ՍՈՒՐ­Ի­Ա­ՀԱ­ՅՈՒ­ԹԵԱՆ ՀԵՏ­ՔԵ­ՐՈՎ

0 0
Read Time:26 Minute, 16 Second

Լու­սան­կար­ներՀ.Բ.Ը.Մ.-ի կայ­քէջ,

Hovic եւ Kevork

Կարգ մը տե­ղե­կատ­ուա­կան աղ­բիւր­ներ, կի­սատ եւ ոչ ամ­բող­ջա­կան տե­ղե­կու­թիւն­ներ կը փո­խան­ցեն Սուր­իոյ հա­յու­թեան պատ­մու­թեան մա­սին: Բազ­միցս կը նշուի Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ար­դիւնք, տե­ղա­հան­ուած հա­յոր­դի­նե­րու ժա­մա­նումն ու բնա­կու­թիւնը: Մինչ­դեռ շատ աւե­լի հին է գա­ղու­թին պատ­մու­թիւնը:

Պատ­մու­թեան տար­բեր հանգր­ուան­նե­րուն հա­յե­րը կայք հաս­տա­տած են Սուր­իա, Մի­ջերկ­րա­կա­նի արե­ւել­եան ծո­վե­զեր­քը եւ Մի­ջա­գետք: Հա­լէ­պի, Պաղ­տա­տի, Եդես­իոյ եւ Անտի­ո­քի մէջ գրչագր­ուած հայ­կա­կան ձե­ռա­գիր­նե­րու յի­շա­տա­կա­րան­նե­րը կը նկատ­ուին այն կա­րե­ւո­րա­գոյն աղ­բիւր­նե­րէն, որոնք տե­ղե­կու­թիւն­ներ կը փո­խան­ցեն այս եր­կիր­նե­րու հայ գա­ղութ­նե­րուն մա­սին,  որոնց կը գու­մար­ուին ասո­րա­կան ու արա­բա­կան աղ­բիւր­նե­րը եւ պե­տա­կան վա­ւե­րա­թուղ­թերն ու հրո­վար­տակ­նե­րը:

Հալէպի հիւսիսային շրջանը` 1936ին

Ըստ պատ­մա­կան հա­ւաս­տի տու­եալ­նե­րու, հայ­կա­կան առա­ջին գաղ­թը դէ­պի Սուր­իա տե­ղի ու­նե­ցած է Զ. դա­րուն, պար­սից Խոս­րով Ա. թա­գա­ւո­րի օրոք (531-579), երբ 539 թուին տի­րե­լով Անտի­ո­քի ու Եդես­իոյ ան մեծ թիւով գաղ­թա­կան­ներ փո­խադ­րած է այդ քա­ղաք­նե­րը, ուր հա­յեր մե­ծա­մաս­նու­թիւն կազ­մած են: Սուր­իա, որ փառ­քի օրեր ապ­րած է Օմայ­յատ­նե­րու Խա­լի­Ֆա­յու­թեան շրջա­նին (661-750), հա­յե­րու հետ ու­նե­ցած յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը խիստ յատ­կան­շա­կան եղած են:

Օտար եւ հայ աղ­բիւր­ներ կը վկա­յեն, թէ Մեծն Տիգ­րա­նի Հայ­կա­կան Կայս­րու­թեան (Ք.Ա. 64-84) հա­րա­ւա­յին սահ­ման­նե­րը հա­սած են մին­չեւ Պա­ղես­տին, եւ Անտի­ոք դար­ձած է հա­յոց Կայ­սեր մայ­րա­քա­ղաք­նե­րէն մէ­կը: Այդ ըն­դար­ձակ կայս­րու­թեան բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րը իրա­րու հետ ուղ­ղա­կի յա­րա­բե­րու­թեան մէջ եղած են, մի­ա­ժա­մա­նակ` Տիգ­րա­նա­կերտ (հիմն­ուած Ք.Ա 77ին) որ­պէս մշա­կու­թա­յին ու վա­ճա­ռա­կա­նա­կան մեծ եւ կա­րե­ւոր կեդ­րոն մը, Հա­յաս­տա­նը կամր­ջած է Սուր­իոյ ու Մի­ջա­գետ­քի հետ. ուս­տի, Հա­յաս­տան յա­ջո­ղած է իշ­խել վա­ճա­ռա­կա­նա­կան հա­մաշ­խար­հա­յին ճա­նա­պարհ­նե­րուն: Մեծն Տիգ­րան քա­ջա­լե­րած է հա­յե­րու ար­տա­գաղ­թը դէ­պի գրա­ւած եր­կիր­նե­րը, եւ փո­խա­դար­ձա­բար Ար­քայ­ից Ար­քան` եւ յա­ջոր­դը` Ար­տա­ւազդ Բ. (Ք.Ա. 55-34) հա­զա­րա­ւոր գաղ­թա­կան­ներ առաջ­նոր­դած են Հա­յաս­տան:

Մէյտանի եւ Նոր Գիւղի շրջանները` երեսունականներուն

717-728 տա­րի­նե­րուն, դէ­պի Սուր­իա հա­յե­րու երկ­րորդ գաղ­թը  ­հաս­տա­տող պատ­մա­կան կա­րե­ւոր վա­ւե­րա­թուղ­թե­րէն կը հա­մար­ուի կղե­րա­կան պատ­մա­գէտ Սուրբ Թէ­ո­նիսի­ոս Եա­գուպ Սա­լիպիի գրու­թիւն­նե­րէն մէ­կը, որուն մէջ կը յի­շէ թէ հա­յեր Սուր­իա ժա­մա­նե­լով շէն­ցու­ցած են գիւ­ղեր, եկե­ղե­ցի­ներ, վան­քեր եւայլն: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով, այդ օրե­րու­ն Ա­թա­նաս Գ. Պատր­ի­արք, հա­յոց Յով­հան­նէս Օձ­նե­ցի Կա­թո­ղի­կո­սէն հո­գե­ւո­րա­կան­ներ խնդրած է հով­ուե­լու հա­մար Սուր­իոյ հա­յե­րը: Իսկ Ժ. դա­րուն, Շու­ղը­րի շրջա­նի Կար­միր Վան­քը եղած է հո­գե­ւորմշա­կու­թա­յին մեծ յատ­կան­շա­կան եւ կա­րե­ւոր կեդ­րոն մը:

Նա­եւ, Ապ­պաս­եան Խա­լի­Ֆա­յու­թեան շրջա­նին (750- 1258), հա­յեր փախ­չե­լով բիւ­զան­դա­կան բռնա­տի­րու­թիւ­նէն եւ սել­ճուքթուր­քե­րու հա­լա­ծանք­նե­րէն, գաղ­թած են Սուր­իա ու Մի­ջա­գետք: Մինչ այդ, դէ­պի Սուր­իա հայ­կա­կան եր­րորդ գաղ­թը իրա­կա­նա­ցած է 973-992 տա­րի­նե­րուն, եւ հա­յեր տա­րած­ուած են Սուր­իոյ արեւմտ­եան շրջան­նե­րը: Կը կարծ­ուի, թէ այդ օրե­րուն հա­յեր հաս­տատ­ուած են Արա­մօ, Ղը­նէմիէ, Եա­գուպիէ, Լա­թաք­իա, Քե­սապ, Սուէտ­իա (Մու­սա Լեռ) եւ շրջա­կայ­քի գիւ­ղե­րը:

“Քարէն Եփփէ“ Ճեմարանը` 1973-ին

 ԺԳ. դա­րու երկ­րորդ կի­սուն, հայ­կա­կան գաղ­թե­րը աճ ար­ձա­նագ­րած են մոն­կոլթա­թա­րա­կան ար­շա­ւանք­նե­րուն պատ­ճա­ռով (1220-1468), եւ հա­յեր 1071ին ին­կած Բագ­րա­տուն­եանց Թա­գա­ւո­րու­թեան իշ­խող դա­սա­կար­գին հետ գաղ­թած են Սուր­իա, բա­ցար­ձակ ներ­կա­յու­թիւն կազ­մե­լով հիւ­սի­սա­յին Սուր­իոյ, Անտի­ո­քի, Եդես­իոյ եւ Մի­ջա­գետ­քի մէջ` մին­չեւ Պա­ղես­տին:

Միւս կող­մէ, ԺԱ.-ԺԲ. դա­րե­րուն կա­րա­ւա­նա­յին վա­ճա­ռա­կա­նու­թիւնը բուռն վե­րելք ապ­րած է, եւ ընդ­հան­րա­պէս Սուր­իոյ ծո­վե­զեր­եայ քա­ղաք­նե­րը տնտե­սա­կան նշա­նա­կա­լից զար­գա­ցում ու­նե­ցած են: Անտի­ոք վե­րած­ուած է առեւտ­րա­կան կա­րե­ւոր կեդ­րո­նի` պա­հե­լով հան­դերձ կրօ­նա­կանմշա­կու­թա­յին նշա­նա­ւոր օճախ մը ըլ­լա­լու հան­գա­մանք­նե­րը: Հա­մա­ձայն Ճ. Լո­րա­նի, քա­ղա­քին բնակ­չու­թեան մե­ծա­մաս­նու­թիւնը եղած են հա­յերն ու յոյ­նե­րը, եւ հա­յոց Խա­չիկ Ա. Ար­շա­կու­նի Կա­թո­ղի­կո­սի (973-992) կող­մէ հիմն­ուած եպիս­կո­պո­սա­կան Աթո­ռը առա­քե­լու­թիւնը շա­րու­նա­կած է մին­չեւ ԺԳ. դար, երբ Անտի­ո­քի պատ­մա­կան դիր­քին անշ­քա­ցու­մով Հա­լէպ դար­ձած է հայ հա­մայն­քի գլխա­ւոր կեդ­րո­նը, ուր կազ­մա­ւոր­ուած է բար­գա­ւաճ գա­ղութ մը:

Սուր­իոյ տա­րած­քին հա­յե­րու թուա­քա­նա­կին եւ տա­րած­ուած շրջան­նե­րուն մա­սին ճշգրիտ վի­ճա­կագ­րու­թիւն­ներ չկան: Կարգ մը հայ­կա­կան աղ­բիւր­ներ կը յի­շեն, թէ հա­յու­թեան թիւը Սուր­իոյ (Հա­լէ­պի նա­հանգ) եւ Լի­բա­նա­նի մէջ 1870-1890 տա­րի­նե­րուն գնա­հատ­ուած է մօ­տա­ւո­րա­պէս 85 հա­զար հա­յե­րով:Հայ­կա­կան մե­ծա­գոյն գաղ­թե­րը դէ­պի Սուր­իա իրա­կա­նա­ցած են Օս­ման­եան Կայս­րու­թեան հա­լա­ծանք­նե­րուն իբ­րեւ ար­դիւնք` 1876ին, 1895ին, 1909ին, եւ ան­շուշտ 1915-ի Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ու հայ­կա­կան Կի­լիկ­իոյ Աղէ­տին` 1922ին, ստուա­րաց­նե­լով Սուր­իոյ տա­րած­քին հա­յու­թեան թիւը: Հայ­կա­կան վեր­ջին գաղ­թը դէ­պի Սուր­իա եղած է 1939ին, երբ ֆրան­սա­կան եւ թրքա­կան հա­մա­ձայ­նա­գի­րով Ալէք­սանտ­րէ­թի Սան­ճա­քը կցուե­ցաւ Թուրք­իոյ: Ապա, 1946ին, եւ յա­ջոր­դող եր­կու տա­րի­նե­րուն շուրջ քա­ռա­սուն հա­զար սուր­ի­ա­հա­յեր ու լի­բա­նա­նա­հա­յեր ներ­գաղ­թե­ցին հայ­րե­նիք:

Դամասկոսի արեւելեան մուտքը, ուր հայորդիներ կառուցած են իրենց բնակարանները

Սուր­իոյ պատ­մա­կան գլխա­ւոր հայ գա­ղութ­ներն են.- Հա­լէպ, Դա­մաս­կոս եւ Լա­թաք­իա: Պատ­մա­կան գաղ­թօ­ճախ­ներ եղած են Եա­գուպի­էի, Ղը­նէմի­էի, Արա­մո­յի եւ Քէ­սա­պի շրջան­նե­րը եւս, ուր ներ­կա­յիս հայ­կա­կան փոքր գա­ղութ­ներ իրենց գո­յու­թիւնը կը պա­հեն, մինչ սուր­ի­ա­կան Ճէ­զի­րէի գա­ղութ­նե­րը` Քա­միշ­լի, Տէ­րիք (Մէլքիէ), Հա­սի­չէ, Րաս Ուլ Այն, Թէլ Ապ­ի­ատ, Տէր Զօր եւ Րաք­քա կազմ­ուած են Մեծ Եղեռ­նի վա­ղոր­դայ­նին եւ կը շա­րու­նա­կեն գո­յա­տե­ւել ու պա­հել իրենց հա­յե­ցի  ­դի­մա­գի­ծը:

Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հի եւ Սուր­իոյ մի­ջեւ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը հա­զա­րամ­եակ­նե­րու պատ­մու­թիւն ու­նին: Եփ­րատ եւ Տիգ­րիս գե­տե­րը, եբ­րեւ մայր երակ­նե­րու, Հա­յաս­տա­նը կա­պած են հա­րա­ւի եր­կիր­նե­րուն հետ: Մինչ այդ, պատ­մա­կան Սուր­իոյ տա­րած­քը Հա­յաս­տա­նի սահ­մա­նա­կից եղած է հիւ­սիսարե­ւել­քէն, իսկ արե­ւել­քի հին ճա­նա­պարհ­նե­րը` որոնք Սուր­ի­ան կը մի­աց­նէ­ին Սեւ Ծո­վուն` Հայ­կա­կան Բարձ­րա­ւան­դա­կէն ան­ցած են:

Սուր­իա, Ք.Ա. 64 թուա­կա­նէն մին­չեւ Ք.Ե.Դ. դար, դար­ձած է Հռո­մէ­ա­կան Կայս­րու­թեան նա­հանգ­նե­րէն մէ­կը եւ Հա­յաս­տա­նի հետ մշա­կած է վա­ճա­ռա­կա­նա­կան աշ­խոյժ յար­ա­բե­րու­թիւն­ներ: Ապա, մին­չեւ Է. դար Սուր­իա մաս կազ­մած է Բիւ­զան­դա­կան Կայս­րու­թեան, երբ մինչ այդ քրիս­տո­նէ­ու­թեան տա­րած­ման առա­ջին դա­րե­րուն Անտի­ոք ու Եդես­իա քրիս­տո­նէ­ա­կան կրօ­նի ու մշա­կոյ­թի իբ­րեւ կա­րե­ւոր կեդ­րոն­ներ ներ­կա­յա­ցած են, ուր բազ­մա­թիւ հայ ու­սա­նող­ներ իրենց ու­սու­մը ստա­ցած են:

Գամըշլին` քսանականներու օրերուն

Ինչ­պէս ամէ­նու­րէք, սուր­ի­ա­ցիք բարձր գնա­հա­տած են հայ ժո­ղո­վուր­դի զա­ւակ­նե­րուն դե­րա­կա­տա­րու­թիւնը ի խնդիր սուր­ի­ա­կան հայ­րե­նի­քի յա­ռաջ­դի­մու­թեան ու զար­գաց­ման` կեան­քի տար­բեր բնա­գա­ւառ­նե­րէն ներս: Հա­յեր նա­եւ ար­եան գնով պաշտ­պա­նած են երկ­րի ազա­տու­թիւնն ու ան­կա­խու­թիւնը, գոր­ծօն կեր­պով, նոյ­նիսկ մաս­նակ­ցե­լով անոր ազա­տագ­րա­կան պայ­քա­րին, մին­չեւ ան­կա­խա­ցում` Ապ­րիլ 17, 1946: Այս առի­թով, սուր­ի­ա­կան կա­ռա­վա­րու­թիւնը Ար­ժան­եաց Առա­ջին Կար­գի Շքան­շա­նով պատ­ուած է այդ օրե­րու Բեր­իոյ Թե­մի Առաջ­նորդ` Զա­րեհ Եպս. Փա­յասլ­եա­նը (ապա Մե­ծի Տանն Կի­լիկ­իոյ Կա­թո­ղի­կոս):

