­ման գոր­ծըն­թա­ցի վրայ ազ­դե­լու, իշ­խա­նու­թեան մէջ կու­սակ­ցու­թեան դիր­քե­րը ու­ժե­ղաց­նե­լու եւ հա­սա­րա­կու­թեան շրջա­նում հե­ղի­նա­կու­թիւնը մե­ծաց­նե­լու հա­մար: Ի հար­կէ, հար­կա­ւոր է հաշ­ուի առ­նել, որ իր ցան­կա­ցած գոր­ծըն­կե­րոջ իշ­խա­նու­թիւնը պատ­րաստ է տրա­մադ­րել միայն շատ սահ­մա­նա­փակ իրա­ւունք­ներ: Գի­տէ՞ք` ինչ­պէս են ձե­ւա­կերպ­ւում Անգլ­իա­յի թա­գու­հու լի­ա­զօ­րու­թիւն­նե­րը. նա իրա­ւունք ու­նի խորհր­դա­տուու­թեան, նա­խազ­գու­շաց­նե­լու եւ ՀԱ­ՒԱ­ՆՈՒ­ԹԻՒՆ տա­լու: Ոչ մի այլ իրա­ւունք: Մօ­տա­ւո­րա­պէս նոյն դե­րը, չնա­յած որե­ւէ հա­մա­ձայ­նա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան հա­մա­ձայ­նագ­րի, նա­խա­տես­ուած էր (եւ այ­սօր էլ նա­խա­տես­ւում է) ցան­կա­ցած գոր­ծըն­կե­րոջ հա­մար` կոշտ նա­խա­գա­հա­կան կա­ռա­վար­ման պայ­ման­նե­րում: Դրա հետ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը չցան­կա­ցան հաշտ­ուել: Նրանք սկսե­ցին ամ­րո­ցի ներ­սում սե­փա­կան ամ­րո­ցը պատ­նէ­շել, որ­պէս­զի գո­նէ պահ­պա­նեն ինք­նու­րոյ­նու­թիւնը, որո­շա­կի հե­ռա­ւո­րու­թիւն պա­հեն երկ­րում իրա­կա­նա­ցուող անօ­րի­նա­կու­թիւն­նե­րից եւ չդառ­նան դիւա­նա­կա­լա­կան մե­քե­նա­յի կցոր­դը, ինչ­պէս եղաւ ու­րիշ­նե­րի դէպ­քում: Թէ­եւ, ըստ երե­ւոյ­թին, նա­եւ մեր կու­սակ­ցու­թեան մէջ կա­յին այն­պի­սիք, որ նա­խընտ­րե­ցին “շա­նը շան կող­քին կա­պես` կա՛մ կծել կը սո­վո­րի, կա՛մ հա­ջել“ ձե­ւա­կեր­պու­մը:

Սա­կայն, այ­դու­հան­դերձ, երբ եր­կա­րա­տեւ դիր­քա­յին պայ­քա­րից յե­տոյ 21-րդ դա­րի առա­ջին տաս­նամ­եա­կի վեր­ջին վերջ­նա­կա­նա­պէս պարզ դար­ձաւ, որ Դաշ­նակ­ցու­թեան ազ­դե­ցու­թիւնը պե­տա­կան կա­րե­ւոր որո­շում­ներ կա­յաց­նե­լու գոր­ծըն­թա­ցում անընդ­հատ նուա­զում է, կու­սակ­ցու­թիւնը ուժ գտաւ` նա­հան­ջի որո­շում կա­յաց­նե­լու: Քաֆ­քա­յա­կան ամ­րո­ցը դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը լքում էին այն­պէս, ինչ­պէս մտել էին` շար­քով եւ մար­տա­կան դրօշ­նե­րի տակ: Սա­կայն նրանց կո­րուստ­նե­րը ծանր էին: Յա­ջորդ իսկ խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րում (2012 թուա­կա­նի Մա­յի­սի 6) Դաշ­նակ­ցու­թիւնը բարձր գին վճա­րեց: Ընտ­րա­զանգ­ուա­ծը` մի քա­նի ան­գամ գի­տա­կից քա­ղա­քա­ցի­նե­րին գե­րա­զան­ցող, ընդ­դի­մա­դիր յոյ­սե­րին ու հե­ռան­կար­նե­րին նա­խընտ­րեց ոչ մեծ, բայց բա­ւա­կա­նին շօ­շա­փե­լի փո­ղը: Դրա մա­սին շատ է գրուել: Դաշ­նակ­ցու­թեան կազ­մա­կերպ­չա­կան ոյժը, որը հիմն­ւում է ստո­րին կա­ռոյց­նե­րի կար­գա­պա­հու­թեան եւ հա­ւա­տար­մու­թեան վրայ, խա­թար­ուեց իշ­խա­նու­թեան հետ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան պատ­ճա­ռով:

Իսկ իշ­խա­նու­թիւնը դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րից վրէժ լու­ծեց Հա­յաս­տա­նում եւ սփիւռ­քում բո­ղո­քի ալիք բարձ­րաց­րած հայ-թր­քա­կան ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րի “նա­խա­ձեռ­նո­ղա­կան“ դիւա­նա­գի­տու­թեա­նը կա­տա­ղի դի­մադ­րե­լու եւ նե­րիշ­խա­նա­կան կա­նոն­նե­րին չեն­թարկ­ուե­լու հա­մար: Սա­կայն դաշ­նակ­ցա­կան­ներն իրենց ճկուն եւ ամուր կա­ռուց­ուած­քով ու ժա­մա­նա­կին չեն­թար­կուող աւան­դոյթ­նե­րով, ինչ­պէս միշտ, կան­գուն կը մնան:

Իսկ ի՞նչ եղաւ միւս կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րի հետ` եր­բեմ­նի մար­դա­շատ, աշ­խուժ, խոս­տում­նա­լից: Դրանց մա­սին յա­ջորդ յօդ­ուա­ծում:

Դ. ՄԱՍ

ՆԱ­ԽԱ­ԲԱ­ՆԻ ՓՈ­ԽԱ­ՐԷՆ

Միշտ ոգե­ւոր­ւում եմ, երբ իմ յօդ­ուած­նե­րին ի պա­տաս­խան ագ­րե­սիւ, թու­նոտ մեկ­նա­բա­նու­թիւն­ներ եմ ստա­նում: Դրան­ցից որոշ­նե­րը հե­տաքր­քիր են, միւս­նե­րը լի են մաղ­ձով, չա­րու­թեամբ, որոնց հե­ղի­նակ­նե­րը ան­գամ ին­տե­լեկտ­ուալ ձե­ւա­նա­լով, ի զօ­րու չեն դրանք քո­ղար­կել: Սա­կայն բանն այն չէ` դո՞ւր են գա­լիս ինձ դրանք, թէ ոչ: Ես, ինչ­պէս մեկ­նա­բա­նու­թիւն­նե­րի հե­ղի­նակ­նե­րը, ու­նեմ սե­փա­կան կար­ծիք, իսկ հա­ւա­տում են ինձ առան­ձին ան­հատ­ներ, թէ` ոչ, ինձ հա­մար, նե­րե­ցէք, մի­եւ­նոյնն է… Խօս­քի ազա­տու­թեան սկզբուն­քը ոչ միայն ցան­կա­ցա­ծիդ ասե­լու իրա­ւունքն է, այ­լեւ չլսե­լու: Իսկ ոգե­ւո­րում է ինձ այն, որ մեկ­նա­բա­նող­նե­րի վրդով­ուած գրա­ռում­նե­րում, նոյ­նիսկ նրանց, ով­քեր այն­քան էլ լաւ չեն հաս­կա­ցել յօդ­ուա­ծի իմաս­տը, զգում եմ շփոթ­մունք եւ ամօ­թի զգա­ցո­ղու­թիւն…

Նրան­ցից շա­տե­րը երե­ւի դեռ չեն մո­ռա­ցել, որ երբ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը բա­րի­կադ­ներ էին բարձ­րա­նում (բա­ռիս բուն իմաս­տով) եւ բանտ նստում յա­նուն իրենց ազա­տու­թեան, իրենք լռում էին եւ թաքց­նում գլուխ­նե­րը ոտ­քե­րի արան­քում: Բայց չէ՞ որ այն ժա­մա­նակ էլ կար խօս­քի ազա­տու­թիւն, եւ կա­րե­լի էր չլռել: Եւ բանտ էլ նստում էին հէնց նրանք, ում մեկ­նա­բա­նու­թիւն­նե­րի քաջ եւ անա­նուն հե­ղի­նակ­ներն ան­ուա­նում են դա­ւա­ճան: Ընդ­հան­րա­պէս, “դա­ւա­ճան“ բա­ռը պէտք է զգու­շօ­րէն գոր­ծա­ծել: Քա­նի որ ո՞ւմ կա­րե­լի է դա­ւա­ճա­նել: Նրան, որ քո հա­ւա­տա­րիմ սա­տա­րողն է եղել, պայ­քա­րել է հետդ կողք կող­քի, այլ ոչ թէ ընտ­րա­կա­շառք­նե­րի թա­կարդն է ըն­կել, եւ ում չեն շե­ղել կեղծ այ­լընտ­րանք­նե­րի` սի­րա­մար­գի պո­չի նման գոյնզ­գոյն խոս­տում­նե­րը: Իսկ քա­նի՞ նման կա­յուն եւ հա­ւա­տա­րիմ մարդ է եղել մեր հա­սա­րա­կու­թիւ­նում: Արդ­եօք նրանք շա՞տ են այժմ: Ցա­ւօք, ոչ: Մեր հա­սա­րա­կու­թիւնը միշտ ձգտել է անս­պա­սե­լի հրաշ­քով փրկու­թեան, որը կը գայ առանց իր ան­մի­ջա­կան մաս­նակ­ցու­թեան: Դրա օրի­նակ­նե­րը շատ են: Եւ միշտ ար­դիւն­քը հի­աս­թա­փու­թիւնն է եղել: Վերց­նենք մեր ոչ վաղ անց­եա­լը, որ հիմ­նա­կան լէյտ­մո­տի­վը (հիմ­նա­կան դրոյ­թը-Խմբ.) փրկչի փնտռտուքն է: Միայն հաշ­ուէք, թէ քա­նի փրկիչ-ազա­տագ­րող ենք մենք տե­սել վեր­ջին մէ­կու­կէս տաս­նամ­եա­կի ըն­թաց­քում:

De mortuis nil nisi bonum` հան­գուց­եալ­նե­րի մա­սին կա՛մ լա­ւը, կա՛մ ոչինչ, ի հար­կէ, սա­կայն յի­շէք 90ական­նե­րի վեր­ջը, երբ փրկչի փնտռտու­քը առա­ջին ան­գամ երե­ւան հա­նեց մեր հա­սա­րա­կու­թեան` վա­ղուց հե­ռա­ցած քա­ղա­քա­կան դէմ­քե­րին յա­րու­թիւն տա­լու բա­ցա­ռիկ կա­րո­ղու­թիւնը:

Իսկ եր­կու ­հա­զա­րա­կան­նե՞­րը…

Մոս­կով­եան մեսս­իա (փրկիչ-Խմբ.) Ար­կա­դի Վար­դան­եա­նը իր բուռն բազ­մա­մարդ հան­րա­հա­ւաք­նե­րով, որոնց հե­տե­ւեց նա­հան­ջը եւ յոյ­սե­րի տա­պա­լու­մը: Յե­տոյ ար­դէն տե­ղա­կան հե­րոս­նե­րի շքեր­թը` Արամ Կա­րա­պետ­եան, Ար­տա­շէս Գե­ղամ­եան, Ստե­փան Դէ­միրճ­եան, Ար­թուր Բաղ­դա­սար­եան, Տիգ­րան Կա­րա­պե­տիչ, կոնգ­րե­սա­կան առաջ­նորդ­նե­րը` ԼՏՊի գլխա­ւո­րու­թեամբ եւ վեր­ջա­պէս` հա­մա­հայ­կա­կան ղե­կա­վա­րու­թեան ձգտող էքստ­րա­վա­գանտ (ար­տա­ռոց-Խմբ.) յա­ւակ­նոր­դը, որը զար­մաց­րեց բո­լո­րին քա­ղա­քա­կան հա­ցա­դու­լը նա­խա­զա­տիկ­եան պա­սի վե­րա­ծե­լու կա­րո­ղու­թեամբ:

Բո­լո­րը խոս­տա­նում էին պար­զա­պէս մե­տաքս­եայ-բամ­բակ­եայ յե­ղա­փո­խու­թիւն­ներ, սա­կայն ար­դիւն­քում` կրկին նա­հանջ, եր­բեմն սրտխառ­նոց առա­ջաց­նող նա­հան­ջո­ղա­կա­նու­թիւն, եւ նո­րից յոյ­սե­րի փլու­զում…

Բայց դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րին այս աստ­ղա­բոյ­լի հետ մի խառ­նէք: Մենք եր­բեք ձեզ երկ­նա­յին մա­նա­նա չենք խոս­տա­ցել: Մենք ասել ենք` եթէ դուք իրօք պատ­րաստ էք պայ­քա­րել ձեր իրա­ւունք­նե­րի, ձեր ազա­տու­թեան հա­մար, մենք կ՛ա­ռաջ­նոր­դենք ձեզ դէ­պի յաղ­թա­նակ: Սա­կայն եթէ դուք պատ­րաստ­ւում էք սպա­սել հրաշ­քով ձեզ փրկո­ղին “deus ex machina“ ոճով, իսկ ինք­ներդ ցան­կա­նում էք ապ­րել ինչ­պէս ապ­րում էիք` մի փոքր գո­ղա­նալ, մի փոքր քծնել եւ շատ լաց լի­նել, եթէ ցան­կա­նում էք նստել հե­ռուս­տա­էկ­րա­նի առաջ եւ հեռ­ուից հե­տե­ւել սե­փա­կան փրկու­թեա­նը, ապա առա­ւե­լա­գոյ­նը, ինչ կը տես­նէք, կը լի­նի ձանձ­րա­լի բազ­մա­սեր­ի­ա­նոց քա­ղա­քա­կան շօ­ուն: Այն­պէս որ, սի­րե­լի հայ­րե­նա­կից­ներ, մեզ­նից մի՛ դժգո­հէք, մենք չենք դա­ւա­ճա­նել ձեր յոյ­սե­րը, քա­նի որ դուք մեզ հետ ոչ մի յոյս չէ­իք էլ կա­պել: Ար­դէն 120 տա­րի է, ինչ մենք ձեզ խոս­տա­նում ենք բարդ պայ­քար եւ յաղ­թա­նակ: Ձեր պայ­քա­րը եւ ձեր յաղ­թա­նա­կը: Պար­զա­պէս մենք ու­րիշ­նե­րից լաւ գի­տենք, որ մէկն առանց միւ­սի չի լի­նում: Իսկ դուք պայ­քա­րի փո­խա­րէն ընտ­րում էք կա­խար­դա­կան հէք­ի­ա­թը, կամ այլ խօս­քե­րով` որ ձեզ յի­մա­րի տեղ դնեն: Եւ ար­դիւն­քում ու­նէք այն, ին­չին ար­ժա­նի էք: Ընդ որում, ու­շադ­րու­թիւն դարձ­րէք, որ Դաշ­նակ­ցու­թիւնը մի­ակ կու­սակ­ցու­թիւնն է հայ իրա­կա­նու­թեան մէջ, որը բա­ցէ­ի­բաց ըն­դու­նում է իր սխալ­նե­րը եւ բաց քննա­դա­տու­թեան է ար­ժա­նաց­նում սե­փա­կան անց­եա­լը եւ սե­փա­կան ղե­կա­վա­րու­թեա­նը:

ՈՉ ՄԻ ՈՒ­ՐԻՇ ՀԱՅ­ԿԱ­ԿԱՆ ԿՈՒ­ՍԱԿ­ՑՈՒ­ԹԻՒՆ

ԵՐ­ԲԵՔ ՉԻ ՅԱ­ՄԱՐ­ՁԱԿ­ՈՒԵԼ

ՔՆՆԱ­ԴԱ­ՏԱ­ԿԱՆ ՀԱՅ­ԵԱՑ­ՔՈՎ ՆԱ­ՅԵԼ

ՍԵ­ՓԱ­ԿԱՆ ՊԱՏ­ՄՈՒ­ԹԵԱ­ՆԸ

Նոյ­նը, ցա­ւօք, վե­րա­բե­րում է մեր հա­սա­րա­կու­թեա­նը: Սրա­նից կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել, որ բո­լոր այդ ար­հա­մար­հա­կան եւ Դաշ­նակ­ցու­թեա­նը ազ­գի բո­լոր դժբախ­տու­թիւն­նե­րի մէջ մե­ղադ­րող գրա­ռում­նե­րը թող­նում են հիմ­նա­կա­նում այն մար­դիկ, ով­քեր հո­գու խոր­քում գի­տակ­ցում են, որ մեր կեան­քում ինչ որ բան սխալ է, բայց սե­փա­կան մեղ­քը տես­նել չեն ու­զում: Սո­վոր չեն:

Դուք չէ՞ք նկա­տել` ով­քեր են ամէ­նից շատ եւ յա­ճախ բո­ղո­քում եւ դժգո­հում կեան­քի եւ աշ­խար­հի անար­դա­րու­թիւ­նից: Նրանք, ով­քեր եր­բեք եւ ոչ մի պա­րա­գա­յում չեն փոր­ձել ջան­քեր գոր­ծադ­րել փո­խել մէ­կը կամ միւ­սը: Ցա­ւով ստիպ­ուած ենք փաս­տել, որ նման բազ­մա­կող­մա­նի դժգոհ­նե­րի տո­կո­սը մեր հա­սա­րա­կու­թեան մէջ չա­փա­զանց բարձր է: Դրա պատ­ճառ­նե­րը պա­հան­ջում են յա­տուկ ու­սում­նա­սի­րու­թիւն, քա­նի որ դա բարդ, ոչ մի­ան­շա­նակ եւ բազ­մա­գոր­ծօն երե­ւոյթ է: Գել­լա­փի սոցի­ո­լոգ­նե­րի կա­տա­րած հե­տա­զօ­տու­թիւնը ցոյց է տա­լիս, որ Հա­յաս­տա­նում հարց­ուած­նե­րի մէկ եր­րոր­դից աւե­լին հա­մա­րում է իրենց տա­ռապ­եալ:

Թւում է, թէ դա պէտք է բա­ւա­կան լի­նի, որ­պէս­զի ընտ­րու­թիւն­նե­րին իշ­խող կո­ա­լից­իա­յի (մի­ա­ւո­րու­մին-Խմբ.)` կրկին յար­մա­րա­ւէտ իշ­խա­նա­կան աթո­ռը զբա­ղեց­նե­լու յոյ­սե­րը տա­պալ­ուեն: Սա­կայն հէնց այդ ամե­նադժ­գոհ խմբում է զար­մա­նալի­օ­րէն ցածր, յա­նուն սե­փա­կան երկ­րի, սե­փա­կան երե­խա­նե­րի աւե­լի լաւ ապա­գա­յի պայ­քա­րե­լու պատ­րաս­տա­կա­մու­թիւնը: Հէնց այդ մար­դիկ են, որոնք գլխի­կոր պատ­րաս­տա­կա­մու­թեամբ են­թարկ­ւում են իշ­խա­նա­մէտ նա­խընտ­րա­կան շտա­բե­րի լկտի կա­տա­րուա­ծ­նե­րին: Այդ “հնա­զանդ­ներ“ի մտքով ան­գամ չի անց­նում  գրո­ղի ծոցն ու­ղար­կել կպչուն անձ­նա­գիր հա­ւա­քող­նե­րին եւ դառ­նալ ազատ` հար­կադ­րան­քից եւ ընտ­րա­կա­շառք­նե­րից: Վա­ղուց է յայտ­նի, որ ստրու­կը ոչ թէ ազա­տու­թիւն է երա­զում, այլ սե­փա­կան ստրուկ­ներ: Այդ­պէս Ցի­ցե­րոնն է ասել եւ չի սխալ­ուել: Մի­գու­ցէ նրա ծա­նօթ­նե­րի մէջ հա­յե՞ր են եղել: Սա­կայն, թե­րեւս, դա հա­մընդ­հա­նուր կա­նոն է, եւ միայն մեզ չի վե­րա­բե­րում:

Մարդ­կու­թիւնը, ընդ­հա­նուր առ­մամբ, ինչ­պէս եւ առան­ձին վերց­րած ցան­կա­ցած ազգ, բաղ­կա­ցած է երեք ան­հա­ւա­սար մա­սե­րից. նրանք, ով­քեր առաջ են տա­նում պրոգ­րե­սը, նրանք, ով­քեր ակ­տիւ դի­մադ­րում են դրան, եւ նրանք, ով­քեր պա­սիւ սպա­սում են այդ գոր­ծըն­թա­ցի ար­դիւնք­նե­րին` “ճա­նա­պար­հին գցած գե­րան“ի կար­գա­վի­ճա­կում:

Եւ նոյ­նիսկ այն­քան կա­րե­ւոր չէ, թէ նշուած կա­տե­գոր­ի­ա­նե­րից որն է աւե­լի շատ շա­հում սոց­ի­ա­լա­կան, քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան ռե­ֆորմ­նե­րից, քա­նի որ այդ հար­ցին պա­տաս­խան տա­լու փոր­ձը մեզ կը տա­նի կաս­կած­նե­րի արա­հե­տով` մո­լո­րակն ապա­կա­նող մեր քա­ղա­քակր­թու­թեան նպա­տա­կա­յար­մա­րու­թեան (Աստ­ուա­ծա­յին մտահ­ղաց­ման) եւ կեն­սու­նա­կու­թեան տե­սա­կէ­տից: Կա­րե­ւորն այն է, որ պրոգ­րե­սի հա­մար անհ­րա­ժեշտ է, այս­պէս կոչ­ուած, պատ­ուի­րա­տու, շա­հագրգռ­ուած սոց­ի­ա­լա­կան խումբ, որը ճիշդ, թէ սխալ, բայց եւ այն­պէս գի­տակ­ցա­բար տես­նում եւ զգում է իր շա­հը պրոգ­րե­սից: Պար­տա­դիր չէ, որ շա­հը լի­նի զուտ նիւ­թա­կան, չնա­յած դա նոյն­պէս շատ կա­րե­ւոր է, բայց հո­գե­կան բա­ւա­րար­ուա­ծու­թիւն (օրի­նակ` հպար­տու­թիւն հայ­րե­նի երկ­րի, սե­փա­կան քա­ղա­քաց­ի­ա­կան դիր­քո­րոշ­ման հա­մար, ընդ­հա­նուր յաղ­թա­նա­կի զգա­ցո­ղու­թիւն) ան­պայ­ման պէտք է բե­րի:

Ի հար­կէ, գե­րա­դա­սե­լի է, որ­պէս­զի բա­րե­փո­խում­նե­րի շար­ժիչ ու­ժը լի­նի հէնց իշ­խա­նու­թիւնը: Հա­յաս­տա­նում այն, ցա­ւօք, ի տար­բե­րու­թիւն սոց­ի­ա­լիս­տա­կան ճամ­բա­րի աւե­րակ­նե­րի վրայ առա­ջա­ցած շատ պե­տու­թիւն­նե­րի, կա­տա­րում է ժան­գո­տած ար­գե­լա­կի դեր, բայց շատ աւե­լի կա­րե­ւոր է “եր­րորդ շերտ“ի` պատ­ուի­րատ­ուի առ­կա­յու­թիւնը: Եւ հէնց այս­տեղ է բաց­ւում իրօք տխուր տե­սա­րան: Ման­րակր­կիտ ու­սում­նա­սի­րու­թեան ար­դիւն­քում պարզ է դառ­նում, որ դե­ռեւս չկայ սոց­ի­ա­լա­կան շերտ, որը շա­հագրգռ­ուած լի­նի բա­րե­փո­խում­նե­րով: Կամ հնա­րա­ւոր է` ար­դէն չկայ: Այ­սինքն, հայ­րե­նա­կից­նե­րի այն տո­կո­սը, որը, պայ­մա­նա­կա­նօ­րէն ասած, վե­րած­ուել է մեր հա­սա­րա­կու­թեան բե­ռի, շատ բարձր է: Պա­ռակ­տու­մը, իներ­տու­թիւնը եւ կա­մազր­կու­թիւնը հա­սել են այն­պի­սի վտան­գա­ւոր սահ­մա­նի, որ ար­դէն կա­սեց­նում են ազ­գի վե­րար­տադր­ուե­լու ձգտու­մը, բթաց­նում ինք­նա­պաշտ­պա­նա­կան բնազ­դը: Դրա օրի­նակ­նե­րը մենք հան­դի­պում ենք ամէն քայ­լա­փո­խի, սա­կայն ամե­նա­սար­սա­փե­լին այն է, որ մենք հաշտ­ւում ենք պար­տու­թեան հետ, որին ինք­ներս ենք մեզ մատ­նում օրէ­ցօր: Կա՛մ զար­թօն­քի թարմ քա­մի եւ քայլ դէ­պի ապա­գայ, կա՛մ մա­կա­բու­ծու­թիւն սե­փա­կան պատ­մու­թեան վրայ. ահա սա է այն ընտ­րու­թեան իրա­կան իմաս­տը, որի առաջ մեր եր­կի­րը կանգ­նած է: Այն­պէս որ, յար­գե­լի՛ ըն­կեր­ներ, մի՛ շեղ­ուէք դէ­պի անի­մաստ բա­նա­վէ­ճեր սուր մեկ­նա­բա­նու­թիւն­ներ թող­նող հե­ղի­նակ­նե­րի հետ. թող գրեն` ինչ ու­զում են: Կա­րե­ւորն այն է, որ կար­դում են, եւ ինչ էլ գրեն, հո­գու խոր­քում գի­տեն, որ մենք ճիշդ ենք: Զգում են, որ չա­փա­զանց ուշ են հաս­կա­ցել, դրա­նից էլ նեար­դայ­նա­նում են: Բայց նրանք նոյն­պէս մեր հա­րա­զատն են, մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րը, եւ եթէ նրանք ճշմար­տու­թիւն են փնտռում, մենք չենք թող­նի նրանց մե­նա­կու­թեան եւ անո­րո­շու­թեան մէջ:

Դէ ինչ, շա­րու­նա­կե՞նք:

Այս նիւ­թը չի յա­ւակ­նում լի­ար­ժէք լու­սա­բա­նել Հա­յաս­տա­նի կամ նրա քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րի նո­րա­գոյն պատ­մու­թիւնը: Նա­խորդ յօդ­ուա­ծում մենք դի­տար­կե­ցինք կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րի եւ իշ­խա­նու­թեան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի ըն­դա­մէ­նը մի քա­նի մաս­նիկ: Այժմ տես­նենք, թէ ինչ տե­ղի ու­նե­ցաւ միւս­նե­րի հետ:

Բա­ցի Հ.Յ.Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նից, Սփիւռ­քից վե­րա­դառ­նա­լու եւ հայ­րե­նի հո­ղում հաս­տատ­ուե­լու փորձ կա­տա­րե­ցին նա­եւ միւս եր­կու աւան­դա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը` Հնչակ­եան եւ Ռամ­կա­վար-Ազա­տա­կան: Եր­կու­սին էլ ձա­խո­ղում էր սպա­սում: Նշենք միայն եր­կու պատ­ճառ. եր­կու կու­սակ­ցու­թիւն­ներն էլ ար­դէն շատ թու­լա­ցած եւ վար­կա­բեկ­ուած էին Սփիւռ­քում այն բա­նից յե­տոյ, երբ կուլ էին տուել Սո­վե­տա­կան Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի` “բա­րե­կա­մու­թեան“ մա­սին խայ­ծը: Դա անըն­դու­նե­լի էր ար­տերկր­եայ հա­յե­րի մե­ծա­մաս­նու­թեան հա­մար, որոնք վա­ղուց էին հաս­կա­ցել, որ Հա­յաս­տա­նի բոլ­շե­ւիկ իշ­խա­նու­թիւնը, ինչ­պէս եւ իրենք` կրեմլ­եան ղե­կա­վար­նե­րը, դի­տար­կում էին Սփիւռ­քի հա­յե­րին ոչ թէ որ­պէս իրենց հո­ղից ար­տա­հան­ուած հայ­րե­նա­կից­ներ` օտա­րու­թեան մէջ ապ­րող եւ իրենց պաշտ­պա­նու­թեան կա­րի­քը զգա­ցող, այլ որ­պէս գա­ղա­փա­րա­խօ­սա­կան հա­կա­մար­տու­թեան դաշտ: Պատ­մում են, որ դե­ռեւս 60ական­նե­րին, Սիլ­վա Կա­պու­տիկ­եա­նի` Ար­ժեն­թի­նա կա­տա­րած այ­ցի ժա­մա­նակ “դաշ­նակ­ցա­կան“ դպրո­ցի տնօ­րէ­նը շարք էր կանգ­նեց­րել աշա­կերտ­նե­րին` յար­գե­լի հիւ­րին դի­մա­ւո­րե­լու հա­մար, իսկ բա­նաս­տեղ­ծու­հին ան­ցաւ գա­ղա­փա­րա­պէս սխալ դպրո­ցա­կան­նե­րի կող­քով դէ­պի ռամ­կա­վար­նե­րի գրա­սեն­եակ` չնա­յե­լով երե­խա­նե­րի կող­մը եւ չբա­րե­ւե­լով: Եւ բնա­կան է, որ այդ երե­խա­նե­րը մե­ծա­ցան հաս­կա­նա­լի յոյ­զե­րով, իսկ ռամ­կա­վար­նե­րի վար­կը ան­կում ապ­րեց:

Երկ­րորդ պատ­ճառն այն է, որ վե­րա­դառ­նա­լով հայ­րե­նիք, ո՛չ հնչակ­եան­նե­րը, ո՛չ ռամ­կա­վար­նե­րը, չգտան իրենց հա­մա­պա­տաս­խան գա­ղա­փա­րա­խօ­սա­կան տե­ղը արե­ւե­լա­հայ­կա­կան իրա­կա­նու­թեան մէջ: Աւե­լի ճիշտ, բո­լոր տե­ղե­րը զբաղ­ուած էին: Հնչակ­եան­ներն իրենց հա­մար­եայ մարք­սիս­տա­կան հայ­եացք­նե­րով չկա­րո­ղա­ցան դուրս մղել դաշ­տից 90ական­նե­րին դե­ռեւս ու­ժեղ կո­մու­նիստ­նե­րին: Չկա­րո­ղա­ցան նա­եւ ըստ իրենց ան­ուան­ման վե­րա­ո­րա­կա­ւոր­ուել որ­պէս սոց­ի­ալ-դե­մոկ­րատ­ներ, որով­հե­տեւ սոց­ի­ա­լիստ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը նրան­ցից շուտ էին վե­րա­դար­ձել հայ­րե­նիք: Կար նա­եւ Դե­մոկ­րա­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւն: Ռամ­կա­վար­նե­րի հնա­րա­ւոր տե­ղի հա­մար պայ­քա­րում էին բա­ռացի­օ­րէն տասն­եակ խմբեր, լի­բե­րալ գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թեան կրող­ներ, այդ թւում` իշ­խող Հ.Հ.Շ.ն եւ Հան­րա­պե­տա­կա­նը: Ի վեր­ջոյ, ներ­քին գզվռտո­ցը վերջ­նա­կա­նա­պէս դուրս մղեց հնչակ­եան­նե­րին ու ռամ­կա­վար­նե­րին քա­ղա­քա­կան բե­մից դէ­պի ետ­նա­բեմ, որ­տեղ էլ մնա­ցել են մինչ օրս: Ափ­սոս: Ին­չե­ւէ, այն­տեղ են գտնւում նա­եւ ցա­քուց­րիւ եղած Կոմ­կու­սի մնա­ցորդ­նե­րը` բոլ­շե­ւիզ­մի լուրջ հե­տե­ւորդ­նե­րից մին­չեւ սո­վո­րա­կան խեղ­կա­տակ­ներ: Այս­պի­սով` հայ­կա­կան չորս աւան­դա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րից քա­ղա­քա­կան ակ­տիւու­թիւնը եւ հա­սա­րա­կու­թիւ­նում ազ­դե­ցու­թիւնը պահ­պա­նում են միայն դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը:

Նո­րաս­տեղծ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րից յոյս սեր­մա­նող քա­ղա­քա­կան մի­ա­ւո­րում­նե­րը` Հրանդ Խա­չատր­եա­նի “Սահ­մա­նադ­րա­կան Իրա­ւունք“ միու­թիւնը եւ Պա­րոյր Հայ­րիկ­եա­նի “Ազ­գա­յին Ինք­նո­րո­շում Մի­ա­ւո­րու­մը“, ինչ­պէս նա­եւ մի քա­նի այ­լօք, դա­տա­պարտ­ուած էին ինք­նա­ոչն­չաց­ման իրենց ղե­կա­վար­նե­րի չա­փա­զանց յա­ւակ­նո­տու­թեան, “դրա­ծո­ներ“ի քայ­քա­յիչ գոր­ծու­նէ­ու­թեան պատ­ճա­ռով, եւ նոյն­պէս լքե­ցին քա­ղա­քա­կան դաշ­տը: Որոշ դէպ­քե­րում կու­սակ­ցու­թեան ճա­կա­տա­գի­րը որո­շում էր տնօ­րի­նել իշ­խա­նու­թիւնը (եր­բեմն անօ­գուտ):

Մենք խօ­սել ենք ընդ­դի­մու­թիւ­նից մին­չեւ իշ­խա­նու­թիւն` Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան ան­ցած ու­ղու մա­սին: Բայց պա­տա­հում էին նա­եւ այլ սցե­նար­ներ: Մեր իշ­խա­նու­թիւնը վա­ղուց է հաս­կա­ցել, որ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը, ինչ­պէս եւ մարդ­կանց, կա­րե­լի է մա­նի­պուլ­եաց­իա­յի (ձեռ­նա­ծու­թեան-Խմբ.) են­թար­կել: Ոչ բո­լորն ի հար­կէ, բայց շա­տե­րը: Այս­տե­ղից էլ ծնուել է այն վնա­սա­կար միտ­քը, որի մա­սին նախ­կի­նում գրել էի եւ խոս­տա­ցել վե­րա­դառ­նալ այդ թե­մա­յին: Տես­նենք, թէ ինչ­պէս էր այն իրա­կա­նա­նում: Ամէ­նից յա­ճախ ինչ որ ար­հես­տա­կա­նօ­րէն ստեղծ­ուած կամ ար­հես­տա­կա­նօ­րէն ուռ­ճաց­ուած կու­սակ­ցու­թեան չբարձ­րա­ձայ­նուող ռե­սու­սա­յին օգ­նու­թիւնը նպա­տակ ու­նէր եւ յա­ճախ բե­րում էր ընտ­րա­զանգ­ուա­ծի վե­րա­բա­ժան­ման` իշ­խա­նու­թեա­նը ձեռն­տու ձե­ւով: Ահա՛ օրի­նակ­ներ. 1999 թուա­կա­նի խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րից առաջ որոշ իշ­խա­նա­կան շրջա­նակ­ներ, ան­հանգս­տա­նա­լով Վազ­գէն Սարգս­եա­նի աճող ազ­դե­ցու­թեամբ, յատ­կա­պէս Կա­րէն Դեմիրճ­եա­նի հետ մի­ա­սին, հապ­ճեպ նա­խա­ձեռ­նե­ցին “Իրա­ւունք եւ միու­թիւն“ նա­խընտ­րա­կան բլո­կի ստեղ­ծու­մը` ղա­րա­բաղ­եան հրա­մա­նա­տար Սամ­ուէլ Բա­բայ­եա­նի լուռ հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ եւ “Ազ­գա­յին մի­ա­բա­նու­թիւն“ եւ “Սահ­մա­նադ­րա­կան իրա­ւունք“ միու­թեան ղե­կա­վար­ներ Ար­տա­շէս Գե­ղամ­եա­նի եւ Հրանդ Խա­չատր­եա­նի ան­մի­ջա­կան գլխա­ւո­րու­թեամբ: Բլո­կը միտ­ուած էր հա­սա­րա­կու­թեան այն մա­սի հա­մակ­րան­քը եւ ձայ­նե­րը շա­հե­լուն, որում ու­ժեղ էին ազ­գա­յին, ղա­րա­բա­ղա­մէտ եւ ինչ որ չա­փով հա­կա­կո­մու­նիս­տա­կան տրա­մադ­րու­թիւն­նե­րը, որոնց հա­մար Սամ­ուէլ Բա­բայ­եա­նը կա­րող էր դի­տարկ­ուել որ­պէս Վազ­գէն Սարգս­եա­նի հա­կակ­շիռ, իսկ Կ. Դե­միրճ­եա­նի վե­րա­դար­ձը քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն անըն­դու­նե­լի էր: Ծրա­գի­րը տա­պալ­ուեց, եւ ինչ­պէս ըն­դուն­ուած է, չան­ցաւ առանց բա­ցա­սա­կան հե­տե­ւանք­նե­րի. բո­լոր երեք ղե­կա­վար­նե­րը զգա­ցին իրենց դա­ւա­ճան­ուած եւ դար­ձան իշ­խա­նու­թեան ոխե­րիմ թշնա­մի­ներ: Միայն շատ տա­րի­ներ անց եւ թանկ գնով ու ջան­քե­րով, որոնց հա­մար կա­րե­լի էր աւե­լի օգ­տա­կար կի­րա­ռում գտնել, իշ­խա­նու­թիւն­նե­րին յա­ջող­ուեց իրենց կող­մը գրա­ւել Ար­տա­շէս Գե­ղամ­եա­նին եւ դուրս մղել քա­ղա­քա­կան կեան­քից Սամ­ուէլ Բա­բայ­եա­նին եւ Հրանդ Խա­չատր­եա­նին:
Երկ­րորդ օրի­նա­կը վե­րա­բե­րում է 2003 թուա­կա­նի ընտ­րու­թիւն­նե­րին, երբ մինչ այդ քիչ յայտ­նի “Օրի­նաց եր­կիր“ կու­սակ­ցու­թիւնը, որն ան­տէր էր մնա­ցել Հ.Հ.Շ.ի կոր­ծա­նու­մից յե­տոյ, ան­ցաւ նոյն իշ­խա­նա­կան շրջա­նակ­նե­րի տրա­մադ­րու­թեան տակ եւ բա­ւա­կա­նին լուրջ ֆի­նան­սա­կան եւ վար­չա­կան օգ­նու­թեան մի­ջո­ցով դար­ձաւ թուա­քա­նա­կով երկ­րորդ ու­ժը խորհր­դա­րա­նում, իսկ կու­սակ­ցու­թեան ղե­կա­վա­րը` խորհր­դա­րա­նի նա­խա­գահ: Սա­կայն իշ­խա­նու­թեան` Օ.Ե.­Կ.ի լի­ար­ժէք հնա­զան­դու­թեան եւ կան­խա­տե­սե­լիու­թեան հետ կապ­ուած յոյ­սե­րը չար­դա­րա­ցան. նման դրա­ծո­նե­րը շատ արագ են մո­ռա­նում այն մե­խա­նիզմ­նե­րը, որոնց շնոր­հիւ իրենք յա­ջո­ղու­թեան են հա­սել, նրանց սկսում է թուալ, որ այն ամէ­նը, ին­չին իրենք հա­սել են, իրենց ան­հա­շիւ տա­ղանդ­նե­րի եւ վաս­տա­կի շնոր­հիւ է: Ար­դիւն­քում` իշ­խա­նու­թիւնը ստիպ­ուած էր դժուա­րու­թեամբ զսպել իր նոր դրա­ծո­յի յա­ւակ­նու­թիւն­նե­րը եւ նկրտում­նե­րը: Քա­նի դեռ նրանց ախոր­ժա­կը սահ­մա­նա­փակ­ւում էր ֆի­նան­սա-կադ­րա­յին ոլոր­տով, դա դեռ հնա­րա­ւոր էր հան­դուր­ժել, սա­կայն շու­տով իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը ստիպ­ուած էին գործ ու­նե­նալ Օ.Ե.Կ. ղե­կա­վա­րի` մի­ջազ­գա­յին ոլոր­տում ու­նե­ցած յա­ւակ­նու­թիւն­նե­րի, օտար ամբի­ոն­նե­րից նրա ինք­նագ­լուխ յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րի հետ: Ար­դիւն­քում` Օ.Ե.­Կ.ը, հա­մար­եա բա­ցա­յայ­տօ­րէն մե­ղադր­ուե­լով լրտե­սու­թեան մէջ, սկան­դա­լով լքեց իշ­խող կօ­ա­լից­ի­ան` վե­րած­ուե­լով սա­կայն երկ­րի քա­ղա­քա­կան դաշ­տի գոր­ծօ­նի եւ եւս մէկ գլխա­ցա­ւի: Անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն առա­ջա­ցաւ վճա­րել Օ.Ե.­Կ.ին տար­բեր ծա­ռա­յու­թիւն­նե­րի հա­մար (օրի­նակ` 2008ին ընդ­դի­մա­դիր ճա­կա­տը փլու­զե­լու հա­մար), այ­նու­հե­տեւ հա­ճո­յա­նալ ընդ­հա­նուր առ­մամբ ոչ այն­քան անհ­րա­ժեշտ գոր­ծըն­կե­րո­ջը` օգ­նել նրան ընտ­րու­թիւն­նե­րի ժա­մա­նակ, տրա­մադ­րել բարձր պաշ­տօն­ներ եւ այլն:

Բայց դա էլ դաս չե­ղաւ մեր իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի հա­մար. 2007 թուա­կա­նի ընտ­րու­թիւն­նե­րի նա­խօ­րէ­ին նա­խա­գա­հա­կան ապա­րա­տում նա­խա­ձեռն­ուեց “Բար­գա­ւաճ Հա­յաս­տան“ կու­սակ­ցու­թեան ստեղ­ծու­մը, որը տի­րա­պե­տում էր (եւ այժմ էլ տի­րա­պե­տում է) բա­ւա­կան լուրջ ֆի­նան­սա­կան աղ­բիւր­նե­րի, եւ որը պէտք է մի կող­մից դէ­պի իրեն քա­շեր դժգոհ ընտ­րա­զանգ­ուա­ծի մի մա­սը, դրա­նով իսկ սահ­մա­նա­փա­կե­լով ընդ­դի­մա­դիր կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րի հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը, իսկ միւս կող­մից` հա­ւա­սա­րակշ­ռեր հան­րա­պե­տա­կան­նե­րի աճող ախոր­ժա­կը եւ ազ­դե­ցու­թիւնը: Սկզբում դա բա­ւա­կա­նին ստաց­ւում էր, սա­կայն ինչ­պէս եւ Օ.Ե.­Կ.ի դէպ­քում, լաւ չէ­ին հաշ­ուար­կել բա­ցա­սա­կան հե­տե­ւանք­նե­րը` քա­ղա­քա­կան մի­ա­ւո­րում­նե­րի ղե­կա­վար­նե­րի մօտ ան­խու­սա­փելի­օ­րէն առա­ջա­ցող յա­ւակ­նու­թիւն­նե­րը, յատ­կա­պէս մի շրջա­պա­տում, որը ստեղծ­ուել է ոչ թէ հայ­եացք­նե­րի ընդ­հան­րու­թեան հի­ման վրայ, այլ կարի­ե­րիստ, բայց չբա­ւա­րար­ուած զանգ­ուա­ծից, որը պատ­րաստ է ծա­ռա­յել ղե­կա­վա­րին` սե­փա­կան նպա­տակ­նե­րին հաս­նե­լու դի­մաց:

Եւ, ահա, ար­դէն 2012ի խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րի գլխա­ւոր ինտ­րի­գը (հան­գոյ­ցը-Խմբ.) դար­ձաւ Հ.Հ.Կ.-Բ.Հ.Կ. հա­կա­մար­տու­թիւնը, որ շա­րու­նակ­ւում է մինչ օրս եւ դրսե­ւոր­ւում տար­բեր յայ­տա­րա­րու­թիւն­նե­րում, քու­է­ար­կու­թիւն­նե­րում, հար­ցազ­րոյց­նե­րում, Վար­դան Օս­կան­եա­նի հե­տապն­դու­մով եւ այլն: Ի հար­կէ, կա­րե­լի է վի­ճել, որ դա խո­րա­մանկ ծրագր­ուած խաղ է` Բ.Հ.Կ.ի հա­մար “իս­կա­կան“ ընդ­դի­մու­թեան իմիջ ստեղ­ծե­լու նպա­տա­կով, եւ Վար­դան Օս­կան­եա­նին` որ­պէս նոր քա­ղա­քա­կան լի­դեր խա­ղի մէջ մտցնե­լու հա­մար: Հնա­րա­ւոր է, որ այդ­պէս է, սա­կայն ի՞նչ է դրա­նով փոխ­ւում: Չէ՞ որ ե՛ւ նախ­կի­նում, ե՛ւ հի­մա կու­լիս­եան օժան­դա­կու­թեան հա­մար ստեղծ­ուած ար­հես­տա­կան մի­ա­ւո­րում­նե­րը, ինչ­պէս 1999ի բլո­կը, “Օրի­նաց եր­կիր“ եւ “Բար­գա­ւաճ Հա­յաս­տան“ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը, ու­նեն պարզ եւ յստակ նպա­տակ` թոյլ չտալ հա­սա­րա­կու­թեա­նը գնալ իրա­կան այ­լընտ­րան­քի հե­տե­ւից, ներ­կա­յաց­նել նրան կեղծ այ­լընտ­րան­քը: Իսկ այն մա­սին, թէ ինչ­պէս է խեղդ­ւում եւ մաշ­ւում մեր հա­սա­րա­կու­թիւնը կեղծ այ­լընտ­րանք­նե­րի լա­բի­րին­թո­սում, մենք կը խօ­սենք յա­ջորդ յօդ­ուա­ծում:

Ե. ՄԱՍ

Ան­ցած ան­գամ մենք կանգ առանք կեղծ քա­ղա­քա­կան այ­լընտ­րանք­նե­րի վրայ, որոնք իշ­խա­նու­թիւն­նե­րին հնա­րա­ւո­րու­թիւն են տա­լիս ոչ միայն մա­նի­պուլ­եաց­իա­յի են­թար­կել հա­սա­րա­կա­կան կար­ծի­քը, այ­լեւ վե­րա­ձե­ւել ընտ­րա­կան դաշ­տը սե­փա­կան հա­յե­ցո­ղու­թեամբ: Բե­րեմ նման շե­ղող հնարք­նե­րի պատ­կե­րա­ւոր օրի­նակ, որը ես տե­ղադ­րել էի 2012 թուա­կա­նի նա­խընտ­րա­կան բլո­գե­րից մէ­կում:

“Դուք եր­բե­ւէ տե­սե՞լ էք` ինչ­պէս է թռչում ժա­մա­նա­կա­կից ուղ­ղա­թի­ռը վտան­գա­ւոր տա­րած­քի վրա­յով, որ­տե­ղից նրա վրայ ուղղ­ուած են թշնա­մա­կան զե­նի­թա­յին կա­յան­նե­րը: Այն բաց է թող­նում ջեր­մա­յին թա­կարդ­ներ` կեղծ թի­րախ­ներ, որոնք իրենց ջեր­մու­թեամբ շե­ղում են իր ուղ­ղու­թեամբ բաց թողն­ուած ինք­նաուղ­ղոր­դուող հրթիռ­նե­րը: Այ­սինքն` ուղ­ղա­թի­ռը, օգ­տա­գոր­ծե­լով հրթի­ռի գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի կան­խա­տե­սե­լիու­թիւնը, ստեղ­ծում է նրա հա­մար հրա­պու­րիչ, սա­կայն բա­ցար­ձակ կեղծ այ­լընտ­րանք: Նմա­նա­տիպ սկզբուն­քով են առաջ­նորդ­ւում մեր իշ­խա­նութիւն­նե­րը գրե­թէ բո­լոր ընտ­րու­թիւն­նե­րից առաջ` թէ՛ խորհր­դա­րա­նա­կան, թէ՛ նա­խա­գա­հա­կան: Օրի­նակ­նե­րի հա­մար հե­ռու գնալ պէտք չէ. նոյ­նիսկ դպրո­ցա­կան վիկ­տո­րի­նա­յի մաս­նա­կից­նե­րը հեշ­տու­թեամբ կը թուար­կեն իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ ար­հես­տա­կա­նօ­րէն ստեղծ­ուած կու­սակ­ցու­թիւն­ներ եւ հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­ներ, որոնց մի­ակ նպա­տա­կը կեղծ (ամէ­նից յա­ճախ` մկա­նա-ֆի­նան­սա­կան եւ ֆի­նան­սա-պո­պու­լիս­տա­կան) ձգո­ղա­կա­նու­թեան բե­ւեռ­ներ ստեղ­ծե­լը եւ մաք­սի­մալ թուով ընտ­րող­նե­րի գրա­ւելն է` շե­ղե­լով ընտ­րա­զանգ­ուա­ծին իրա­կան այ­լընտ­րանք­նե­րից եւ սե­փա­կան երկ­րի ճա­կա­տագ­րին ակ­տիւ մաս­նակ­ցե­լու փոր­ձե­րից: Չնա­յած վեր­ջին տա­րի­նե­րին գրանց­ուած որո­շա­կի առա­ջըն­թա­ցին, ցա­ւօք, հա­սա­րա­կա­կան զար­գաց­ման մա­կար­դա­կը դե­ռեւս թոյլ է տա­լիս նման մա­նի­պուլ­եաց­ի­ա­ներ: Սա­կայն եթէ մեր իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը ծա­նօթ լի­նէ­ին Ռո­բերտ Շէկլիի “պա­հա­պան թռչու­նը“ ­պատմ­ուած­քին, նրանք գո­նէ ական­ջի ծայ­րով լսած կը լի­նէ­ին ոչ պա­տա­հա­կա­նօ­րէն ծնուած լե­գենդ­նե­րի եւ միջ­նա­դար­եան հո­մուն­կու­լուս­նե­րի, գո­լե­մի, Ֆրան­կենշ­տեյ­նի եւ միւս` ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում վե­րահս­կո­ղու­թիւ­նից դուրս եկող եւ սե­փա­կան կեան­քով ապ­րել սկսող ար­հես­տա­ծին երե­ւոյթ­նե­րի մա­սին, որոնք վեր­ջի­վեր­ջոյ կոր­ծա­նում են իրենց ստեղ­ծող­նե­րին:

Սա­կայն կեղծ այ­լընտ­րանք­նե­րի ստեղ­ծու­մը պար­զա­պէս նա­խընտ­րա­կան հնարք չէ. դա մեր երկ­րում (եւ ոչ միայն) իշ­խա­նու­թեան վե­րար­տադ­րու­թեան եւ պահ­պան­ման տեխ­նո­լոգ­իա­յի բա­ղադ­րիչ­նե­րից մէկն է: Բնա­կան, թէ ար­հես­տա­կան ծա­գում ու­նե­ցող քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րի թուաց­եալ բազ­մա­զա­նու­թեան, շատ քա­ղա­քա­կան քայ­լե­րի եւ երե­ւոյթ­նե­րի ոչ այն­քան պարզ դրդա­պատ­ճառ­նե­րի քա­ո­սում մեր հա­սա­րա­կու­թիւ­նում ուր­ուագծ­ւում է քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­կեր­նե­րի եւ հա­կա­ռա­կորդ­նե­րի յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի եունիվեր­սալ եւ պար­զու­նակ բա­նա­ձեւ` ըն­կեր-թշնա­մի-դա­ւա­ճան: Չոր­րոր­դը չկայ: Եթէ ըն­կեր չես, ու­րեմն թշնա­մի ես: Եթէ ըն­կեր ես, բայց հա­մար­ձակ­ւում ես դէմ­քին ասել ճշմար­տու­թիւնը եւ ստրկամ­տօ­րէն չես ծա­փա­հա­րում սխալ­նե­րին` ու­րեմն դա­ւա­ճան ես: Հա­մար­եա ինչ­պէս բոլ­շե­ւիկ­նե­րի մօտ էր կամ Պա­րագ­ուա­յի դիկ­տա­տոր Ստրեսս­նե­րի, որը սի­րում էր կրկնել` բա­րե­կամ­նե­րի հա­մար ամէն ինչ, թշնա­մի­նե­րի հա­մար` օրէնք:

Այդ պատ­ճա­ռով էլ օրէ­ցօր աճում է իշ­խա­նու­թեան “բա­րե­կամ­ների­“ ­յանդգ­նու­թիւնը, որոնց թոյլ է տրուած ամէն ինչ. թիկ­նա­պահ­ներ ու­ղար­կել ար­դէն ոչ միայն քա­ղա­քա­կան հա­կա­ռա­կորդ­նե­րի, այ­լեւ անձ­նա­կան թշնա­մի­նե­րի եւ պար­զա­պէս դուր չե­կած մարդ­կանց դէմ, թե­լադ­րել երի­տա­սարդ սերն­դին սե­փա­կան ճա­շակ եւ ար­ժէք­ներ, կեղ­ծել ցան­կա­ցած ապ­րանք եւ իրաց­նել անո­րակ եւ առող­ջու­թեան հա­մար վտան­գա­ւոր մթերք, բարձ­րաց­նել գնե­րը սե­փա­կան հա­յե­ցո­ղու­թեամբ, խու­սա­փել հար­կե­րից եւ բա­նա­կում ծա­ռա­յե­լուց, քրէ­ա­կան եւ ցան­կա­ցած այլ պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւ­նից:

Այդ պատ­ճա­ռով էլ երկ­րի բնա­կիչ­նե­րը վա­խե­նում են օրէն­քից. այն իր ամ­բողջ խստու­թեամբ շուռ է գա­լիս նրանց դէմ, երբ նրանք փոր­ձում են լուրջ մօ­տե­նալ Սահ­մա­նադ­րու­թեա­նը, բնակ­չու­թիւ­նից վե­րած­ուել քա­ղա­քա­ցի­նե­րի եւ պաշտ­պա­նել սե­փա­կան իրա­ւունք­նե­րը իշ­խա­նա­կան վեր­նա­խա­ւի հո­վա­նա­ւոր­եալ­նե­րի անի­րա­ւու­թիւն­նե­րից:

Դա վեր­ջերս տե­ղի է ու­նե­նում աւե­լի ու աւե­լի յա­ճախ, այդ պատ­ճա­ռով մեր իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը որո­շել են իրա­կան ներ­քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թաց­նե­րին մօտ թող­նել միայն իրենց մեր­ձա­ւոր­նե­րին` կաֆկ­եան ամ­րո­ցից: Իսկ քա­նի որ այդ ամ­րո­ցից բա­ցի գո­յու­թիւն ու­նի նա­եւ ար­տա­քին աշ­խարհ, Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նա­ւոր­նե­րը գտել են իւ­րա­յա­տուկ ելք. նրանք պար­զա­պէս տա­րան­ջա­տել են իրա­կա­նու­թիւնը եր­կու` իրար հետ շատ թոյլ կապ­ուած զու­գա­հեռ իրո­ղու­թիւն­նե­րի: Մի աշ­խար­հը բա­րե­կամ­նե­րի հա­մար է, միւ­սը` թշնա­մի­նե­րի, այ­սինքն` քա­ղա­քաց­ի­ա­կան հա­սա­րա­կու­թեան հա­մար ռե­զեր­ուաց­իայ: Այն վիրտ­ուալ աշ­խար­հում, որը տես­նում ենք հե­ռուս­տա­տե­սու­թեամբ, իշ­խում է նոր­մալ կեան­քի իմի­տաց­իայ. այն­տեղ յա­ջող մակ­րոտն­տե­սա­կան ցու­ցա­նիշ­ներ են, այն­տեղ աճում են աշ­խա­տա­վար­ձե­րը եւ կեն­սա­թո­շակ­նե­րը, ընտ­րու­թիւն­նե­րը աւե­լի ու աւե­լի ար­դար եւ թա­փան­ցիկ են, ծաղ­կում են այ­գի­ներն ու տեխ­նո­պար­կե­րը, մեր “նա­խա­ձեռ­նո­ղա­կա­նէ ­ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թիւնը յար­գում են ամ­բողջ աշ­խար­հում: Մի խօս­քով` ան­կախ բո­լոր թե­րու­թիւն­նե­րից (որոնք ար­մա­տա­խիլ են ար­ւում) եւ սխալ­նե­րից (որոնք ուղղ­ւում են), եր­կի­րը առաջ է շարժ­ւում: Իսկ միւս, իրա­կան աշ­խար­հում… կա­շառք­ներ են տա­լիս եւ վերց­նում‘ ընտ­րա­կան եւ սո­վո­րա­կան: Այն­տեղ ոչ թէ աշ­խա­տա­վար­ձերն են աճում, այլ գնե­րը, իջ­նում է ոչ թէ յան­ցա­գոր­ծու­թեան մա­կար­դա­կը, այլ ապ­րանք­նե­րի եւ կրթու­թեան որա­կը, այն­տեղ իշ­խա­նա­ւոր­նե­րի բա­րե­կամ­նե­րը, թիկ­նա­պահ­նե­րը եւ սպա­սա­ւոր­նե­րը կա­րող են մար­դուն սպա­նել փո­ղո­ցում եւ ան­պա­տիժ մնալ, ծե­ծե­լով սպա­նել ռես­տո­րա­նի այ­ցել­ուին եւ դա­տա­րա­նի առաջ չկանգ­նել: Այն­տեղ կտրուած ծա­ռե­րի տե­ղում աճում են ան­ճոռ­նի շէն­քեր եւ կրպակ­ներ, այն­տեղ գրոշ­նե­րով վա­ճա­ռում ենք երկ­րի ըն­դեր­քը` կորց­նե­լով ար­ժա­նա­պա­տուու­թեան մնա­ցորդ­նե­րը, եւ յոյ­սը դնում ենք աշ­խար­հի ֆի­նան­սա­կան կենտ­րոն­նե­րի նուի­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի վրայ… Այն­տեղ ապ­րում ենք մենք բո­լորս: Եւ այն­տե­ղից ընդ­միշտ հե­ռա­նում ենք:

Սա­կայն եթէ մի կողմ դնենք բո­լոր վա­նող ման­րա­մաս­նե­րը, ապա ամե­նավ­տան­գա­ւո­րը ոչ թէ առա­ջըն­թա­ցի բա­ցա­կա­յու­թիւնն է, այլ ան­գամ ան­զէն աչ­քով երե­ւա­ցող հե­տըն­թա­ցը` նոյ­նիսկ ոչ հե­ռու անց­եա­լի հա­մե­մատ: Այն ակ­նե­րեւ է բո­լոր ոլորտ­նե­րում. նոյ­նիսկ երկ­րի եւ հա­սա­րա­կու­թեան առ­ջեւ ծա­ռա­ցած խնդիր­նե­րը թւում են զգալի­օ­րէն ման­րա­ցած: Մի խօս­քով` ինչ­պէս մայ­րա­մու­տից առաջ, երբ չգի­տես‘ կը ծա­գի՞ արդ­եօք արե­ւը:

Բայց չէ՞ որ կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը եւ կա­ռա­վա­րու­թիւնը իրենք չեն իրենց առաջ խնդիր­ներ դնում եւ դրանց լուծ­ման ալ­գո­րիթմ­ներ մշա­կում: Այս­տեղ հարց է առա­ջա­նում` որ­տե՞ղ է մեր էլի­տան: Մի­թէ՞ նրանք են հա­ւաք­ուած երկ­րի, կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րի ղե­կա­վա­րու­թիւ­նում: Մի­թէ՞ նրանք են քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան, գի­տա­կան, ին­ֆոր­մացի­ոն եւ մշա­կու­թա­յին ոլորտ­նե­րում ղե­կի մօտ: Պարզ է, որ ոչ: Ազ­գա­յին էլի­տան մեր յա­ջորդ թե­ման է:

Զ.ՄԱՍ

Այս յօդ­ուած­նե­րի շար­քին վե­րա­բե­րող մեկ­նա­բա­նու­թիւն­նե­րում պար­զո­րոշ երե­ւում է հե­տեւ­եալ հար­ցը. “Լաւ, հաս­կա­ցանք, հա­մա­ձայն ենք վեր­լու­ծու­թեան հետ, իսկ ՀԻ­ՄԱ ի՞նչ անենք“. Այդ հար­ցի պա­տաս­խա­նին մօ­տե­նա­լու հա­մար նախ եւ առաջ պէտք է հաս­կա­նալ` իսկ կա­րո՞ղ ենք ինչ-որ բան անել: Եւ ո՞ւմ վրայ յոյս դնենք, ու­մի՞ց պա­հան­ջենք: Ու­զո՞ւմ էք իմա­նալ: Դէ, գնա­ցինք:

Ընտ­րանի­ի ­Մա­սին

Դուք երե­ւի լսել էք Նա­փո­լէ­ոն Պո­նա­փար­թի ար­տա­յայ­տու­թիւնը. “Այն ժո­ղո­վուր­դը, որ չի ցան­կա­նում կե­րակ­րել իր բա­նա­կը, ստիպ­ուած կը լի­նի կե­րակ­րել ու­րի­շի­նը“: Գրե­թէ նոյն բա­նը կա­րե­լի է ասել ընտ­րանիի մա­սին: Կա­րե­լի է նոյ­նիսկ վե­րա­փո­խել. “Այն ժո­ղո­վուր­դը, որը ու­նակ չէ ստեղ­ծել սե­փա­կան ընտ­րա­նի, ան­խու­սա­փելի­օ­րէն կը դառ­նայ օտար ընտ­րանիի ստրուկ“: Կա­րե­լի է նա­եւ այլ կերպ ասել. “Այն ընտ­րա­նին, որը ըն­դու­նակ չէ ապա­հո­վել իր ժո­ղովր­դի մրցու­նա­կու­թիւնը եւ կեն­սու­նա­կու­թիւնը, դա­տա­պարտ­ուած է, որ­պէս­զի այն են­թարկ­ուի ստո­րաց­ման եւ ար­հա­մար­հան­քի“:

“Ընտ­րա­նի“ հաս­կա­ցու­թիւնը կա­րե­լի է տար­բեր կերպ մեկ­նա­բա­նել, սա­կայն ոչ մէ­կը չի վի­ճար­կում գլխա­ւո­րը. ընտ­րա­նին է իր մէջ կենտ­րո­նաց­նում փոր­ձը, բա­նա­կա­նու­թիւնը, գի­տե­լիք­նե­րը, հո­գե­ւոր ար­ժէք­նե­րը եւ ժո­ղովր­դի յի­շո­ղու­թիւնը: Տար­բեր դա­րաշր­ջան­նե­րում եւ տար­բեր հա­սա­րա­կու­թիւն­նե­րում ընտ­րան­ի­ա­կան խմբե­րի ձե­ւա­ւո­րու­մը կա­րող է հիմն­ուել ծագ­ման, իշ­խող­նե­րի քմա­հա­ճոյ­քի, հարս­տու­թեան, անձ­նա­կան վաս­տա­կի վրայ եւ այլն: Սա­կայն շատ ըն­կե­րա­բան­ներ ընդգ­ծում են, իմ կար­ծի­քով, գլխա­ւոր անհ­րա­ժեշտ յատ­կա­նի­շը – ընտ­րանիի իս­կու­թիւնը: Ան­կախ ընտ­րան­ի­ա­կան խմբի ծա­գու­մից, նրա իս­կու­թիւնը որոշ­ւում է շատ չա­փա­նիշ­նե­րի պրիս­մա­կով, որոն­ցից գլխա­ւո­րը, ան­կաս­կած, հե­տեւ­եալն է. ընտ­րա­նին հա­սա­րա­կու­թեան կամ նրա մա­սի այն շերտն է, որը տու­եալ հա­սա­րա­կու­թեա­նը բնո­րոշ կա­րե­ւո­րա­գոյն ար­ժէք­նե­րի կրողն է: Իսկ այդ հա­սա­րա­կու­թիւնն իր հեր­թին ըն­դու­նում է ընտ­րանիի ան­հեր­քե­լի գե­րա­կա­յու­թիւնը եւ ձեռն­հա­սու­թիւնը այս կամ այն ոլոր­տում` քա­ղա­քա­կան, մշա­կու­թա­յին, տնտե­սա­կան, ըն­կե­րա­յին եւ այլն:

Ին­չո՞ւ է ըն­դու­նում: Միայն այն պատ­ճա­ռով, որ պարզ տես­նում է‘ բո­լոր այն որակ­նե­րը, որոնք բնո­րոշ ենք այդ ըն­կե­րա­յին խմբին եւ որոն­ցով տար­բեր­ւում է իս­կա­կան ընտ­րա­նին, ծա­ռա­յում են այդ հա­սա­րա­կու­թեա­նը առա­ւե­լա­գոյն օգուտ բե­րե­լուն` նուա­զա­գոյն կո­րուստ­նե­րով: Հայ հա­սա­րա­կու­թիւ­նում լրագ­րող­նե­րի եւ գո­վազ­դա­յին գոր­ծա­կալ­նե­րի “թե­թեւ ձեռ­քով“ “ընտ­րա­նի“ բա­ռը բո­լո­րո­վին այլ իմաստ է ձեռք բե­րել: Առաջ են եկել “էլի­տար“ տներ, կա­նա­ցի մի­ջա­դիր­ներ, ինք­նա­շարժ­ներ, կա­հոյք, զու­գա­րա­նա­կոն­քեր, հանգստ­եան տներ, սա­լիկ­ներ եւ այլն: Իսկ “ընտ­րա­նի“ սկսել են ան­ուա­նել միմ­իայն իշ­խա­նու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րին` նա­խա­րար­նե­րին, պատ­գա­մա­ւոր­նե­րին, սա­կա­ւա­պետ­նե­րին, դա­տա­խա­զնե­րին, զօ­րա­վար­նե­րին, որոնց հա­մար էլ, ըստ երե­ւոյ­թին նա­խա­տես­ուած են այդ տնե­րը, մե­քե­նա­նե­րը, զու­գա­րա­նա­կոն­քե­րը եւ այլն:

Իրա­կա­նում ընտ­րա­նին բո­լո­րո­վին պար­տա­դիր չէ, որ իշ­խա­նու­թիւն լի­նի: Իսկ մեզ մօտ ընտ­րանիի դե­րում յայտն­ուել են նրանք, ով­քեր եկել են փո­խա­րի­նե­լու խորհր­դա­յին նո­մենկ­լա­տու­րան, այ­սինքն‘ նախ­կին խորհր­դա­յին կոմ­սո­մոլ-գոր­ծիչ­նե­րը, բեռ­նա­տար մե­քե­նա­նե­րի վա­րորդ­նե­րը, պու­ֆե­թա­պան­նե­րը, թե­րուս ֆի­զիք­նե­րը, սով­խո­զի նա­խա­գահ­նե­րը, ցե­խի պե­տե­րը, ճար­պիկ­նե­րը եւ նախ­կին խո­հա­նո­ցա­յին շա­տա­խօս­նե­րը, իսկ հի­մա ար­դէն նա­եւ նրանց երե­խա­նե­րը: Մի խօս­քով` բարձ­րա­գոյն, բայց ոչ միջ­նա­կարգ կրթու­թիւն ու­նե­ցող զանգ­ուած: Հէնց դա է այն ան­փո­փոխ իշ­խա­նու­թեան հիմ­քը, որն ար­դէն եր­կու տաս­նամ­եակ է տար­բեր ցու­ցա­նակ­նե­րի ներ­քոյ մնում է մեր քա­ղա­քա­կան բե­մում: Նրա շուրջ եւ նրա ներ­քոյ ձե­ւա­ւոր­ուել է օժան­դակ մի շերտ, որը բաղ­կա­ցած է պիզ­նըս-հան­րու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րից, քա­ղա­քա­գէտ-“փոր­ձա­գէտ­նե­րից“, բարձ­րաս­տի­ճան պաշ­տօն­եա­նե­րից, շօ­ու­մեն­նե­րից, իշ­խող կու­սակ­ցու­թեան մի­ջին օղա­կի ղե­կա­վար­նե­րից, զանգ­ուա­ծա­յին լրատ­ուա­մի­ջոց­նե­րի սե­փա­կա­նա­տէ­րե­րից, էսթ­րա­տա­յի եւ պաս­տա­ռի ինք­նա­կոչ “աստ­ղե­րից“ եւ, ցա­ւօք, նոյ­նիսկ որոշ հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րից:

Իս­կա­կան գիտ­նա­կան­նե­րը, բա­նաս­տեղծ­նե­րը, երա­ժիշտ­նե­րը եւ նկա­րիչ­նե­րը պա­հանջ­ուած չեն ընտ­րանիի հայ­կա­կան մօտե­լում: Նրանց փո­խա­րէն օժան­դակ էշե­լո­նում են յայտն­ուել կեղծ գի­տու­թեան եւ ռա­պիս մշա­կոյ­թի ճար­պիկ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը: Այդ ամ­բողջ խառ­նուր­դը որոշ ըն­կե­րա­բան­ներ առանձ­նաց­նում են որ­պէս հա­սա­րա­կու­թեան առան­ձին շերտ, ան­ուա­նե­լով այն, կեղծ ընտ­րա­նի: Այն կրում է ընտ­րանիի միայն ար­տա­քին որակ­նե­րը. նրա ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի ար­ժէք­նե­րը դուրս չեն գա­լիս սե­փա­կան շա­հե­րի շրջա­նա­կից: Եթէ իս­կա­կան ընտ­րա­նին ըն­դու­նակ է ճկուն փո­խել աշ­խար­հայ­եաց­քը` ինչ­պէս իր, այն­պէս էլ ամ­բողջ սո­ցիու­մի, ել­նե­լով վեր­ջի­նիս պա­հանջ­նե­րից, սա­կայն չոտ­նա­հա­րե­լով նրա շա­հե­րը, ապա կեղծ ընտ­րա­նին խու­սա­փում է ամէն նոր, անս­պա­սե­լի բա­նից, ու­նակ չէ կողմ­նո­րոշ­ուել ան­սո­վոր իրադ­րու­թիւ­նում, սա­կայն մի­եւ­նոյն ժա­մա­նակ կա­րող է հեշ­տու­թեամբ կուլ տալ փայլփ­լուն խայ­ծը` չնկա­տե­լով վտան­գը: Ընտ­րա­նին պատ­րաս­տա­կամ իր վրայ է վերց­նում հայ­րե­նի­քի հա­մար պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւնը: Կեղծ ընտ­րա­նին սի­րով իր ձեռքն է վերց­նում իշ­խա­նու­թիւնը եւ դրա հետ կապ­ուած ար­տօ­նու­թիւն­նե­րը, սա­կայն ոչ մի դէպ­քում` պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւնը: Եթէ իրա­կան ընտ­րա­նին իր առա­քե­լու­թիւնը տես­նում է յա­նուն հա­սա­րա­կու­թեան շա­հե­րի ստեղ­ծա­գործ աշ­խա­տան­քի մէջ, ապա կեղծ ընտ­րա­նին ձգտում է հա­սա­րա­կու­թեան հան­դէպ լի­ար­ժէք գե­րա­կա­յու­թեան, ճնշման: Այդ պատ­ճա­ռով էլ իրա­կան ընտ­րա­նին ծա­ռա­յում է հա­սա­րա­կու­թեա­նը, իսկ կեղ­ծը ստի­պում է հա­սա­րա­կու­թեա­նը, ծա­ռա­յել իրեն: Ար­դիւն­քում իրա­կան ընտ­րա­նին իր ըն­կե­րա­յին որակ­նե­րով, առա­ջին հեր­թին` ազ­գա­յին շա­հե­րին նուիր­ուած եւ ինքն իր հան­դէպ պա­հանջ­կոտ լի­նե­լով, ար­ժա­նա­նում է յար­գան­քի, իսկ կեղծ ընտ­րա­նին հա­սա­րա­կու­թեան վզին է փա­թա­թում իր հե­ղի­նա­կու­թիւնը ու­ժով եւ խո­րա­ման­կու­թեամբ, գոր­ծի դնե­լով կեղծ հայ­րե­նա­սի­րա­կան հռե­տո­րա­բա­նու­թիւն, ար­հես­տա­կան կա­րե­ւո­րու­թիւն եւ գե­րա­կա­յու­թեան ար­տա­քին յատ­կա­նիշ­ներ` շքեղ առանձ­նատ­ներ, ինք­նա­շարժ­ներ, հա­գուստ, հաս­տա­վիզ թիկ­նա­պահ­նե­րի բա­նակ, բարդ դիւա­նա­կա­լա­կան ըն­թա­ցա­կար­գեր եւ այլն:

Իրա­կան ընտ­րանիի` իր հան­դէպ պա­հանջ­կոտ լի­նե­լը իրան իրա­ւունք է տա­լիս պա­հանջ­կոտ լի­նել ժո­ղովր­դի հան­դէպ, իսկ կեղծ ընտ­րա­նին հաս­նում է նպա­տա­կին սուտ խոս­տում­նե­րի մի­ջո­ցով: Իս­կա­կան ընտ­րա­նին կա­րող է եւ իշ­խա­նու­թիւն չլի­նել, իսկ կեղծն առանց դրա գո­յու­թիւն ու­նե­նալ չի կա­րող: Եւ ամե­նա­կա­րե­ւո­րը` իրա­կան ընտ­րանիի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը կա­րո­ղա­նում են զի­ջել եւ մի կողմ քաշ­ուել, իսկ կեղծ ընտ­րա­նին կը պնդի իրենն ամէն գնով: Դրա հա­մար էլ իրա­կան ընտ­րա­նին ու­նակ է երա­զել եւ, ի տար­բե­րու­թիւն կեղծ ընտ­րանիի, եր­բեք չի դառ­նում լոկ գործ­նա­պաշ­տու­թեան գե­րի…

Այժմ հա­մե­մա­տենք նշուած բնու­թագ­րե­րը մեզ շրջա­պա­տող իրա­կա­նու­թեան հետ: Կար­ծում եմ` տես­նում ենք բա­ւա­կա­նին ճշգրիտ ար­տա­ցո­լում այն բա­նե­րի, ինչ ու­նենք եւ ինչ չու­նենք: Մենք չու­նենք իրա­կան ընտ­րա­նի: Ին­չու չու­նենք` դա առան­ձին եւ շատ բարդ հարց է. մենք դրան մէկ այլ յօդ­ուած կը նուի­րենք: Այն, ինչ մենք ու­նենք, կեղծ ընտ­րանիի իշ­խա­նու­թիւն է: Եկէք դի­տար­կենք, թէ ինչ­պէս է դա անդ­րա­դառ­նում մեր հա­սա­րա­կու­թեան քա­ղա­քա­կան, ըն­կե­րա­յին, տնտե­սա­կան եւ մշա­կու­թա­յին կեան­քի վրայ: Ըն­թեր­ցո­ղին, ան­կաս­կած, յայտ­նի է “ոս­կէ միլ­ի­առ“ հաս­կա­ցու­թիւնը: Ման­րա­մասն չեմ խո­րա­նայ այդ հաս­կա­ցո­ղու­թեան ակունք­նե­րի եւ հիմ­նա­ւոր­ման մէջ, որոնց հիմք են առ­նում Մալ­թու­սի տե­սու­թիւ­նից: Պարզ բա­ցատ­րենք. աշ­խար­հի պա­շար­նե­րը սահ­մա­նա­փակ են եւ կա­րող են ապա­հո­վել միայն մէկ միլ­ի­առ մար­դու ար­ժա­նա­վա­յել գո­յա­տե­ւու­մը: Այդ “ոս­կէ միլ­ի­ա­ռը“ կամ թէ­կուզ մէ­կու­կէս միլ­ի­ա­ռը կազ­մում են զար­գա­ցած եւ­րո­պա­կան, հիւ­սի­սա­մե­րիկ­եան եւ մի քա­նի այլ երկր­նե­րի բնակ­չու­թիւն­նե­րը: Մնա­ցա­ծին, ըստ այդ տես­լա­կա­նի, սպաս­ւում է ընդ­միշտ հա­զիւ գո­յա­տե­ւող գա­ւա­ռի դեր` էժան աշ­խա­տու­ժով, հում­քով եւ եր­բեմն զբօ­սաշր­ջա­կան հրա­շա­լիք­նե­րով: Ընդ որում` “ոս­կէ միլ­ի­ա­ռի“ խում­բը ամե­նե­ւին փակ խումբ չէ. նրա ներ­քին ժո­ղովր­դագ­րա­կան խնդիր­նե­րը տէ­րե­րին ստի­պում են դու­ռը կի­սա­բաց պա­հել: Մուտքն ի հար­կէ ազատ չէ, ներս են թող­նում ընտ­րո­վի: Օրի­նակ, հա­ճոյ­քով ներս են թող­նում երի­տա­սարդ, տա­ղան­դա­ւոր ծրագ­րա­ւո­րող­նե­րի, բժիշկ­նե­րի կամ տնտե­սա­գէտ­նե­րի` Հնդկաս­տա­նից, Փա­քիս­տա­նից, Չի­նաս­տա­նից, Հա­յաս­տա­նից, Ռու­սաս­տա­նից: Այդ երե­ւոյթն ըն­դուն­ուած է ան­ուա­նել “ու­ղեղ­նե­րի ար­տա­հոսք“: Հա­րուստ կա­րո­ղա­կան ներդ­րող­նե­րին նոյն­պէս չեն մեր­ժում, նոյ­նիսկ քրէ­ա­կան անց­եալ ու­նե­ցող­նե­րին:

Շատ աւե­լի հազ­ուա­դէպ, ել­նե­լով քա­ղա­քա­կան շա­հե­րից եւ սե­փա­կան անվ­տան­գու­թեան նկա­տա­ռում­նե­րից, ներս են թող­նում ամ­բողջ երկր­ներ եւ տա­րա­ծաշր­ջան­ներ (Արե­ւել­եան Եւ­րո­պան, օրի­նակ), որոնց օգ­տա­գոր­ծում են վտան­գա­ւոր հա­րե­ւան­նե­րից պաշտ­պան­ուե­լու հա­մար: Սա­կայն ընդ­հա­նուր առ­մամբ, այն­ուա­մե­նայ­նիւ, ցու­ցա­բե­րում են ան­հա­տա­կան մօ­տե­ցում: Այդ պայ­ման­նե­րում հայ­կա­կան կեղծ ընտ­րա­նին անում է ամէն ինչ` իր հա­մար դէ­պի այդ յար­գի ակումբ մուտք ապա­հո­վե­լու հա­մար, իսկ հայ­րե­նի­քում մնա­ցող­նե­րի եւ աղ­քա­տու­թեան պատ­ճա­ռով աշ­խար­հով մէկ սփռուած­նե­րի ճա­կա­տա­գի­րը կեղծ ընտ­րանի­ին ամե­նե­ւին չի հե­տաքրք­րում:

Դա այն դէպ­քում, երբ իրա­կան ընտ­րա­նի­նե­րը այն երկր­նե­րում, որ­տեղ նրանք գո­յու­թիւն ու­նեն, պայ­քա­րում են այն բա­նի հա­մար, որ­պէս­զի “ոս­կէ միլ­ի­ա­ռի“ մաս դառ­նան ոչ թէ իրենց առան­ձին հայ­րե­նա­կից­ներ, այլ հա­սա­րա­կու­թիւնն ամ­բող­ջու­թեամբ: (Այդ­պէս է, ի դէպ, վար­ւում Թուրք­իա­յի ղե­կա­վա­րու­թիւնը, որը նա­խան­ձե­լի յա­մա­ռու­թեամբ ձգտում է դէ­պի Եւ­րո­պա­կան միու­թիւն): Հա­յաս­տա­նում դե­ռեւս վերջ­նա­կան չեն կողմ­նո­րոշ­ուել եւ­րո­պա­կան հա­մար­կու­մի հար­ցում. ամէն դէպ­քում, ոչ յայ­տա­րա­րո­ղա­կան, իրա­կան քայ­լեր չեն երե­ւում: “Իրա­կան քայ­լեր“ ասե­լով` ես հաս­կա­նում եմ ոչ թէ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը, այլ երկ­րի ներ­սում հա­մա­պա­տաս­խան փո­փո­խու­թիւն­ներ, որոնց սպա­սում է ողջ հայ ազ­գը` ինչ­պէս հայ­րե­նի­քում, այն­պէս էլ դրսում:

Ի հար­կէ, յետ­ճար­տա­րար­ուես­տա­կան զար­գա­ցում­նե­րը կա­րող են “ոս­կէ միլ­ի­առ“-ի տե­սու­թիւնը ու­ղար­կել ար­խիւ, սա­կայն այս­տեղ գլխա­ւո­րը հաս­կա­նալն է հա­սա­րա­կու­թեան վեր­նա­խա­ւի վե­րա­բեր­մուն­քը այս խնդրին: Պա­տաս­խա­նա­տուու­թեան զգա­ցո­ղու­թեան իս­պառ բա­ցա­կա­յու­թիւնը մեր կեղծ ընտ­րանիի մօտ լաւ երե­ւում է մի զար­մա­նա­լի օրի­նա­կի վրայ, մինչ օրս գրե­թէ ոչ մի Ռու­սաս­տա­նում Հա­յաս­տա­նի ար­տա­կարգ եւ լի­ա­զօր դես­պան չի բա­րե­հա­ճել հայ­րե­նիք վե­րա­դառ­նալ ծա­ռա­յու­թեան աւար­տից յե­տոյ: Եթէ ինչ-որ մէ­կը կար­ծում է, որ դա այն­քան էլ կա­րե­ւոր չէ, եւ որ նման բա­նը կա­րող է անն­կատ մնալ Ռու­սաս­տա­նի կամ միւս երկր­նե­րի դիւա­նա­գի­տա­կան շրջա­նակ­նե­րում եւ չթող­նել ամօ­թի դրոշմ երկ­րի քա­ղա­քա­կան վար­կա­նի­շի վրայ, նա խիստ սխալ­ւում է: Իսկ մեր կեղծ ընտ­րանիի պէտքն էլ չէ: Կա­րե­լի է բե­րել եւ ու­րիշ օրի­նակ­ներ, այլ երկր­նե­րի հետ կապ­ուած, բայց ին­չի՞ հա­մար: Չէ՞ որ խնդի­րը չվե­րա­դար­ձած քա­ղա­քաց­ի­ա­կան ծա­ռա­յող­նե­րին չի վե­րա­բեր­ւում (նրանց կա­րե­լի է հաս­կա­նալ. ար­տա­սահ­մա­նում յար­մա­րա­ւէտ ապ­րուս­տից յե­տոյ հայ­րե­նի անօ­րի­նա­կա­նու­թիւն­նե­րը այդ­քան էլ գրա­ւիչ չեն): Խնդի­րը վե­րա­բե­րում է այն եզ­րա­կա­ցու­թիւն­նե­րին, որոնք արել է (կամ չի արել) իշ­խա­նու­թիւնը: Սա սե­փա­կան հա­սա­րա­կու­թեա­նը ան­հաշ­ուե­լի վնաս հասց­նող կեղծ ընտ­րանիի վար­քի ըն­դա­մէ­նը մի օրի­նակ է: Միւս յօդ­ուա­ծում մենք կը դի­տար­կենք, թէ ինչ­պէս է ար­ձա­գան­գում հայ­կա­կան կեղծ ընտ­րա­նին կա­րե­ւո­րա­գոյն խնդիր­նե­րին, որոնք նրա առ­ջեւ են դնում ժա­մա­նա­կը եւ հա­սա­րա­կու­թիւնը:

ՄԱՍ Է.

Վեր­նա­խա­ւի Մա­սին

Յի­շո՞ւմ էք` անց­եալ ան­գամ յի­շա­տա­կե­ցի, իմ կար­ծի­քով, գլխա­ւոր տար­բե­րու­թիւնը իրա­կան եւ կեղծ վեր­նա­խա­ւե­րի մի­ջեւ: Իրա­կան վեր­նա­խաւն ու­նակ է կա­մա­ւոր զի­ջե­լու եւ մի կողմ քաշ­ուե­լու (ընդգ­ծում եմ` կա­մա­ւոր), եթէ դա պա­հան­ջում են բարձ­րա­գոյն շա­հե­րը, մինչ­դեռ կեղծ վեր­նա­խա­ւը իշ­խա­նու­թեա­նը կառ­չում է ատամ­նե­րով ու մա­գիլ­նե­րով, ամէն գնով, բո­լոր հան­գա­մանք­նե­րում: Եւ այս­տեղ կա­րե­ւոր եզ­րա­կա­ցու­թեան ենք յան­գում` ար­դէն կա­րող ենք շօ­շա­փել հար­ցի պա­տաս­խա­նը, թէ ին­չո՞ւ Հա­յաս­տա­նում չեն յա­ջո­ղում բա­րե­փո­խում­նե­րը, ին­չո՞ւ է կանգ առել երկ­րի զար­գա­ցու­մը:

Այն հա­սա­րա­կու­թիւն­նե­րում, որոնց քա­ղա­քա­կան կեան­քի քու­լիս­նե­րում պահ­պան­ւում է (ինչ­պէս Եւ­րո­պա­յում) կամ ստեղծ­ւում ու զար­գա­նում (ինչ­պէս Նոր աշ­խար­հում) աւան­դա­կան ազն­ուա­կա­նու­թիւնը` որ­պէս վեր­նա­խա­ւի անհ­րա­ժեշտ յատ­կա­նիշ­նե­րի պա­հա­պան եւ դրա բա­րո­յա­կան դա­տա­ւոր, այն­տեղ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան արատ­նե­րը հնա­րա­ւոր է լի­նում հար­թել ար­դիւ­նա­ւէ­տու­թեան այս կամ այն չա­փով: Որ­քան էլ անո­րակ լի­նի նման հա­սա­րա­կու­թիւն­նե­րում իշ­խա­նու­թիւնը, վեր­նա­խա­ւի ձե­ւա­ւոր­ման ու գոր­ծու­նէ­ու­թեան` դա­րե­րի ըն­թաց­քում կու­տակ­ուած եւ փոր­ձարկ­ուած չա­փա­նիշ­նե­րը լաւ զտա­րան­ներ են ազ­գա­յին ինք­նու­թեա­նը սպառ­նա­ցող այ­լա­ծին ներ­թա­փան­ցում­նե­րի հա­մար: Սա­կայն այն­տեղ, որ­տեղ մի շարք պատ­մա­կան պատ­ճառ­նե­րով աւան­դա­կան ազն­ուա­կա­նու­թիւնը (ար­եամբ կամ ոգով` կա­րե­ւոր չէ) ոչն­չաց­ւում է կամ ար­տաքս­ւում, գոր­ծի է դրւում ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան ամե­նա­պար­զու­նակ բա­նա­ձե­ւը` մե­ծա­մաս­նու­թեան յաղ­թա­նա­կը, որն, ի վեր­ջոյ, յան­գեց­նում է ան­գու­նու­թեան, յի­մա­րու­թեան, լպիր­շու­թեան, ագա­հու­թեան եւ տգի­տու­թեան յաղ­թա­նա­կին: Պատ­ճա­ռը պարզ է` ցան­կա­ցած հա­սա­րա­կու­թեան մէջ չա­փա­զանց քիչ են մար­դիկ, որոնց մէջ հա­մա­տեղ­ւում են ե՛ւ խել­քը, ե՛ւ կրթուա­ծու­թիւնը, ե՛ւ ազ­նուու­թիւնը, ե՛ւ լաւ դաստ­ի­ա­րա­կու­թիւնը, ե՛ւ ար­ժա­նա­պա­տուու­թիւնը, ե՛ւ առողջ ազ­գայ­նա­կա­նու­թիւնը: Նման մար­դիկ, ի հար­կէ, կան, սա­կայն նրանք մշտա­պէս շատ սա­կա­ւա­թիւ են եւ վեր­նա­խա­ւի մաս կա­րող են կազ­մել միայն եր­կու պայ­մա­նի առ­կա­յու­թեան դէպ­քում` առա­ջին` պէտք է պա­հանջ­ուած լի­նեն նրանց յատ­կա­նիշ­նե­րը, երկ­րորդ` նրանց շրջա­նում պէտք է լի­նի ուժ (պար­տա­դիր չէ, բայց ցան­կա­լի է իշ­խա­նու­թիւն), որը կ՛ու­նե­նայ վեր­նա­խա­ւի ընտ­րու­թեան աւան­դոյթ­ներ եւ սկզբունք­ներ: Եթէ այդ ու­ժը չկայ, եւ վեր­նա­խա­ւա­յին յատ­կա­նիշ­նե­րը պա­հան­ջարկ չու­նեն, առա­ջին գիծ է դուրս գա­լիս բո­լո­րո­վին այլ հան­րու­թիւն: Հէնց այդ­պի­սիք են տեղ գտել յետ­խորհր­դա­յին հա­սա­րա­կու­թիւն­նե­րի բարձ­րա­գոյն էշե­լոն­նե­րում:

Դի­տար­կենք Ռու­սաս­տա­նը. Ռիւ­րի­քից մին­չեւ Նի­քո­լայ Երկ­րորդ ռուս ժո­ղո­վուր­դը, ռուս ազն­ուա­կա­նու­թիւնը ստեղ­ծում եւ դաստ­ի­ա­րա­կում էին ազ­գա­յին վեր­նա­խաւ, որը, իր հեր­թին, կա­ռու­ցում էր մեծ եր­կիր, մեծ մշա­կոյթ: Սա­կայն ըն­դա­մէ­նը մի քա­նի ճա­կա­տագ­րա­կան սխալ­նե­րը հա­զա­րամ­եայ մի­ա­պե­տու­թիւնը եւ Ռու­սաս­տա­նի ժո­ղովր­դին հասց­րե­ցին աղէ­տի. եկաւ 1917 թուա­կա­նը, եւ փայ­լուն վեր­նա­խա­ւը ոտ­նա­տակ գնաց, ոչն­չաց­ուեց, ար­տաքս­ուեց: Բայց նոյ­նիսկ 100 տա­րի անց կայ­սե­րա­կան յու­լու­թիւնը եր­կի­րը պա­հում է շարժ­ման, զար­գաց­ման մէջ: Թէ ո՞ւր է տա­նում այդ զար­գա­ցու­մը, այլ հարց է. Ռու­սաս­տա­նի մա­սին կը խօ­սենք առան­ձին առի­թով:

Հայ ազն­ուա­կա­նու­թիւնը, մի քա­նի բա­ցա­ռու­թիւն­նե­րով, եր­բեք, կար­ծես, աչ­քի չի ըն­կել սե­փա­կան երկ­րի ու ժո­ղովր­դի բար­գա­ւաճ­ման եւ վսե­մու­թեան հա­մար պա­տաս­խա­նա­տուու­թեան սուր զգա­ցու­մով, նոյ­նիսկ` լի­ա­կա­տար կամ մաս­նա­կի ինք­նիշ­խա­նու­թեան ժա­մա­նա­կաշր­ջան­նե­րում: Այն բա­ւա­կա­նա­չափ հիմ­նա­ւոր­ուած, յա­ւակ­նոտ չէր: Կամ գու­ցէ շատ յա­ւակ­նոտ էր, որ­պէս­զի սե­փա­կան բա­րե­կե­ցու­թիւնը կա­պեր բա­ցա­ռա­պէս սե­փա­կան հայ­րե­նի­քի բար­գա­ւաճ­ման հետ: Դրա պատ­ճառ­նե­րի վեր­լու­ծու­թիւնը յա­տուկ ու­սում­նա­սիր­ման թե­մա է, սա­կայն ցա­ւօք, լաւ յայտ­նի են օրի­նակ­ներ, թէ ինչ­պէս են հայ ազն­ուա­կա­նու­թեան ակա­նա­ւոր դէմ­քեր, նոյ­նիսկ` թա­գա­ւոր­ներ, հան­գիստ լքեն հայ­րե­նի եր­կիրն ու սե­փա­կան շրջա­պա­տով, զօր­քով օտար երկր­նե­րում ծա­ռա­յու­թեան ան­ցել` թող­նե­լով հայ­րե­նի­քը կի­սա­դա­տարկ ու ան­պաշտ­պան: Մի­ա­պե­տու­թեան հաս­տա­տու­թեան թու­լու­թիւնը, հա­ւա­նօ­րէն, պա­տա­հա­կան չէր, այն նշա­նա­ւո­րում էր աւե­լի խոր երե­ւոյթ` պե­տա­կան իշ­խա­նու­թեան թու­լու­թիւնը` ընդ­հան­րա­պէս: Յա­մե­նայն դէպս, այդ թե­մա­յի մէջ էլ հի­մա չենք խո­րա­նայ: Ինչ­պի­սին էլ լի­նեն պատ­ճառ­նե­րը, փաս­տը մնում է փաստ, որ ար­դէն հին միջ­նա­դա­րում եկուոր քո­չուոր բար­բա­րոս­նե­րի ճնշման տակ հայ ազն­ուա­կա­նու­թիւնը` որ­պէս ազ­գա­յին վեր­նա­խա­ւի իրա­կան գոր­ծօն եւ ձե­ւա­ւոր­ման աղ­բիւր, գործ­նա­կա­նում դուրս եկաւ պատ­մա­կան աս­պա­րէ­զից` պահ­պա­նե­լով միայն ուր­ուա­կա­նա­յին, առաս­պե­լա­կան ներ­կա­յու­թիւնը հա­սա­րա­կա­կան յի­շո­ղու­թեան մէջ:

Չու­նե­նա­լով սե­փա­կան պե­տա­կա­նու­թիւն` Հա­յաս­տա­նում ազ­գա­յին վեր­նա­խա­ւը ձե­ւա­ւոր­ւում էր օտար վեր­նա­խա­ւե­րի ու գա­ղա­փա­րա­խօ­սու­թիւն­նե­րի ազ­դե­ցու­թեան տակ: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով այն այդ­քան փխրուն ու ան­կա­յուն եղաւ իշ­խա­նու­թեան լծակ­նե­րին ձգտող (եւ հա­սած) խա­ժա­մու­ժի, մութ ու ցուրտ տա­րի­նե­րի բա­րո­յա­կան եւ նիւ­թա­կան դժուա­րու­թիւն­նե­րի, պա­տե­րազ­մի փոր­ձու­թեան առաջ: Պէտք է ցա­ւով խոս­տո­վա­նել` ուշ Ռու­սա­կան կայս­րու­թեան եւ խորհր­դա­յին ժա­մա­նա­կաշր­ջան­նե­րի (երկ­րոր­դով շա­տե­րը իրա­ւամբ հպար­տա­նում են եւ կա­րօ­տախ­տով յի­շում) մեր փայ­լուն մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան բազ­մա­թիւ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ իրենց անձ­նա­կան ճա­կա­տա­գի­րը չէ­ին ըն­կա­լում որ­պէս հայ ժո­ղովր­դի պատ­մա­կան ճա­կա­տագ­րի բաղ­կա­ցու­ցիչ մաս, այդ իսկ պատ­ճա­ռով չկա­րո­ղա­ցան ստեղ­ծել ազ­գա­յին վեր­նա­խա­ւե­րին բնո­րոշ կա­րե­ւո­րա­գոյն աւան­դոյ­թը` մաս­նա­կից լի­նե­լու եւ զո­հա­բեր­ուե­լու աւան­դոյ­թը: Փոր­ձու­թիւն­նե­րի տա­րի­նե­րին, նա­եւ պար­զա­պէս մաս­նա­գի­տա­կան եւ աս­պա­րէ­զի աճի նկա­տա­ռում­նե­րով նրանք յա­ճախ լքում էին (եւ շա­րու­նա­կում են լքել) հայ­րե­նի­քը` իրենց վրայ պա­տաս­խա­նա­տուու­թեան բեռ վերց­նե­լու ուժ չգտնե­լով: Ճա­կա­տագ­րի` ազ­գա­յին եւ սե­փա­կան, ող­բեր­գա­կան եր­կուու­թեան պայ­ման­նե­րում հայ մտա­ւո­րա­կա­նի ընտ­րու­թիւնը յա­ճախ նրան տա­նում է ար­տա­քին կամ ներ­քին ար­տա­գաղ­թի: Սա­կայն, նոյ­նիսկ սե­փա­կան ընտ­րու­թիւ­նից ան­կախ, նրան այդ­տեղ է քշում կեղծ վեր­նա­խա­ւի ճնշու­մը: Մենք խօ­սում ենք իրա­կան մտա­ւո­րա­կան­նե­րի մա­սին, քա­նի որ այլ մտա­ւո­րա­կան չի էլ լի­նում: Միւս­նե­րը հէնց կեղծ վեր­նա­խաւն են: (Դա, ի դէպ, բա­ւա­կա­նին յստակ նկատ­ւում է նա­եւ Հա­յաս­տա­նի շատ քա­ղա­քա­կան կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րի եղա­փո­խու­թիւ­նում):

Հայ ազ­գա­յին պա­տաս­խա­նա­տու վեր­նա­խա­ւի ի յայտ գա­լու ամե­նա­բա­րեն­պաստ պա­հը` անց­եալ դա­րի 80-ական­նե­րի վեր­ջը եւ 90-ական­նե­րի սկիզ­բը, ան­տա­ղանդ կեր­պով ձեռ­քից բաց թո­ղե­ցինք: Ղա­րա­բաղ­եան շարժ­ման ալի­քի վրայ իշ­խա­նու­թեան եկած ու իրենց ռա­պիս-ազ­գայ­նա­կա­նու­թեան նեղ շրջա­նակ­նե­րից, կի­սա­գո­ղա­կան հաս­կա­ցու­թիւն­նե­րից դուրս ամէն ինչ մեր­ժող (այդ թւում` գի­տե­լիք­նե­րի, ար­հես­տա­վար­ժու­թեան եւ փոր­ձի ար­ժէ­քը)` գա­ւա­ռա­կան խու­լի­կա­նի մտա­ծե­լա­կեր­պով կո­կորդ կրծող­նե­րը Հա­յաս­տա­նի կրթուած շեր­տե­րի շրջա­նում եր­կար ժա­մա­նա­կով կոտ­րե­ցին երկ­րի քա­ղա­քա­կան (նա­եւ ցան­կա­ցած այլ) բա­րե­փոխ­մա­նը եւ զար­գաց­մա­նը մաս­նակ­ցե­լու ցան­կու­թիւնը: Քա­նի որ “մաս­նա­կից լի­նել“ ինչ-որ կա­րե­ւոր գոր­ծի նշա­նա­կում էր եւ հի­մա էլ նշա­նա­կում է մէկ բան` մաս­նա­կից լի­նել իշ­խա­նու­թեա­նը, այ­լա­պէս ձեզ ոչ մի բա­նի մօտ էլ չեն թող­նի: Ընդ որում` այդ իշ­խա­նու­թեան կազ­մը, գոր­ծու­նէ­ու­թիւնը եւ վե­րար­տադր­ման մե­թոտնե­րը մտա­ւո­րա­կան մար­դուն ամե­նե­ւին յոյս չեն ներշն­չում, որ որե­ւէ բա­րե­փո­խում հնա­րա­ւոր է: Չէ՞ որ իրա­կան բա­րե­փո­խու­մը կա­րող է կեան­քի կոչ­ուել միայն ու միայն մէկ պայ­մա­նով` նրանք, ով­քեր յանձն են առ­նում դա անել, պէտք է յստակ գի­տակ­ցեն, որ եթէ բա­րե­փո­խումն իրա­կան է, դրա ար­դիւն­քում կա­րող է իշ­խա­նա­փո­խու­թիւն լի­նել (եւ, որ­պէս կա­նոն, այդ­պէս էլ լի­նում է): Սե­փա­կան իշ­խա­նու­թեան կորս­տի գնով բա­րե­փո­խում իրա­կա­նաց­նե­լու գի­տակ­ցու­մը եւ պատ­րաս­տա­կա­մու­թիւնն են հէնց բա­րե­փոխ­ման իրա­կան լի­նե­լու եւ բա­րե­փո­խիչ ու­ղե­գիծ բռնած իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի ան­կեղ­ծու­թեան գլխա­ւոր չա­փա­նիշ­նե­րը: Մնա­ցա­ծը` ինք­նավս­տահ փայ­լուն ճա­ռե­րը, փայ­լաթղ­թին տպագր­ուած փոր­ձա­գի­տա­կան գնա­հա­տա­կան­նե­րը եւ պաշ­տօն­եա­նե­րի աչ­քե­րի գո­րո­վա­գին ար­ցունք­նե­րը, գրո­շի ար­ժէք չու­նեն: Բո­լո­րին վա­ղուց յայտ­նի է, որ հայ­կա­կան իշ­խող դա­սա­կար­գը ու­նակ է միայն այն­պի­սի բա­րե­փո­խում­նե­րի, որոնք չեն սպառ­նում իշ­խա­նու­թեա­նը: Ար­դէն 2 տաս­նամ­եակ է` Հա­յաս­տա­նում բա­րե­փո­խում­նե­րը հէնց այդ­պի­սին են. իւ­րա­քան­չիւ­րը դի­տարկ­ւում է իշ­խա­նու­թեան պահ­պան­ման եւ վե­րար­տադր­ման հիմ­նա­կան խնդրի պրիս­մա­կով: Բա­ւա­կան է վեր­լու­ծել ըն­դա­մէ­նը դրան­ցից մի քա­նի­սը, որ­պէս­զի պարզ դառ­նայ ընդ­հա­նուր մի­տու­մը:

Ահա մէկ օրի­նակ: Սփիւռ­քա­հա­յու­թեա­նը Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցիու­թիւն տրա­մադ­րե­լու հիմ­նախն­դի­րը յու­զել է մեր հա­սա­րա­կու­թեա­նը ան­կա­խու­թեան առա­ջին իսկ օրե­րից: Հար­ցը չա­փա­զանց յստակ էր` սփիւռ­քը քա­ղա­քա­կան կամ տնտե­սա­կան ար­տա­գաղ­թի ար­դիւնք չէ. օտա­րերկր­եայ մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րի մեծ մա­սը զրկուել է հայ­րե­նի­քից Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հե­տե­ւան­քով: Հե­տե­ւա­բար, նրանք բնա­կան եւ անօ­տա­րե­լի իրա­ւունք ու­նեն` մի­ա­նալ հա­րա­զատ ժո­ղովր­դին եւ երկ­րին` նրանց հա­մար ըն­դու­նե­լի ցան­կա­ցած եղա­նա­կով` զբօ­սաշր­ջա­յին այ­ցե­րից մին­չեւ մշտա­կան բնա­կու­թիւն, բա­րե­գոր­ծա­կան աջակ­ցու­թիւ­նից մին­չեւ երկ­րի տնտե­սա­կան, քա­ղա­քա­կան ու մշա­կու­թա­յին կեան­քին լի­ար­ժէք մաս­նակ­ցու­թիւն: Այդ­պէս մտա­ծում եւ զգում էին ոչ միայն դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը կամ հէնց սփիւռ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, այդ­պի­սին էր ամ­բողջ ժո­ղովր­դի հա­սա­րա­կա­կան տրա­մադր­ուա­ծու­թիւնը` ե՛ւ Հա­յաս­տա­նում, ե՛ւ Ար­ցա­խում: Եւ, ի հար­կէ, սփիւռ­քա­հա­յե­րին Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցիու­թիւն ստա­նա­լու իրա­ւունք տա­լը, ան­կախ նրանց` որե­ւէ քա­ղա­քա­ցիու­թիւն ու­նե­նա­լուց, դի­տարկ­ւում էր որ­պէս ազ­գի մի­ա­ւոր­ման ամե­նաուղ­ղա­կի եւ ան­մի­ջա­կան մի­ջոց:

Սա­կայն ո՞վ էր թող­նո­ղը: Ոչ առանց հին, միայն ու միայն դէ­պի Մոսկ­ուան կողմ­նո­րոշ­ուած Պ.Ա.Կ.-ային նո­մենկ­լա­տու­րա­յի ազ­դե­ցու­թեան` սկսե­ցին նող­կա­լի խօ­սակ­ցու­թիւն­ներ տա­րած­ուել` այդ “ախ­պար­նե­րը“, նա­րինջ ու սի­կար սի­րող­նե­րը կը գան ու կը գնեն ամէն ինչ` մեր գոր­ծա­րան­նե­րը, գոր­ծա­տե­ղի­նե­րը, վար­սա­վի­րա­նոց­նե­րը, ագա­րակ­նե­րը…, իսկ մենք, ի՞նչ է, աւե­լի վա՞տն ենք, չի կա­րե­լի նրանց քա­ղա­քա­ցիու­թիւն տալ, ամէն ինչ ինք­ներս կը սե­փա­կա­նաշ­նոր­հենք: Եւ սե­փա­կա­նաշ­նոր­հե­ցին‘ ամե­նա­ա­ւա­զա­կա­յին մե­թոտ­նե­րով: Այդ բա­րե­փոխ­ման ար­դիւն­քը եղաւ տնտե­սա­կան ան­կու­մը եւ ազ­գա­յին սե­փա­կա­նու­թեան ոչն­չա­ցու­մը, ին­չից չենք կա­րող ուշ­քի գալ մինչ օրս: Իսկ եթէ գոր­ծա­րա­րու­թեան մէջ աւե­լի փոր­ձա­ռու սփիւռ­քա­հա­յե­րը մաս­նակ­ցու­թիւն ու­նե­նա­յին սե­փա­կա­նաշ­նորհ­ման փու­լին, ամէն ինչ կա­րող էր այլ ըն­թացք ու­նե­նալ, այն­պէս չէ՞:

Սա­կայն այն ժա­մա­նակ­ուայ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը նրանց յատ­կաց­րին խիստ սահ­մա­նա­փակ դեր` բա­րե­գոր­ծու­թիւն հայ­րե­նի­քում եւ ար­տա­սահ­մա­նում հայ­կա­կան նոր ղե­կա­վա­րու­թեա­նը աջակ­ցե­լուն ուղղ­ուած լոպ­պիս­տա­կան ջան­քեր: Այդ պատ­ճա­ռով էր Հ.Հ.Շ. ղե­կա­վա­րու­թիւնը օրէնք յօ­րի­նել, ըստ որի` Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցիու­թիւն էր տրա­մադր­ւում այլ քա­ղա­քա­ցիու­թիւ­նից հրա­ժար­ուե­լու դէպ­քում: Փաս­տա­ցի, դա խտրա­կան ար­գելք էր, որը յե­տոյ ամ­րագր­ուեց Սահ­մա­նադ­րու­թեան մէջ: Այդ ան­հե­թեթ ար­գել­քի իրա­կան պատ­ճա­ռը, ի հար­կէ, ոչ այն­քան տնտե­սա­կան էր, որ­քան քա­ղա­քա­կան բնոյ­թի եր­կիւղ. պարզ էր, որ, նոր հա­սա­րա­կու­թեան քա­ղա­քա­կան աշ­խոյժ բա­ղադ­րի­չը դառ­նա­լով, ոչ խորհր­դա­յին աշ­խար­հի հա­յե­րը ոչ մի դէպ­քում չէ­ին քու­է­ար­կի յօ­գուտ խորհր­դա­յին նո­մենկ­լա­տու­րա­յի տե­ղը զբա­ղեց­նել յա­ւակ­նող­նե­րի: Նրանց գե­րակ­շիռ մա­սը կը քու­է­ար­կէր դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րի օգ­տին, շա­տե­րը` հնչակ­եան­նե­րի կամ ռամ­կա­վար­նե­րի, սա­կայն` ոչ յօ­գուտ Հ.Հ.Շ.-ի եւ հա­մայ­նա­վար­նե­րի, դա պարզ էր: Եւ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի հա­մար աւե­լի հեշտ էր խաչ քա­շել ազ­գա­յին մի­ա­ւոր­ման դա­րա­ւոր երա­զանք­նե­րի վրայ, քան վտան­գի տակ դնել իր դիր­քը:

15 տար­ուայ պայ­քար պա­հանջ­ուեց այդ նող­կա­լի օրէն­քը չեղ­եալ անե­լու հա­մար` 15 տա­րի եւ ան­հա­շիւ կո­րուս­եալ յոյ­սեր, հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ, չի­րա­գործ­ուած տնտե­սա­կան նա­խագ­ծեր, չկա­տար­ուած ներդ­րում­ներ, Հա­յաս­տան, Ղա­րա­բաղ, ազա­տագր­ուած տա­րածք­նե­րը վե­րաբ­նա­կեց­նե­լու հա­մար չժա­մա­նած մար­դիկ: Վեր­ջա­պէս, 2005 թուա­կա­նին իշ­խող հա­մա­ձայ­նա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան մաս կազ­մող Դաշ­նակ­ցու­թեան ճնշման տակ սահ­մա­նադ­րու­թիւնը փո­փո­խու­թեան են­թարկ­ուեց, եւ ար­գել­քը հան­ուեց, թէ­եւ ներ­կա­յումս էլ Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­ցիու­թիւն ստա­նա­լը կապ­ուած է բազ­մա­թիւ դիւա­նա­կա­լա­կան խո­չըն­դոտ­նե­րի հետ: Սա­կայն, ըստ էու­թեան, իշ­խա­նու­թիւնը զիջ­ման գնաց միայն այն պատ­ճա­ռով, որ ան­կա­խու­թեան 15 տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում սփիւռ­քում զգալի­օ­րէն մա­րեց ինք­նիշ­խան հայ­րե­նի­քի ձեռք բեր­ման կա­պակ­ցու­թեամբ ոգե­ւո­րու­թիւնը: Քա­ղա­քա­կա­նա­պէս աշ­խոյժ արեւմ­տա­հա­յե­րի հին սե­րուն­դը, որը ան­կախ Հա­յաս­տա­նի գա­ղա­փա­րի եւ մեր ազ­գա­յին իրա­ւունք­նե­րի վե­րա­կանգն­ման ան­շա­հախն­դիր կրողն էր, հե­ռա­ցաւ թա­տե­րա­բե­մից, եկան նոր մար­դիկ, ի յայտ եկան նոր շար­ժա­ռիթ­ներ, սփիւռքն էլ այ­լեւս ու­րիշ էր` ինչ­պէս կազ­մով, այն­պէս էլ կա­ռուց­ուած­քով ու իտ­է­ալ­նե­րով: Այդ սփիւռքն ար­դէն չի ձգտում հայ­րե­նի­քում քա­ղա­քա­կան աշ­խու­ժու­թեան, այ­սինքն` իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի հա­մար առանձ­նա­պէս վտանգ չի ներ­կա­յաց­նում: Եթէ Հա­յաս­տա­նում ար­մա­տա­կան փո­փո­խու­թիւն­ներ չկա­տար­ուեն, եթէ եր­կի­րը նոր առանցք ձեռք չբե­րի, ազ­գա­յին ար­ժէք­նե­րի ձե­ւա­փո­խու­մը սփիւռ­քի կող­քով էլ չի անց­նի:

Ահա ձեզ օրի­նակ, թէ ինչ­պէս յա­նուն իշ­խա­նա­կան դիր­քե­րի պահ­պան­ման Հա­յաս­տա­նի ղե­կա­վար­նե­րը պար­զա­պէս ոչն­չաց­րին Հա­յաս­տա­նի եւ հայ ժո­ղովր­դի որա­կա­կան թռիչ­քի կա­րո­ղա­կան հնա­րա­ւո­րու­թիւնը: Այս թե­ման մենք կը շա­րու­նա­կենք:

Մաս Ը

Բա­րե­փո­խում­նե­րի իմաստն ու տրա­մա­բա­նու­թիւնը իշ­խա­նու­թեան պահ­պան­ման եւ վե­րար­տադր­ման գերխնդ­րին ծա­ռա­յեց­նե­լու օրի­նակ­ներ Հա­յաս­տա­նում բա­ւա­կա­նին շատ են: Հարկ է ըն­դու­նել, որ դրանց թւում կան մաս­նա­ւոր դէպ­քեր, երբ իշ­խող դա­սա­կար­գի “գա­գաթն“ ակն­յայ­տօ­րէն դի­մադ­րում է կա­ռա­վա­րու­թեան դրա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րին (նման բան եր­բեմն պա­տա­հում է): Այդ “գա­գա­թը“ քա­ղա­քա­կան կեղծ վեր­նա­խա­ւի բաղ­կա­ցու­ցիչ մասն է, եւ յայտ­նի է, որ պար­բե­րա­բար Ազ­գա­յին ժո­ղո­վում զաւ­թում է տե­ղե­րի մեծ մա­սը, այն­պէս որ` կա­ռա­վա­րու­թեան, առա­ւել եւս` ընդ­դի­մու­թեան ոչ մի բա­րե­փո­խիչ նա­խա­ձեռ­նու­թիւն այդ ար­գել­քը յաղ­թա­հա­րել չի կա­րող: Սա­կայն բա­րե­փո­խում­նե­րի մեծ մա­սը լոյս աշ­խարհ է գա­լիս ար­դէն դրան­ցում ներդր­ուած մե­քա­նիզմ­նե­րով, որոնք զտում են ցան­կա­ցած վտանգ, որը կա­րող է խո­չըն­դո­տել մեր “էս­թեպ­լիշ­մենթ“-ի` բազ­միցս ար­դէն յի­շա­տակ­ուած գլխա­ւոր նպա­տա­կին` իշ­խա­նու­թեան պահ­պան­մանն ու վե­րար­տադր­մա­նը:

Չեմ խո­րա­նայ պե­տա­կան կար­գի վե­րա­բեր­եալ շատ հե­տաքր­քիր ու կա­րե­ւոր առա­ջարկ­նե­րի մէջ, որոնք ի յայտ եկան եւ բուռն քննարկ­ուե­ցին մեր` դե­ռեւս ան­կա­խու­թեան առա­ջին տա­րի­նե­րի թարմ ու լիա­յոյս հա­սա­րա­կու­թեան կող­մից: Դրանք բո­լո­րը` սկսած Սահ­մա­նադ­րա­կան ժո­ղո­վի առողջ գա­ղա­փա­րից, թաղ­ուե­ցին Հա­յաս­տա­նի յետ­խորհր­դա­յին նոր նո­մենկ­լա­տու­րա­յի կող­մից: 90-ական­նե­րի վեր­ջի ցնցում­նե­րը` առա­ջին նա­խա­գա­հի հրա­ժա­րա­կա­նից մին­չեւ 1999 թուա­կա­նի Հոկ­տեմ­բե­րի 27-ի գնդա­կա­հա­րու­թիւնը խորհր­դա­րա­նում, ի ցոյց դրե­ցին մեր պե­տա­կան կար­գի ինչ­պէս դրա­կան կող­մե­րը, այն­պէս էլ բազ­մա­թիւ սխալ­նե­րը. փո­փո­խու­թիւն­նե­րի անհ­րա­ժեշ­տու­թիւնն ակն­յայտ էր: Օրի­նակ` սահ­մա­նադ­րու­թեան փո­փո­խու­թիւնը հա­սու­նա­ցել էր 2005-ից առաջ, սա­կայն իրա­գործ­ուեց ոչ այն­քան ընդ­դի­մու­թեան պա­հան­ջով, որ­քան իշ­խող հա­մա­ձայ­նա­կան կա­ռա­վա­րու­թիւն մտած Դաշ­նակ­ցու­թեան “ներ­քին“ ճնշման շնոր­հիւ: Փո­փո­խու­թիւն­ներն ու լրա­ցում­նե­րը թէ­եւ կա­րե­ւոր էին, սա­կայն` կի­սատ:

Որոշ­նե­րում ի սկզբա­նէ թաքն­ուած իմաստ կար` դարձ­եալ գերխնդ­րին ծա­ռա­յող: Օրի­նակ` խորհր­դա­րա­նի պատ­գա­մա­ւոր­նե­րին սկսե­ցին ընտ­րել ոչ թէ 4, այլ 5 տա­րին մէկ, ինչ­պէս նա­խա­գա­հին: Թւում է` այն­քան էլ զգա­լի նո­րա­մու­ծու­թիւն չէ, սա­կայն միայն առա­ջին հայ­եաց­քից: Բանն այն է, որ մին­չեւ 2005 թուա­կա­նը նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րը եր­բեմն նա­խոր­դում էին խորհր­դա­րա­նա­կա­նին, եր­բեմն‘ հա­կա­ռա­կը: Դա քա­ղա­քա­կան գոր­ծըն­թա­ցին որո­շա­կի ճկու­նու­թիւն էր հա­ղոր­դում եւ պա­րու­նա­կում ընտ­րու­թիւն­նե­րի ար­դիւնք­նե­րի ան­կան­խա­տե­սե­լիու­թեան տարր, ին­չը, իր հեր­թին, կա­րող էր ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան աւան­դոյթ­նե­րի հիմք դառ­նալ: Սա­կայն իշ­խա­նու­թիւնն այլ կերպ որո­շեց: 2007 թուա­կա­նի ընտ­րու­թիւն­նե­րից սկսած` խորհր­դա­րա­նա­կան եւ նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րի ժա­մա­նա­կա­յին յա­րա­բե­րակ­ցու­թիւնն ու հեր­թա­կա­նու­թիւնը յստակ ամ­րագր­ուել է` կէս տա­րուց փոքր-ինչ մեծ ժա­մա­նա­կա­հատ­ուած. նախ` գար­նա­նը` խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րու­թիւն­ներ, դրան­ցից յե­տոյ ըն­դա­մէ­նը մի քա­նի ամիս անց` ձմրա­նը` նա­խա­գա­հա­կան: Այդ­պի­սով` խորհր­դա­րա­նա­կան ընտ­րու­թիւն­նե­րը դար­ձան նա­խա­գա­հա­կա­նի նա­խա­պատ­րաս­տա­կան փու­լը, կորց­րե­ցին իշ­խա­նու­թեան ան­կախ ճիւղ ձե­ւա­ւո­րող ինք­նու­րոյն քա­ղա­քա­կան քայ­լի բնոյ­թը եւ ձեռք բե­րե­ցին օժան­դակ նշա­նա­կու­թիւն, ըստ որի էլ ըն­կալ­ւում են ինչ­պէս իշ­խա­նու­թեան, այն­պէս էլ ընդ­դի­մու­թեան ու հա­սա­րա­կու­թեան կող­մից: Ի դէպ, սա դար­ձաւ մէկն այն գոր­ծօն­նե­րից, որոնք հետզ­հե­տէ նուա­զեց­րին խորհր­դա­րա­նի դե­րը` որ­պէս օրէնս­դիր իշ­խա­նու­թեան հաս­տա­տու­թեան, իջեց­րին դրա նկատ­մամբ հա­սա­րա­կա­կան պա­հանջ­նե­րի նշա­ձո­ղը եւ, որ­պէս ար­դիւնք, յան­գեց­րին դրա որա­կա­կան կազ­մա­լուծ­ման:

Մօ­տա­ւո­րա­պէս նմա­նօ­րի­նակ պատ­կեր է գործ­նա­կա­նում բո­լոր այն դէպ­քե­րում, երբ իշ­խա­նու­թեան նո­րա­մու­ծու­թիւն­նե­րը իբր կոչ­ուած են ընդ­դի­մա­դիր ու­ժե­րի ծրագ­րա­յին պա­հանջ­նե­րում ար­տա­ցոլ­ուած` հա­սու­նա­ցած հա­սա­րա­կա­կան անհ­րա­ժեշ­տու­թեան ար­ձա­գան­գը դառ­նա­լու: Հան­րա­յին խոր­հուր­դը, որի ստեղծ­ման գա­ղա­փա­րը ժա­մա­նա­կին առաջ էին քա­շում տար­բեր քա­ղա­քա­կան շրջա­նակ­ներ, իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը, վերջ ի վեր­ջոյ, ստեղ­ծե­ցին: Սա­կայն գո­յու­թիւն ու­նե­ցող, կա­րո­ղա­կան եւ կան­խա­տե­սե­լի հա­սա­րա­կա­կան տա­րա­ձայ­նու­թիւն­ներն ու դի­մա­կա­յու­թիւն­նե­րը (օրի­նակ` աշ­խա­տա­ւոր­նե­րի տար­բեր հատ­ուած­նե­րի եւ գոր­ծա­տու­նե­րի, գիւ­ղա­կան եւ քա­ղա­քա­յին հա­մայնք­նե­րի, Հա­յաս­տա­նի եւ սփիւռ­քի հա­յե­րի, ներ­սի եւ դրսի ներդ­րող­նե­րի մի­ջեւ եւ այլն) քննար­կող եւ հա­յե­ցա­կար­գա­յին մա­կար­դա­կով լու­ծում առա­ջար­կող հաս­տա­տու­թիւն լի­նե­լու փո­խա­րէն խոր­հուր­դը, իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի ջան­քե­րով, դար­ձաւ քա­ղա­քա­կան թո­շա­կա­ռու­նե­րի անա­տամ ակումբ:

Նմա­նա­պէս` ըն­դա­մէ­նը մի քա­նի տա­րի առաջ Հա­յաս­տա­նում, Ղա­րա­բա­ղում եւ սփիւռ­քի` դե­ռեւս վերջ­նա­կա­նա­պէս չհի­աս­թափ­ուած շրջա­նակ­նե­րում պա­հանջ­ուած սփիւռ­քի նա­խա­րա­րու­թիւնը վե­րած­ուեց կա­ռա­վա­րա­կան “Փի. Ար.“ գոր­ծա­կա­լու­թեան:

Աւե­լի ան­փա­ռու­նակ ճա­կա­տագ­րի ար­ժա­նա­ցան մեր քա­ղա­քա­կան կեղծ վեր­նա­խա­ւի փտա­ծու­թեան դէմ պայ­քա­րի ջան­քե­րը: Փտա­ծու­թիւնը ոչն­չաց­նում է եր­կի­րը եւ դար­ձել է ազ­գա­յին անվ­տան­գու­թեան գլխա­ւոր սպառ­նա­լի­քը` սա պարզ էր դե­ռեւս 10-15 տա­րի առաջ: 2000-ական­նե­րի առա­ջին կէ­սին այդ հար­ցը երկ­րի քա­ղա­քա­կան օրա­կար­գում գլխա­ւոր­նե­րից մէկն էր: Հա­սա­րա­կա­կան մթնո­լոր­տը նպաս­տում էր վճռա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­ներ իրա­կա­նաց­նե­լուն, եւ դա այն ժա­մա­նակ բա­ւա­կա­նին աշ­խոյժ Դաշ­նակ­ցու­թեա­նը մղեց այդ ուղ­ղու­թեամբ լայ­նա­ծա­ւալ յար­ձակ­ման անց­նե­լու` օտա­րերկր­եայ հե­ղի­նա­կու­թիւն­նե­րի ներգ­րաւ­մամբ: Մի շարք բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րից, օրէնսդ­րա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րից եւ ԿՐԵ­ՔՕ մի­ջազ­գա­յին կազ­մա­կեր­պու­թեան հետ հա­մա­ժո­ղով­նե­րից յե­տոյ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րին յա­ջող­ուեց երկ­րի այն ժա­մա­նակ­ուայ ղե­կա­վա­րու­թեա­նը հա­մո­զել ան­դա­մակ­ցել այդ կազ­մա­կեր­պու­թեա­նը, ըն­դու­նել դրա յանձ­նա­րա­րա­կան­նե­րը եւ ստեղ­ծել հա­մա­պա­տաս­խան կա­ռոյց­ներ: Եւ այս­տեղ գե­րան­դին քա­րին դէմ առաւ: Դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րը եւ նրանց մի­ա­ցած ընդ­դի­մա­դիր ու­ժե­րը պա­հան­ջում էին ստեղ­ծել ան­կախ հա­կափ­տա­ծու­թիւն մար­մին` լայն իրա­ւունք­նե­րով: Սա­կայն իշ­խա­նու­թիւնն այլ կերպ վար­ուեց: 2003-ին ստեղծ­ուած Հա­կափ­տա­ծու­թեան խորհր­դում ընդգրկ­ուե­ցին կա­ռա­վա­րու­թեան, ու­ժա­յին գե­րա­տես­չու­թիւն­նե­րի, դա­տա­կան իշ­խա­նու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ, իսկ նոր կա­ռոյ­ցը գլխա­ւո­րեց վար­չա­պե­տը, այ­սինքն` փտա­ծու­թեան դէմ պայ­քա­րի գոր­ծը յանձ­նե­ցին այն մարդ­կանց ու հաս­տա­տու­թիւն­նե­րին, որոնց գոր­ծու­նէ­ու­թիւնն էլ, ըստ էու­թեան, փտա­ծու­թեան վտանգ­նե­րի տե­սան­կիւ­նից պէտք է լի­նէր ու­շա­դիր ու­սում­նա­սի­րու­թեան առար­կայ: Ճիշտ է, Խորհր­դում եւ Դի­տար­կու­մի խմբում ընդգր­կե­ցին նա­եւ դաշ­նակ­ցա­կան­նե­րի, սա­կայն նրանք այն­տեղ փոք­րա­մաս­նու­թիւն էին եւ շու­տով դա­դա­րեց­րե­ցին իրենց մաս­նակ­ցու­թիւնն այդ խա­մա­ճի­կա­յին, ոչ եր­կա­րակ­եաց կա­ռոյց­նե­րի աշ­խա­տանք­նե­րին:

Յի­շո՞ւմ էք Մի­դաս ար­քա­յի մա­սին հին առաս­պե­լը. նա ոս­կի էր դարձ­նում ամէն ինչ, ին­չին հպւում էր, ի վեր­ջոյ, քաղ­ցից մա­հա­ցաւ: Մեզ մօտ էլ հա­մար­եայ նոյն բանն է` հա­կա­ռակ նշա­նով. ցան­կա­ցած առողջ գա­ղա­փար, որը իշ­խա­նու­թիւնը յանձն է առ­նում իրա­գոր­ծել, վե­րած­ւում է… մի խօս­քով` բո­լո­րո­վին այլ նիւ­թի, ի հար­կէ, որը նոյն­պէս չի ուտ­ւում: Իշ­խա­նու­թիւն­նե­րին դա, ան­շուշտ, քաղ­ցի չի մատ­նի, սա­կայն հա­սա­րա­կու­թեա­նը զգա­լի վնաս կը հասց­նի:

Քա­ղա­քա­կան կեղծ վեր­նա­խա­ւի կող­մից հա­սա­րա­կա­կան պա­հան­ջի խե­ղա­թիւր­ման ամե­նա­ակ­նա­ռու օրի­նա­կը Անվ­տան­գու­թեան խորհր­դի հետ կապ­ուած պատ­մու­թիւնն է: Չեմ պատ­րաստ­ւում անդ­րա­դառ­նալ Ազ­գա­յին անվ­տան­գու­թեան խորհր­դի քար­տու­ղա­րի ան­ձի վե­րա­բեր­եալ` մա­մու­լի կող­մից “ծամ­ուած“ հար­ցին. այդ պաշ­տօ­նին մի մար­դու նշա­նա­կե­լը, ով բո­լո­րո­վին վեր­ջերս մո­լի նա­խա­գա­հա­մէտ թեր­թե­րի կող­մից անար­գան­քի սիւ­նին էր գամ­ուել կաս­կա­ծե­լի օտա­րերկր­եայ կա­պե­րի հա­մար եւ հա­մար­եայ թէ դա­ւա­ճա­նու­թեան ու լրտե­սու­թեան մէջ մե­ղադր­ուել, ան­ձամբ ինձ ամե­նե­ւին չի զար­մաց­նում եւ նոյ­նիսկ չի հե­տաքրք­րում: Անար­գել կա­րող են նա­եւ ան­մե­ղին, հարցն ամե­նե­ւին ան­ձը չէ: Աւե­լի լաւ է խօ­սենք այն մա­սին, թէ ինչ­պի­սին պէտք է լի­նէր Անվ­տան­գու­թեան խոր­հուր­դը մեր փոք­րիկ, մա­հա­ցու սպառ­նա­լիք­նե­րի աք­ցան­նե­րում սեղմ­ուած երկ­րում եւ ինչ­պի­սին այն դար­ձաւ:

Առա­ջին մա­կար­դա­կի կա­ռոյց­նե­րը (նա­խա­րա­րու­թիւն­ներ, գե­րա­տես­չու­թիւն­ներ) եր­կա­րակ­եաց չեն. ընտ­րու­թիւ­նից ընտ­րու­թիւն նոր քա­ղա­քա­կան բո­վան­դա­կու­թեամբ են լցւում եւ իրա­կա­նաց­նում են կար­ճա­ժամ­կէտ ու միջ­նա­ժամ­կէտ ծրագ­րեր` կապ­ուած ան­մի­ջա­կան վար­չա­կան խնդիր­նե­րի եւ, ի հար­կէ, առա­ջի­կայ ընտ­րու­թիւն­նե­րի հետ: Գոր­ծա­դիր իշ­խա­նու­թեան երկ­րորդ մա­կար­դա­կը` Անվ­տան­գու­թեան խոր­հուր­դը, պար­տա­ւոր է իրա­կա­նաց­նել ոչ թէ ներ­կա­յի, այլ ապա­գա­յի Հա­յաս­տա­նի վիրթ­ուալ կա­ռա­վա­րու­մը: Դրա հա­մար, նախ եւ առաջ, այն պէտք է մշա­կի ու մշտա­պէս թար­մաց­նի ազ­գա­յին անվ­տան­գու­թեան հա­յե­ցա­կար­գը` հիմն­ուած հա­սա­րա­կու­թեան կող­մից կա­ռուց­ուե­լիք կեն­սու­նակ, մրցու­նակ երկ­րի պատ­կե­րաց­ման վրայ: Եւ նախ հար­կա­ւոր է, որ գո­նէ ինքդ քեզ հա­մար պատ­կե­րաց­նես ապա­գա­յի այդ Հա­յաս­տա­նը. ինչ­պի­սին այն կը լի­նի (պէտք է լի­նի) 20 տա­րի, 50 տա­րի, 100 տա­րի անց… Ինչ տա­րածք կը զբա­ղեց­նի, ինչ բնակ­չու­թիւն կ՛ու­նե­նայ, ինչ պաշտ­պա­նա­կան կա­րո­ղա­կա­նու­թիւն, ով­քեր են լի­նե­լու հա­րե­ւան­նե­րը, ինչ­պի­սին կը լի­նի աշ­խար­հը, դրա բնա­կան պայ­ման­նե­րը, ինչ­պի­սի բա­րե­փո­խում­նե­րի, գի­տա­կան, ար­դիւ­նա­բե­րա­կան, գիւ­ղատն­տե­սա­կան, մշա­կու­թա­յին, կրթա­կան առաջ­նա­հեր­թու­թիւն­նե­րի է հար­կա­ւոր տեղ տալ, որ­պէս­զի ապա­հով­ուի թռիչ­քա­ձեւ, իսկ այ­նու­հե­տեւ հան­դարտ, առա­ջըն­թաց ազ­գա­յին զար­գա­ցում:

Ահա այս­պի­սի ման­րա­մասն մշակ­ուած հա­յե­ցա­կար­գի պրիս­մա­կով Անվ­տան­գու­թեան խոր­հուր­դը պէտք է դի­տար­կի գոր­ծող կա­ռա­վա­րու­թեան բո­լոր որո­շում­նե­րը` որ­քա­նով են դրան հա­մա­պա­տաս­խա­նում կամ, ծայ­րա­յեղ դէպ­քում, չեն հա­կա­սում: Եւ Անվ­տան­գու­թեան խոր­հուր­դը պէտք է ոչ միայն սե­փա­կան կար­ծի­քի իրա­ւունքն ու­նե­նայ, այ­լեւ` գոր­ծա­դիր իշ­խա­նու­թեան առա­ջին մա­կար­դա­կի որո­շում­նե­րի վրայ ազ­դե­լու ան­խա­փան մե­քա­նիզմ: Դա կը պա­հան­ջի հա­մա­կար­գա­յին փո­փո­խու­թիւն­ներ` հա­ւա­նօ­րէն կապ­ուած սահ­մա­նադ­րու­թեան եւ ազ­գա­յին անվ­տան­գու­թեան հա­յե­ցա­կար­գի վե­րա­նայ­ման հետ, սա­կայն գոր­ծա­դիր իշ­խա­նու­թիւնը նախ պէտք է գի­տակ­ցի, որ Անվ­տան­գու­թեան խոր­հուր­դը օժան­դակ մար­մին չէ, այն չի կա­րե­լի լցնել գոր­ծող կա­ռա­վա­րու­թեան ան­դամ­նե­րով` “ծա­ռա­յո­ղա­կան դիր­քին հա­մա­պա­տաս­խան“, օգ­տա­գոր­ծել այս­րո­պէ­ա­կան քա­ղա­քա­կան նպա­տակ­նե­րով` որ­պէս առու­ծա­խի առար­կայ, կամ վե­րա­ծել ինչ-որ մէ­կի քա­ղա­քա­կան յա­ւակ­նու­թիւն­նե­րի բա­ւա­րար­ման մի­ջոց: Հա­յաս­տա­նում հէնց այդ­պէս է: 2000-ական­նե­րի կէ­սին հա­սա­րա­կու­թեան առա­ջադ­րած խնդի­րը` ստեղ­ծել հաս­տա­տու­թե­նա­կան Անվ­տան­գու­թեան խոր­հուրդ` ու­նակ նա­խան­շե­լու Հա­յաս­տա­նի ապա­գայ ճա­նա­պար­հը, այդ­պէս էլ չի­րա­գործ­ուեց:

Հա­ւա­նօ­րէն նկա­տել էք, որ, խօ­սե­լով կեղծ վեր­նա­խա­ւի մա­սին, ես աւե­լի շատ անդ­րա­դար­ձայ դրա քա­ղա­քա­կան բա­ղադ­րի­չի գոր­ծու­նէ­ու­թեա­նը: Մշա­կոյ­թի, գի­տու­թեան, կրթու­թեան ոլորտ­նե­րի եւ հա­սա­րա­կա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի աւե­րա­ծու­թիւն­նե­րի մա­սին հա­մար­եայ չխօ­սե­ցի: Սա­կայն ար­ժէ՞ ման­րաց­նել: Ամէն ինչ շատ պարզ բա­ցատ­րում է հայ­կա­կան ամե­նա­յայտ­նի կա­տա­կեր­գու­թիւն-ֆիլ­մա­շա­րե­րից մէ­կը: Պաս­տա­ռա­յին ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րի թւում ամե­նա­խեղ­ճը, վախ­կո­տը, ստո­րաց­ուա­ծը, ագա­հը, կա­մա­զուր­կը եւ յի­մա­րը մտա­ւո­րա­կան է` մի քա­նի օտար լե­զու­նե­րի տի­րա­պե­տող բժիշկ: Կար­ծում էք` դա պա­տա­հա­կա՞ն է: Ցա­ւօք, ոչ, բա­րե­կամ­նե՛ր: Յի­շէք` Պլա­տո­նի “երկ­խօ­սու­թիւն­ներ“-ից մէ­կում մեծ աթե­նա­ցի­նե­րի քա­ղա­քաց­ի­ա­կան որակ­նե­րի մա­սին բա­նա­վէ­ճը յան­գեց­նում է հե­տաքր­քիր եզ­րա­կա­ցու­թեան` առաջ­նոր­դի ար­ժէ­քը իր հա­մա­քա­ղա­քա­ցի­նե­րին լա­ւը դարձ­նե­լու մէջ է: Լա­ւը դառ­նա­լով` այդ հա­մա­քա­ղա­քա­ցի­նե­րը լցւում են առաջ­նոր­դի հան­դէպ քննա­դա­տա­կան ոգով, դառ­նում աւե­լի պա­հանջ­կոտ նրա եւ հէնց սե­փա­կան ան­ձի նկատ­մամբ: Հայ­րե­նի­քում մնա­ցած մեր հա­մա­քա­ղա­քա­ցի­նե­րի զգա­լի մասն ան­կա­խու­թեան տա­րի­նե­րին հաս­տատ լա­ւը չդար­ձան: Ահա պաս­տա­ռից էլ հայ­կա­կան կեղծ վեր­նա­խա­ւը բա­ցատ­րում է` մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւն այ­լեւս չկայ, չկան նրանք, ում վրայ կա­րե­լի էր յոյս դնել, ում ու­սին կա­րե­լի էր յեն­ուել, չկան քննա­դա­տա­կան ոգի ու­նե­ցող­ներ, չկան սե­փա­կան ան­ձի եւ ու­րիշ­նե­րի հան­դէպ պա­հանջ­կո­տու­թեան ըն­դու­նակ մար­դիկ` ու­նակ ըմ­բոս­տու­թեան, ազա­տամ­տու­թեան, պատ­րաստ ինք­նա­զո­հո­ղու­թեան, այ­սինքն` չկայ իրա­կան վեր­նա­խաւ, մո­ռա­ցէ՛ք: Կան միայն փո­ղե­րի, իշ­խա­նու­թեան, տե­ղե­կա­տուու­թեան այ­սօր­ուայ տէ­րե­րը: Ժա­մա­նա­կը չէ՞, արդ­եօք, բա­րե­կամ­նե՛ր, ապա­ցու­ցե­լու, որ նրանք խո­րա­պէս սխալ­ւում են:

Սա­կայն մինչ իշ­խա­նու­թեա­նը մատ­նա­ցոյց անե­լը ու միայն նրան մեր դժբախ­տու­թիւն­նե­րի մէջ մե­ղադ­րե­լը, գու­ցէ հարկ է մեր հա­սա­րա­կու­թեա­նը, մաս­նա­ւո­րա­պէս` մտա­ւո­րա­կան­նե­րին, հա­յե­լու մէջ նա­յել: Ահա սա էլ կը քննար­կենք յա­ջորդ յօդ­ուած­նե­րում:

About Post Author

hairenik

editor@hairenik.com

Happy

0 0 %

Sad

0 0 %

Excited

0 0 %

Sleepy

0 0 %

Angry

0 0 %

Surprise

0 0 %