Հա­լէ­պի հայ գա­ղու­թը կը հան­դի­սա­նայ Սուր­իոյ գլխա­ւո­րա­գոյն հայ­կա­կան գաղ­թօ­ճա­խը, եւ մի­ա­ժա­մա­նակ հայ­կա­կան Սփիւռ­քի կա­րե­ւո­րա­գոյն գա­ղութ­նե­րէն մէ­կը: Հնա­գոյն ժա­մա­նակ­նե­րէն հա­յեր նշա­նա­կա­լից ներ­կա­յու­թիւն եղած են քա­ղա­քէն ներս, եւ հա­սած են պատ­ուա­բեր դիր­քե­րու:

ԺԶ.-ԺԸ. դա­րե­րուն, գա­ղու­թը ապ­րած է փառ­քի օրեր, երբ Հա­լէպ դար­ձած է վա­ճա­ռա­կա­նա­կան հսկայ կեդ­րոն մը, եւ հայ վա­ճա­ռա­կան­ներ սկսած են Հա­յաս­տա­նի ամէն կող­մե­րէն Հա­լէպ ժա­մա­նել: Այդ օրե­րուն հա­լէ­պա­հա­յու­թիւնը ու­նե­ցած է իշ­խան­նե­րու եւ երե­ւե­լի­նե­րու պատ­կա­ռե­լի դա­սա­կարգ մը: Ալէքս Ռա­սը­լի, 1745ին, Հա­լէ­պի հա­յոց թիւը հաշ­ուած է 6720 հա­յեր: Իսկ ԺԹ. դա­րուն, վա­ճա­ռա­կա­նու­թեան զու­գա­հեռ շարք մը ար­հեստ­ներ եղած են հա­յե­րու մե­նաշ­նոր­հը. հա­յեր նա­եւ մշա­կոյ­թի զա­նա­զան բնա­գա­ւառ­նե­րէ ներս ար­ձա­նագ­րած են յատ­կան­շա­կան նուա­ճում­ներ: Ար­դա­րեւ, Հա­լէ­պի նշա­նաւ­ւոր Դա­սա­տու­նը (ԺԶ.-ԺԷ. դա­րեր) նկատ­ուած է գի­տու­թեան եւ ար­ուես­տի իս­կա­կան դպրոց մը: Գա­ղու­թը տուած է շնոր­հա­լի ար­ուես­տա­գէտ­ներ. օրի­նակ, Մու­րատ Գրիչ, Տ. Մկրտիչ Քա­հա­նայ, Տ. Սար­գիս Քա­հա­նայ, եւ այլք: Ան­ուա­նի նկա­րիչ­ներ եղած են Էլ Մու­սառն­ուէր ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րը: ԺԹ. դա­րու մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան ակա­նա­ւոր դէմ­քե­րէն հան­դի­սա­ցած է ՐըզգԱլ­լահ Աստ­ուա­ծա­տուր Հաս­սուն­եան: Սուր­իոյ առա­ջին հա­յե­րէն օրա­թեր­թը, “Ֆը­ռաթ“ (Եփ­րատ), լոյս տե­սած է Հա­լէ­պի մէջ, 1868ին: Հա­լէ­պա­հայ գա­ղու­թին թիւը ան­հա­մե­մա­տօ­րէն բազ­մա­ցած է Ցե­ղաս­պա­նու­թեան օրե­րուն, երբ դար­ձած է գաղ­թա­կան հա­յու­թեան հա­մախմ­բու­մի մե­ծա­գոյն կա­յա­նը: 1920-1930ական թուա­կան­նե­րուն, գաղ­թա­հայ կեան­քը սկսած է կազ­մա­կերպ­ուիլ, եւ ներ­կա­յի կեն­սու­նակ պատ­կե­րը անց­եա­լի հա­րա­զատ ու յա­րա­ճուն շա­րու­նա­կու­թիւնը կը հա­մար­ուի: Մա­յիս 28, 1993ին, Հա­լէ­պի մէջ հաս­տատ­ուած է Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան Ընդ­հա­նուր Հիւ­պա­տո­սու­թիւնը:

Հալէպն ու …

Ցայ­սօր եւս, հա­կա­ռակ դա­ժան պայ­ման­նե­րուն, գա­ղու­թը կ՛ընդգր­կէ բարձր դիր­քե­րու տի­րա­ցած գոր­ծա­տէ­րե­րու, վա­ճա­ռա­կան­նե­րու, ար­հես­տա­ւոր­նե­րու եւ հա­մալ­սա­րա­նա­կան­նե­րու փա­ղանգ մը: Կը գոր­ծեն զա­նա­զան հիւան­դա­նոց­ներ, եւ հան­րահռ­չակ մտա­ւո­րա­կան ու հա­սա­րա­րա­կան գոր­ծիչ` Տոքթ. Ռո­պէր Ճէ­պէճ­եա­նի ակ­նա­բու­ժա­րա­նը:

ԺԹ. դա­րուն, Հա­լէ­պի մէջ սկսած են կազմ­ուիլ միու­թիւն­ներ կամ ըն­կե­րու­թիւն­ներ որոնք սա­տա­րած են գա­ղու­թին ազ­գա­յինմշա­կու­թա­յին, եւ եր­բեմն ալ կրթա­կան կեան­քի կազ­մա­կերպ­ման: Յի­շա­տա­կե­լի են, օրի­նակ, Ռու­բին­եան Միու­թիւնը (1846), Ու­սում­նա­սի­րաց Ըն­կե­րու­թիւնը (1880), Մար­ի­ամ­եան Ըն­կե­րու­թիւնը (1882) եւ Դպրո­ցա­սէր Տիկ­նանց Միու­թիւնը (1898): 1904-1909 տա­րի­նե­րուն, Ազգ. Առաջ­նոր­դա­րա­նի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ, Ս. Աստ­ուա­ծա­ծին Եկե­ղեց­ւոյ կա­ռոյ­ցէն ներս գոր­ծած է Ազգ. Գրա­դա­րան: 1907ին, Ազգ. Առաջ­նոր­դա­րա­նի կող­մէ կազմ­ուած էՀա­յուհ­եացՄա­տե­նա­դա­րա­նի Տնօ­րէ­նու­թիւնը եւ 1909ին` Հայ­կա­կանՅա­ռաջԸն­թեր­ցա­տու­նը: Ցե­ղաս­պա­նու­թեան վա­ղոր­դայ­նին, հայ­կա­կան վար­ժա­րան­նե­րէն ներս իրա­կա­նա­ցած հան­դէս­նե­րը, թա­տե­րա­կան ելոյթ­նե­րը եւ բա­րե­սի­րա­կան նպա­տակ­նե­րով կազ­մա­կերպ­ուած ձեռ­նարկ­նե­րը նա­խա­օ­րի­նակ­նե­րը կազ­մած են հե­տա­գա­յի ազ­գա­յինմշա­կու­թա­յին կեան­քին:

իր մոգական ամրոցը

1956ին, Ղե­ւոնդ Արք. Չէ­պէյ­եա­նի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ, կազմ­ուած է Հայ Ար­ուես­տի Յանձ­նա­խում­բը, որ ու­նե­ցած է Տիկ­նանց Օժան­դակ Յանձ­նա­խումբ եւս. մինչ 1958ին, դարձ­եալ Ղե­ւոնդ Ար­քե­պիս­կո­պո­սի կող­մէ կազմ­ուած են Տիգ­րան­եան պա­տա­նե­կան եւ երի­տա­սար­դա­կան նուա­գա­խում­բե­րը: 1973ին, Ազ­գա­յին Առաջ­նոր­դա­րա­նի կող­մէ հիմն­ուած է Մես­րոպ Մաշ­տոց ման­կա­պա­տա­նե­կան երգ­չա­խում­բը, որ մին­չեւ այ­սօր կը գոր­ծէ Թե­մի Ու­սում­նա­կան Խոր­հուր­դին հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ:

Հա­լէ­պի Սուրբ Քա­ռաս­նից Ման­կանց եւ նախ­կին Սուրբ Աստ­ուա­ծա­ծին եկե­ղե­ցի­նե­րու հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ, ԺԵ.-ԺԷ. դա­րե­րուն գոր­ծած է նշա­նա­ւոր Դա­սա­տու­նը, որուն կող­քին գո­յու­թիւն ու­նե­ցած է նա­եւ Դպրա­տուն մը: Հա­լէ­պի Առաջ­նորդ­նե­րէն Յա­կոբ Արք. Կար­կա­ռեցիի (1633-1640, 1657-1660) կը վե­րագր­ուի Դա­սա­տան կից հայ­կա­կան շուն­չով ազ­գա­յին վար­ժա­րան մը հաս­տա­տե­լու փա­փա­քը:

“Ճէպէճեան“ հիւանդանոցը

   1858ին, հիմն­ուած է Հա­լէ­պի առա­ջին հայ Ման­կա­պար­տէ­զը: Ապա, 1867ին, ակն­ցի Յով­հան­նէս Քիւրքճ­եա­նօ­ֆի կող­մէ հիմն­ուած է Հա­լէ­պի Վար­դուհ­եանց առա­ջին աղջ­կանց վար­ժա­րա­նը, որ քա­նի մը տար­ուան կեանք ու­նե­ցած է:

 Դպրա­տու­նը վար­ժա­րա­նի վե­րած­ուած է Առաջ­նոր­դա­կան Տե­ղա­պահ Յա­կոբ Ծ. Վրդ. Արս­լան­եա­նի (1872-1876) կող­մէ, երբ 1876ին հիմն­ուած են Ազ­գա­յին Ներ­սէս­եան երկ­սեռ վար­ժա­րան­նե­րը` դարձ­եալ Քա­ռաս­նից Ման­կանց Մայր Եկե­ղեց­ւոյ շրջա­փա­կէն ներս: Տե­ղա­պահ Մով­սէս Ծ. Վրդ. Կէ­օմ­րիւքճ­եան (1876, Առաջ­նորդ` 1888-1889), 1 Նո­յեմ­բեր 1882ին, կազ­մած է Տիկ­նանց Մար­ի­ամ­եան Ըն­կե­րու­թիւնը` օժան­դա­կե­լու հա­մար ազ­գա­յին վար­ժա­րա­նին: 1898-ին, նոյն նպա­տա­կով յա­ռա­ջա­ցած է Դպրո­ցա­սէր Տիկ­նանց Միու­թիւնը` Առաջ­նորդ Պետ­րոս Ծ. Վրդ. Ներ­կա­րար­եա­նի օրօք (1894-1900), որուն նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ 1897-ին եկե­ղեց­ւոյ շրջա­փա­կին մէջ կանգ­նած էր ար­դէն վար­ժա­րա­նին նո­րա­կա­ռոյց շէն­քըԲեր­իոյ Թե­մի առա­ջին Ու­սում­նա­կան Խոր­հուր­դը կազմ­ուած է 1893ին:

Հալէպի “Կիլիկեան“ վարժարանի պատմական բակը

Անց­եալ դա­րաս­կիզ­բին եւ մին­չեւ 1915 թուա­կա­նը, Հա­լէ­պի մէջ գոր­ծած են տասն­եակ մը ազ­գա­յին, հա­մայն­քա­յին թէ ան­հա­տա­կան վար­ժա­րան­ներ:

Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան յա­ջոր­դող տա­րի­նե­րը կը նկատ­ուին Թե­մի կրթա­կան կեան­քի բե­ղուն շրջա­նը, ի պա­տիւ հայ ժո­ղո­վուր­դի զա­ւակ­նե­րուն` որոնք անա­սե­լի թշուա­ռու­թեան մէջ ան­գամ շի­նե­ցին իրենց հո­գե­շէն զոյգ կա­ռոյց­նե­րը` հայ եկե­ղե­ցին եւ հայ դպրո­ցը:

1930ական թուա­կան­նե­րուն, Բեր­իոյ Թե­մի մէջ, Ազ­գա­յին Առաջ­նոր­դա­րա­նի հո­վա­նա­ւո­րու­թեամբ, գոր­ծած են 23 հայ­կա­կան վար­ժա­րան­ներ, չորս հա­զա­րէ աւե­լի երկ­սեռ աշա­կեր­տու­թեամբ եւ հա­րիւ­րէ աւե­լի ու­սու­ցիչու­սուց­չու­հի­նե­րով, որոնց ասոնց զու­գա­հեռ գոր­ծած են միու­թե­նա­կան ու հա­մայն­քա­յին դպրոց­ներ եւս:

Սուրբ Գէորգ եկեղեցին

 1960ական եւ 1970ական թուա­կան­նե­րուն, Հա­լէ­պի մէջ եւ այ­լուր` առա­ւե­լա­բար հա­յա­թա­փու­մի որ­պէս հե­տե­ւանք` շարք մը վար­ժա­րան­ներ փակ­ուած են, որոնց կար­գին` Ճա­րապ­լու­սի Ազգ. Մես­րոպ­եան (1933-1944) եւ Հ.Բ.Ը.Մ.-ի` Վար­դան­եան (1935-1644) վար­ժա­րան­նե­րը, ԱրաբԲու­նա­րի Ազ­գա­յին Խրիմ­եան (1927-1962) եւ ՀԲԸՄի` Աւե­տիս Սա­րաֆ­եան (1950-1975) վար­ժա­րան­նե­րը, Հա­լէ­պի Շէյխ Մագ­սու­տի Ար­մhն­եան վար­ժա­րա­նը (1923-1979), Ազգ. Արամ­եան Երկ­սեռ վար­ժա­րա­նը (1930-1977), Ազ­գա­յին Գեր­մա­նիկ­եան վար­ժա­րա­նը (1937-1974), Ազ­գա­յին Վար­դան­եան վար­ժա­րա­նը (1936-1980), Նոր Գիւ­ղի Կի­լիկ­եան վար­ժա­րա­նը (1945-1964), Ու­սում­նա­սի­րացԼե­ւոն­եան վար­ժա­րա­նը (1945-1964), եւ ու­րիշ­ներ: Թե­մի տա­րած­քին, դպրո­ցա­շի­նու­թեան գլխա­ւոր իրա­գոր­ծում­նե­րը իրա­կա­նա­ցած են 1950ական եւ 1960ական թուա­կան­նե­րուն, եւ 1990էն ետք, ուր դարձ­եալ նա­խախ­նա­մա­կան դեր ու­նե­ցած են Հ.Բ.Ը.Մ., Սուր­իոյ Օգ­նու­թեան Խա­չը եւ մաս­նա­ւո­րա­պէսԳա­լուստ Կիւլ­պէնկ­եանՀիմ­նար­կու­թիւնը: Վեր­ջին­ս  իր ան­փո­խա­րի­նե­լի դե­րա­կա­տա­րու­թիւնը կը շա­րու­նա­կէ, մե­ծա­պէս զօ­րա­վիգ կանգ­նե­լով հայ դպրո­ցին:

Քեսապն ու…

 Սուր­ի­ա­կան ծո­վե­զեր­քի քա­ղաքն` Լա­թաք­իոյ հա­յոց ներ­կա­յու­թեան մա­սին պատ­մա­կան հնա­գոյն տե­ղե­կու­թիւն­նե­րը առնչ­ուած են Մեծն Տիգ­րա­նի տի­րա­կա­լու­թեան (Ք.Ա. 83 թուա­կան), երբ հա­յոց Ար­քա­յից Ար­քան ազա­տագ­րե­լով մի­ջերկ­րա­կան­եան այս քա­ղա­քը զայն վե­րա­ծած է գլխա­ւոր նա­ւա­հան­գիս­տի: Ապա, քրիս­տո­նէ­ա­կան կրօ­նի տար­ծու­մով, դէ­պի Երու­սա­ղէմ ուխ­տագ­նա­ցու­թեան ճամ­բուն վրայ, Լա­թաք­իա հայ ուխ­տա­ւոր­նե­րուն հա­մար դար­ձած է կա­րե­ւոր կա­յան մը: Պատ­մա­կան տու­եալ­նե­րու հա­մա­ձայն, Ը. դա­րուն Լա­թաք­իոյ հա­յու­թիւնը ստուա­րա­ցած է, եւ Ժ. դա­րուն ու­նե­ցած է իր եպիս­կո­պո­սը: Սել­ճուքթրքա­կան աշա­ւանք­նե­րուն պատ­ճա­ռով, ԺԱ. դա­րուն հայ­կա­կան գաղ­թեր տե­ղի ու­նե­ցած են դէ­պի Անտի­ոք եւ ծո­վե­զեր­եայ շրջան­նե­րը: Խա­չա­կիր­նե­րու օրե­րուն (ԺԲ. դար), Լա­թաք­իոյ մէջ գո­յու­թիւն ու­նե­ցած է հայ­կա­կան բար­գա­ւաճ գա­ղութ մը, որուն եպիս­կո­պո­սը մաս­նակ­ցած է Հռոմկ­լա­յի Ժո­ղո­վին: Աւե­լի ուշ, գա­ղու­թը անշ­քա­ցած է, բայց վերս­տին աշ­խու­ժա­ցած է ԺԸ. դա­րուն, եւ կը կարծ­ուի թէ գա­ղու­թին հո­գե­ւոր կեդ­րո­նը եղած է Սուրբ Աստ­ուա­ծա­ծին եկե­ղե­ցիհո­գե­տուն հա­մա­լի­րը` կա­ռուց­ուած 1755ին:      Ներ­կա­յիս, Լա­թաք­իոյ հա­յու­թիւնը կը հաշ­ուէ մօ­տա­ւո­րա­պէս 1600 հա­յեր, որոնք հա­մախմբ­ուած են Սուրբ Աստ­ուա­ծա­ծին եկե­ղեց­ւոյ եւ Ազ­գա­յին Նա­հա­տա­կաց վար­ժա­րա­նի (1922) շուրջ:

իր բնութեան գիրկերէն` Տուզաղաչը, ուր վերջերս տեղի ունեցան բուռն բախումներ
Սկիւրանի Սուրբ Մարիամ մատուռը

Լա­թաք­իոյ հիւ­սի­սը, Թուրք­իոյ սահ­մա­նա­մերձ Քէ­սապ գիւ­ղա­ւա­նը Սուր­իոյ հար­նա­ծա­նօթ ամա­ռա­նոց­նե­րէն է: Ըստ բա­նա­ւոր եւ գրա­ւոր տու­եալ­նե­րու, առա­ջին հայ ըն­տա­նիք­նե­րու Քէ­սապ հաս­տատ­ման թուա­կան ըն­դուն­ուած է ԺԶ. դա­րը, իսկ հայ գա­ղու­թի կազ­մա­ւոր­ման թուա­կան` ԺԹ. դա­րու սկիզբ­նե­րը: Յի­շա­տակ­ուած է որ­պէս շրջա­նի տասն­եակ մը հայ գիւ­ղե­րու հո­գե­ւոր, կրթա­կան, տնտե­սա­կան եւ վար­չա­կան կեդ­րոն: Քէ­սա­պի շրջա­կայ­քի նշա­նա­ւոր հա­յաբ­նակ գիւ­ղերն են:- Գա­րա­տու­րան, Պա­շօրտ, Սեւ Աղ­բիւր, Ներ­քի Գիւղ (կամ Էս­կիւ­րէն), Չի­նար­ճըգ, Չա­գալ­ճըգ, Քէ­օր­քիւ­նէ, Էքիւ­զո­լուք, Տիւ­զա­ղաճ, Վե­րի Պաղ­ճա­ղազ եւ Վա­րի Պաղ­ճա­ղազ: Գա­րա­տու­րան կը գտնուի Քէ­սա­պի արեւ­մուտ­քը, եւ Կա­լա (բերդ) կոչ­ուած բար­ձուն­քէն Գա­րա­տա­շի ձո­րա­բե­րա­նէն կ՛իջ­նէ մին­չեւ ծո­վափ: Ամ­բող­ջու­թեամբ հա­յաբ­նակ է: Ներ­կա­յիս հա­յու­թիւնը կը հաշ­ուէ մօ­տա­ւո­րա­պէս 450 անձ:

Հա­լէ­պի եւ Լա­թաք­իոյ մի­ջեւ լեռ­նա­յին գե­ղա­տե­սիլ գիւղ մըն է Ղը­նէմի­էն, որ նա­խա­պէս ամ­բող­ջու­թեամբ հա­յաբ­նակ եղած է, ուր հա­յեր կայք հաս­տա­տած են յատ­կա­պէս ԺԲ. դա­րե­րէն սկսեալ: Ներ­կա­յիս հա­յու­թիւնը կը հաշ­ուէ մօ­տա­ւո­րա­պէս տասն­եակ մը ըն­տա­նիք­ներ, որոնք ընդ­հան­րա­պէս արա­բա­խօս են եւ հա­մախմբուած Սուրբ Գէ­որգ հնա­դար­եան եկե­ղեց­ւոյ շուրջ: Արա­մո­յի գա­ղութն ալ  փոքր է: Գիւ­ղա­ւա­նը կը գտնուի Լա­թաք­իոյ արե­ւել­քը` Տէ­րիւս լե­րան վրայ: ԺԲ. դա­րուն ար­դէն հա­յաբ­նակ եղած է, եւ բա­ցա­ռիկ դիրք գրա­ւած է իր եկե­ղե­ցի­նե­րով եւ ուխ­տա­վայ­րե­րով:  Ներ­կա­յիս Արա­մո­յի մէջ գո­յու­թիւնը կը պա­հէ փոք­րա­թիւ հայ գա­ղութ մը, որ ընդ­հան­րա­պէս արա­բա­խօս է: Հա­յու­թիւնը հա­մախմբ­ուած է հնա­դար­եան Սուրբ Ստե­փա­նոս եկե­ղեց­ւոյ շուրջ (կան նա­եւ Սուրբ Աստ­ուա­ծա­ծին եւ Ս. Գէ­որգ վի­մա­փոր Եկե­ղե­ցի­նե­րը): Սուր­իոյ հիւ­սիւսարեւմտ­եան` Շու­ղուր աւա­նի մօ­տա­կայ­քը, Եա­գուպի­էի փոքր գա­ղու­թը, ըստ պատ­մա­կան տու­եալ­նե­րու, Ը. դա­րէն սկսեալ հա­յեր զանգ­ուա­ծա­յին բնա­կու­թիւն հաս­տա­տած են:

Սկիրարանի Սուրբ Մարիամ մատուռը

 Հա­յոր­դի­ներ Սուր­իոյ հիւ­սիսարե­ւել­եան կող­մը գտնուող Ճէ­զի­րէի շրջա­նը սկսած են կայք հաս­տա­տել 1915ի Հայ­կա­կան Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն ետք, եւ 1922-1927 տա­րի­նե­րուն` յետ հայ­կա­կան Կի­լիկ­իոյ պար­պու­մին: Ընդ­հան­րա­պէս գաղ­թած են Ուր­Ֆա­յէն եւ պատ­մա­կան Հա­յաս­տա­նէն. կան քրտա­խօս ու արա­բա­խօս հա­յեր եւս: Հա­յու­թիւնը կը գնա­հատ­ուի շուրջ 15 հա­զար: Քա­միշլիի հա­յու­թիւնը կը հաշ­ուէ մօ­տա­ւո­րա­պէս տաս հա­զար, որոնք հա­մախմբ­ուած են Ս. Յա­կոբ Եկե­ղեց­ւոյ եւ Ազգ. Եփ­րատ Միջ­նա­կարգ Վար­ժա­րա­նին շուրջ (1932): Եկե­ղեց­ւոյ կից կը գտնուի Առաջ­նոր­դա­կան Փո­խա­նոր­դա­րա­նը:

Տէ­րի­քի (Մէլքիէ) հայ գա­ղու­թը կը հաշ­ուէ մօ­տա­ւո­րա­պէս հա­րիւր ըն­տա­նիք­ներ, որոնք հա­մախմբ­ուած են Սուրբ Աստ­ուա­ծա­ծին եւ Ազ­գա­յին Ազա­տու­թիւն վար­ժա­րա­նին (1945) շուրջ: Ռաս էլ Այ­նի հայ գա­ղու­թը կը հաշ­ուէ մօ­տա­ւո­րա­պէս 30 ըն­տա­նիք­ներ, որոնք հա­մախմբ­ուած են Սուրբ Աստ­ուա­ծա­ծին եկե­ղեց­ւոյ եւ Ազգ. Նա­հա­տա­կաց վար­ժա­րա­նի (1932) շուրջ: կը գոր­ծէ Ս. Սա­հակ Կի­րակ­նօր­եայ Դպրո­ցը (1986):

Հա­սա­քէի հայ գա­ղու­թը կը հաշ­ուէ մօ­տա­ւո­րա­պէս ութ­սուն ըն­տա­նիք­ներ, որոնք հա­մախմբ­ուած են Սուրբ Յով­հան­նու Կա­րա­պետ եկե­ղեց­ւոյ եւ Ազ­գա­յին Մես­րոպ­եան վար­ժա­րա­նի (1939) շուրջ: Կը գոր­ծէ Կի­րակ­նօր­եայ Դպրո­ցը(1962):

Քեսապի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին` հեռուէն…

Տէր Զօ­րի մէջ կը գո­յա­տե­ւեն շուրջ քսան հայ ըն­տա­նիք­ներ: Հա­ւա­տաց­եալ­նե­րու հո­գե­ւոր կա­րիք­նե­րը կը հո­գան պար­բե­րա­բար այ­ցե­լու քա­հա­նայ հա­յրեր, մինչ աշա­կեր­տու­թեան հա­մար Ազ­գա­յին Առաջ­նոր­դա­րա­նին կող­մէ հաս­տատ­ուած է հա­յե­րէն լեզ­ուի եւ կրօ­նի դա­սա­ւան­դու­թեան դրու­թիւն:

եւ մօտէն

Սուրբ Հռիփ­սի­մէ եկե­ղեց­ւոյ եւ Ազգ. Վար­ժա­րա­նին հո­ղա­մա­սին վրայ, 1989-1991 տա­րի­նե­րուն կա­ռուց­ուե­ցաւ Մեծ Եղեռ­նի Նա­հա­տա­կաց Յու­շա­հա­մա­լի­րը:  Ռաք­քա  (Թէլ Ապ­յատ եւ Այն Արապ) նա­հան­գէն ներս հա­յոր­դի­ներ կը բնա­կին: 1915էն առաջ, շրջա­նէն ներս, գո­յու­թիւն ու­նե­ցած է քա­նի մը ըն­տա­նիք­նե­րէ կազմ­ուած հայ­կա­կան փոքր գա­ղութ մը, որ յա­ւե­լում կրած է Հայ­կա­կան Ցե­ղաս­պա­նու­թեան օրե­րուն:Այժմ, գա­ղու­թը կը հաշ­ուէ մօ­տա­ւո­րա­պէս 250 հայ ըն­տա­նիք­ներ, որոնք հա­մախմբ­ուած են Սուրբ Աստ­ուա­ծա­ծին եկե­ղեց­ւոյ եւ Ազ­գա­յին Նու­պար­եան Վար­ժա­րա­նի (1924) շուրջ:

 

 

 

 

 

Happy
Happy
0 %
Sad
Sad
0 %
Excited
Excited
0 %
Sleepy
Sleepy
0 %
Angry
Angry
0 %
Surprise
Surprise
0 %

Average Rating

5 Star
0%
4 Star
0%
3 Star
0%
2 Star
0%
1 Star
0%

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Social profiles