Լուսանկարներ` Հ.Բ.Ը.Մ.-ի կայքէջ,
Hovic եւ Kevork
Կարգ մը տեղեկատուական աղբիւրներ, կիսատ եւ ոչ ամբողջական տեղեկութիւններ կը փոխանցեն Սուրիոյ հայութեան պատմութեան մասին: Բազմիցս կը նշուի Հայոց Ցեղասպանութեան արդիւնք, տեղահանուած հայորդիներու ժամանումն ու բնակութիւնը: Մինչդեռ շատ աւելի հին է գաղութին պատմութիւնը:
Պատմութեան տարբեր հանգրուաններուն հայերը կայք հաստատած են Սուրիա, Միջերկրականի արեւելեան ծովեզերքը եւ Միջագետք: Հալէպի, Պաղտատի, Եդեսիոյ եւ Անտիոքի մէջ գրչագրուած հայկական ձեռագիրներու յիշատակարանները կը նկատուին այն կարեւորագոյն աղբիւրներէն, որոնք տեղեկութիւններ կը փոխանցեն այս երկիրներու հայ գաղութներուն մասին, որոնց կը գումարուին ասորական ու արաբական աղբիւրները եւ պետական վաւերաթուղթերն ու հրովարտակները:
Ըստ պատմական հաւաստի տուեալներու, հայկական առաջին գաղթը դէպի Սուրիա տեղի ունեցած է Զ. դարուն, պարսից Խոսրով Ա. թագաւորի օրոք (531-579), երբ 539 թուին տիրելով Անտիոքի ու Եդեսիոյ ան մեծ թիւով գաղթականներ փոխադրած է այդ քաղաքները, ուր հայեր մեծամասնութիւն կազմած են: Սուրիա, որ փառքի օրեր ապրած է Օմայյատներու ԽալիՖայութեան շրջանին (661-750), հայերու հետ ունեցած յարաբերութիւնները խիստ յատկանշական եղած են:
Օտար եւ հայ աղբիւրներ կը վկայեն, թէ Մեծն Տիգրանի Հայկական Կայսրութեան (Ք.Ա. 64-84) հարաւային սահմանները հասած են մինչեւ Պաղեստին, եւ Անտիոք դարձած է հայոց Կայսեր մայրաքաղաքներէն մէկը: Այդ ընդարձակ կայսրութեան բոլոր ժողովուրդները իրարու հետ ուղղակի յարաբերութեան մէջ եղած են, միաժամանակ` Տիգրանակերտ (հիմնուած Ք.Ա 77ին) որպէս մշակութային ու վաճառականական մեծ եւ կարեւոր կեդրոն մը, Հայաստանը կամրջած է Սուրիոյ ու Միջագետքի հետ. ուստի, Հայաստան յաջողած է իշխել վաճառականական համաշխարհային ճանապարհներուն: Մեծն Տիգրան քաջալերած է հայերու արտագաղթը դէպի գրաւած երկիրները, եւ փոխադարձաբար Արքայից Արքան` եւ յաջորդը` Արտաւազդ Բ. (Ք.Ա. 55-34) հազարաւոր գաղթականներ առաջնորդած են Հայաստան:
717-728 տարիներուն, դէպի Սուրիա հայերու երկրորդ գաղթը հաստատող պատմական կարեւոր վաւերաթուղթերէն կը համարուի կղերական պատմագէտ Սուրբ Թէոնիսիոս Եագուպ Սալիպիի գրութիւններէն մէկը, որուն մէջ կը յիշէ թէ հայեր Սուրիա ժամանելով շէնցուցած են գիւղեր, եկեղեցիներ, վանքեր եւայլն: Այդ իսկ պատճառով, այդ օրերուն Աթանաս Գ. Պատրիարք, հայոց Յովհաննէս Օձնեցի Կաթողիկոսէն հոգեւորականներ խնդրած է հովուելու համար Սուրիոյ հայերը: Իսկ Ժ. դարուն, Շուղըրի շրջանի Կարմիր Վանքը եղած է հոգեւոր–մշակութային մեծ յատկանշական եւ կարեւոր կեդրոն մը:
Նաեւ, Ապպասեան ԽալիՖայութեան շրջանին (750- 1258), հայեր փախչելով բիւզանդական բռնատիրութիւնէն եւ սելճուք–թուրքերու հալածանքներէն, գաղթած են Սուրիա ու Միջագետք: Մինչ այդ, դէպի Սուրիա հայկական երրորդ գաղթը իրականացած է 973-992 տարիներուն, եւ հայեր տարածուած են Սուրիոյ արեւմտեան շրջանները: Կը կարծուի, թէ այդ օրերուն հայեր հաստատուած են Արամօ, Ղընէմիէ, Եագուպիէ, Լաթաքիա, Քեսապ, Սուէտիա (Մուսա Լեռ) եւ շրջակայքի գիւղերը:
ԺԳ. դարու երկրորդ կիսուն, հայկական գաղթերը աճ արձանագրած են մոնկոլ–թաթարական արշաւանքներուն պատճառով (1220-1468), եւ հայեր 1071ին ինկած Բագրատունեանց Թագաւորութեան իշխող դասակարգին հետ գաղթած են Սուրիա, բացարձակ ներկայութիւն կազմելով հիւսիսային Սուրիոյ, Անտիոքի, Եդեսիոյ եւ Միջագետքի մէջ` մինչեւ Պաղեստին:
Միւս կողմէ, ԺԱ.-ԺԲ. դարերուն կարաւանային վաճառականութիւնը բուռն վերելք ապրած է, եւ ընդհանրապէս Սուրիոյ ծովեզերեայ քաղաքները տնտեսական նշանակալից զարգացում ունեցած են: Անտիոք վերածուած է առեւտրական կարեւոր կեդրոնի` պահելով հանդերձ կրօնական–մշակութային նշանաւոր օճախ մը ըլլալու հանգամանքները: Համաձայն Ճ. Լորանի, քաղաքին բնակչութեան մեծամասնութիւնը եղած են հայերն ու յոյները, եւ հայոց Խաչիկ Ա. Արշակունի Կաթողիկոսի (973-992) կողմէ հիմնուած եպիսկոպոսական Աթոռը առաքելութիւնը շարունակած է մինչեւ ԺԳ. դար, երբ Անտիոքի պատմական դիրքին անշքացումով Հալէպ դարձած է հայ համայնքի գլխաւոր կեդրոնը, ուր կազմաւորուած է բարգաւաճ գաղութ մը:
Սուրիոյ տարածքին հայերու թուաքանակին եւ տարածուած շրջաններուն մասին ճշգրիտ վիճակագրութիւններ չկան: Կարգ մը հայկական աղբիւրներ կը յիշեն, թէ հայութեան թիւը Սուրիոյ (Հալէպի նահանգ) եւ Լիբանանի մէջ 1870-1890 տարիներուն գնահատուած է մօտաւորապէս 85 հազար հայերով:Հայկական մեծագոյն գաղթերը դէպի Սուրիա իրականացած են Օսմանեան Կայսրութեան հալածանքներուն իբրեւ արդիւնք` 1876ին, 1895ին, 1909ին, եւ անշուշտ 1915-ի Ցեղասպանութեան ու հայկական Կիլիկիոյ Աղէտին` 1922ին, ստուարացնելով Սուրիոյ տարածքին հայութեան թիւը: Հայկական վերջին գաղթը դէպի Սուրիա եղած է 1939ին, երբ ֆրանսական եւ թրքական համաձայնագիրով Ալէքսանտրէթի Սանճաքը կցուեցաւ Թուրքիոյ: Ապա, 1946ին, եւ յաջորդող երկու տարիներուն շուրջ քառասուն հազար սուրիահայեր ու լիբանանահայեր ներգաղթեցին հայրենիք:
Սուրիոյ պատմական գլխաւոր հայ գաղութներն են.- Հալէպ, Դամասկոս եւ Լաթաքիա: Պատմական գաղթօճախներ եղած են Եագուպիէի, Ղընէմիէի, Արամոյի եւ Քէսապի շրջանները եւս, ուր ներկայիս հայկական փոքր գաղութներ իրենց գոյութիւնը կը պահեն, մինչ սուրիական Ճէզիրէի գաղութները` Քամիշլի, Տէրիք (Մէլքիէ), Հասիչէ, Րաս Ուլ Այն, Թէլ Ապիատ, Տէր Զօր եւ Րաքքա կազմուած են Մեծ Եղեռնի վաղորդայնին եւ կը շարունակեն գոյատեւել ու պահել իրենց հայեցի դիմագիծը:
Հայկական լեռնաշխարհի եւ Սուրիոյ միջեւ յարաբերութիւնները հազարամեակներու պատմութիւն ունին: Եփրատ եւ Տիգրիս գետերը, եբրեւ մայր երակներու, Հայաստանը կապած են հարաւի երկիրներուն հետ: Մինչ այդ, պատմական Սուրիոյ տարածքը Հայաստանի սահմանակից եղած է հիւսիս–արեւելքէն, իսկ արեւելքի հին ճանապարհները` որոնք Սուրիան կը միացնէին Սեւ Ծովուն` Հայկական Բարձրաւանդակէն անցած են:
Սուրիա, Ք.Ա. 64 թուականէն մինչեւ Ք.Ե.Դ. դար, դարձած է Հռոմէական Կայսրութեան նահանգներէն մէկը եւ Հայաստանի հետ մշակած է վաճառականական աշխոյժ յարաբերութիւններ: Ապա, մինչեւ Է. դար Սուրիա մաս կազմած է Բիւզանդական Կայսրութեան, երբ մինչ այդ քրիստոնէութեան տարածման առաջին դարերուն Անտիոք ու Եդեսիա քրիստոնէական կրօնի ու մշակոյթի իբրեւ կարեւոր կեդրոններ ներկայացած են, ուր բազմաթիւ հայ ուսանողներ իրենց ուսումը ստացած են:
Ինչպէս ամէնուրէք, սուրիացիք բարձր գնահատած են հայ ժողովուրդի զաւակներուն դերակատարութիւնը ի խնդիր սուրիական հայրենիքի յառաջդիմութեան ու զարգացման` կեանքի տարբեր բնագաւառներէն ներս: Հայեր նաեւ արեան գնով պաշտպանած են երկրի ազատութիւնն ու անկախութիւնը, գործօն կերպով, նոյնիսկ մասնակցելով անոր ազատագրական պայքարին, մինչեւ անկախացում` Ապրիլ 17, 1946: Այս առիթով, սուրիական կառավարութիւնը Արժանեաց Առաջին Կարգի Շքանշանով պատուած է այդ օրերու Բերիոյ Թեմի Առաջնորդ` Զարեհ Եպս. Փայասլեանը (ապա Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոս):
Հալէպի հայ գաղութը կը հանդիսանայ Սուրիոյ գլխաւորագոյն հայկական գաղթօճախը, եւ միաժամանակ հայկական Սփիւռքի կարեւորագոյն գաղութներէն մէկը: Հնագոյն ժամանակներէն հայեր նշանակալից ներկայութիւն եղած են քաղաքէն ներս, եւ հասած են պատուաբեր դիրքերու:
ԺԶ.-ԺԸ. դարերուն, գաղութը ապրած է փառքի օրեր, երբ Հալէպ դարձած է վաճառականական հսկայ կեդրոն մը, եւ հայ վաճառականներ սկսած են Հայաստանի ամէն կողմերէն Հալէպ ժամանել: Այդ օրերուն հալէպահայութիւնը ունեցած է իշխաններու եւ երեւելիներու պատկառելի դասակարգ մը: Ալէքս Ռասըլի, 1745ին, Հալէպի հայոց թիւը հաշուած է 6720 հայեր: Իսկ ԺԹ. դարուն, վաճառականութեան զուգահեռ շարք մը արհեստներ եղած են հայերու մենաշնորհը. հայեր նաեւ մշակոյթի զանազան բնագաւառներէ ներս արձանագրած են յատկանշական նուաճումներ: Արդարեւ, Հալէպի նշանաււոր Դասատունը (ԺԶ.-ԺԷ. դարեր) նկատուած է գիտութեան եւ արուեստի իսկական դպրոց մը: Գաղութը տուած է շնորհալի արուեստագէտներ. օրինակ, Մուրատ Գրիչ, Տ. Մկրտիչ Քահանայ, Տ. Սարգիս Քահանայ, եւ այլք: Անուանի նկարիչներ եղած են Էլ Մուսառնուէր ընտանիքի անդամները: ԺԹ. դարու մտաւորականութեան ականաւոր դէմքերէն հանդիսացած է Րըզգ–Ալլահ Աստուածատուր Հասսունեան: Սուրիոյ առաջին հայերէն օրաթերթը, “Ֆըռաթ“ (Եփրատ), լոյս տեսած է Հալէպի մէջ, 1868ին: Հալէպահայ գաղութին թիւը անհամեմատօրէն բազմացած է Ցեղասպանութեան օրերուն, երբ դարձած է գաղթական հայութեան համախմբումի մեծագոյն կայանը: 1920-1930ական թուականներուն, գաղթահայ կեանքը սկսած է կազմակերպուիլ, եւ ներկայի կենսունակ պատկերը անցեալի հարազատ ու յարաճուն շարունակութիւնը կը համարուի: Մայիս 28, 1993ին, Հալէպի մէջ հաստատուած է Հայաստանի Հանրապետութեան Ընդհանուր Հիւպատոսութիւնը:
Ցայսօր եւս, հակառակ դաժան պայմաններուն, գաղութը կ՛ընդգրկէ բարձր դիրքերու տիրացած գործատէրերու, վաճառականներու, արհեստաւորներու եւ համալսարանականներու փաղանգ մը: Կը գործեն զանազան հիւանդանոցներ, եւ հանրահռչակ մտաւորական ու հասարարական գործիչ` Տոքթ. Ռոպէր Ճէպէճեանի ակնաբուժարանը:
ԺԹ. դարուն, Հալէպի մէջ սկսած են կազմուիլ միութիւններ կամ ընկերութիւններ որոնք սատարած են գաղութին ազգային– մշակութային, եւ երբեմն ալ կրթական կեանքի կազմակերպման: Յիշատակելի են, օրինակ, Ռուբինեան Միութիւնը (1846), Ուսումնասիրաց Ընկերութիւնը (1880), Մարիամեան Ընկերութիւնը (1882) եւ Դպրոցասէր Տիկնանց Միութիւնը (1898): 1904-1909 տարիներուն, Ազգ. Առաջնորդարանի նախաձեռնութեամբ, Ս. Աստուածածին Եկեղեցւոյ կառոյցէն ներս գործած է Ազգ. Գրադարան: 1907ին, Ազգ. Առաջնորդարանի կողմէ կազմուած է “Հայուհեաց“ Մատենադարանի Տնօրէնութիւնը եւ 1909ին` Հայկական “Յառաջ“ Ընթերցատունը: Ցեղասպանութեան վաղորդայնին, հայկական վարժարաններէն ներս իրականացած հանդէսները, թատերական ելոյթները եւ բարեսիրական նպատակներով կազմակերպուած ձեռնարկները նախաօրինակները կազմած են հետագայի ազգային– մշակութային կեանքին:
1956ին, Ղեւոնդ Արք. Չէպէյեանի նախաձեռնութեամբ, կազմուած է Հայ Արուեստի Յանձնախումբը, որ ունեցած է Տիկնանց Օժանդակ Յանձնախումբ եւս. մինչ 1958ին, դարձեալ Ղեւոնդ Արքեպիսկոպոսի կողմէ կազմուած են Տիգրանեան պատանեկան եւ երիտասարդական նուագախումբերը: 1973ին, Ազգային Առաջնորդարանի կողմէ հիմնուած է Մեսրոպ Մաշտոց մանկապատանեկան երգչախումբը, որ մինչեւ այսօր կը գործէ Թեմի Ուսումնական Խորհուրդին հովանաւորութեամբ:
Հալէպի Սուրբ Քառասնից Մանկանց եւ նախկին Սուրբ Աստուածածին եկեղեցիներու հովանաւորութեամբ, ԺԵ.-ԺԷ. դարերուն գործած է նշանաւոր Դասատունը, որուն կողքին գոյութիւն ունեցած է նաեւ Դպրատուն մը: Հալէպի Առաջնորդներէն Յակոբ Արք. Կարկառեցիի (1633-1640, 1657-1660) կը վերագրուի Դասատան կից հայկական շունչով ազգային վարժարան մը հաստատելու փափաքը:
1858ին, հիմնուած է Հալէպի առաջին հայ Մանկապարտէզը: Ապա, 1867ին, ակնցի Յովհաննէս Քիւրքճեանօֆի կողմէ հիմնուած է Հալէպի Վարդուհեանց առաջին աղջկանց վարժարանը, որ քանի մը տարուան կեանք ունեցած է:
Դպրատունը վարժարանի վերածուած է Առաջնորդական Տեղապահ Յակոբ Ծ. Վրդ. Արսլանեանի (1872-1876) կողմէ, երբ 1876ին հիմնուած են Ազգային Ներսէսեան երկսեռ վարժարանները` դարձեալ Քառասնից Մանկանց Մայր Եկեղեցւոյ շրջափակէն ներս: Տեղապահ Մովսէս Ծ. Վրդ. Կէօմրիւքճեան (1876, Առաջնորդ` 1888-1889), 1 Նոյեմբեր 1882ին, կազմած է Տիկնանց Մարիամեան Ընկերութիւնը` օժանդակելու համար ազգային վարժարանին: 1898-ին, նոյն նպատակով յառաջացած է Դպրոցասէր Տիկնանց Միութիւնը` Առաջնորդ Պետրոս Ծ. Վրդ. Ներկարարեանի օրօք (1894-1900), որուն նախաձեռնութեամբ 1897-ին եկեղեցւոյ շրջափակին մէջ կանգնած էր արդէն վարժարանին նորակառոյց շէնքը: Բերիոյ Թեմի առաջին Ուսումնական Խորհուրդը կազմուած է 1893ին:
Անցեալ դարասկիզբին եւ մինչեւ 1915 թուականը, Հալէպի մէջ գործած են տասնեակ մը ազգային, համայնքային թէ անհատական վարժարաններ:
Հայոց Ցեղասպանութեան յաջորդող տարիները կը նկատուին Թեմի կրթական կեանքի բեղուն շրջանը, ի պատիւ հայ ժողովուրդի զաւակներուն` որոնք անասելի թշուառութեան մէջ անգամ շինեցին իրենց հոգեշէն զոյգ կառոյցները` հայ եկեղեցին եւ հայ դպրոցը:
1930ական թուականներուն, Բերիոյ Թեմի մէջ, Ազգային Առաջնորդարանի հովանաւորութեամբ, գործած են 23 հայկական վարժարաններ, չորս հազարէ աւելի երկսեռ աշակերտութեամբ եւ հարիւրէ աւելի ուսուցիչ–ուսուցչուհիներով, որոնց ասոնց զուգահեռ գործած են միութենական ու համայնքային դպրոցներ եւս:
1960ական եւ 1970ական թուականներուն, Հալէպի մէջ եւ այլուր` առաւելաբար հայաթափումի որպէս հետեւանք` շարք մը վարժարաններ փակուած են, որոնց կարգին` Ճարապլուսի Ազգ. Մեսրոպեան (1933-1944) եւ Հ.Բ.Ը.Մ.-ի` Վարդանեան (1935-1644) վարժարանները, Արաբ–Բունարի Ազգային Խրիմեան (1927-1962) եւ ՀԲԸՄ–ի` Աւետիս Սարաֆեան (1950-1975) վարժարանները, Հալէպի Շէյխ Մագսուտի Արմhնեան վարժարանը (1923-1979), Ազգ. Արամեան Երկսեռ վարժարանը (1930-1977), Ազգային Գերմանիկեան վարժարանը (1937-1974), Ազգային Վարդանեան վարժարանը (1936-1980), Նոր Գիւղի Կիլիկեան վարժարանը (1945-1964), Ուսումնասիրաց–Լեւոնեան վարժարանը (1945-1964), եւ ուրիշներ: Թեմի տարածքին, դպրոցաշինութեան գլխաւոր իրագործումները իրականացած են 1950ական եւ 1960ական թուականներուն, եւ 1990էն ետք, ուր դարձեալ նախախնամական դեր ունեցած են Հ.Բ.Ը.Մ., Սուրիոյ Օգնութեան Խաչը եւ մասնաւորապէս “Գալուստ Կիւլպէնկեան“ Հիմնարկութիւնը: Վերջինս իր անփոխարինելի դերակատարութիւնը կը շարունակէ, մեծապէս զօրավիգ կանգնելով հայ դպրոցին:
Սուրիական ծովեզերքի քաղաքն` Լաթաքիոյ հայոց ներկայութեան մասին պատմական հնագոյն տեղեկութիւնները առնչուած են Մեծն Տիգրանի տիրակալութեան (Ք.Ա. 83 թուական), երբ հայոց Արքայից Արքան ազատագրելով միջերկրականեան այս քաղաքը զայն վերածած է գլխաւոր նաւահանգիստի: Ապա, քրիստոնէական կրօնի տարծումով, դէպի Երուսաղէմ ուխտագնացութեան ճամբուն վրայ, Լաթաքիա հայ ուխտաւորներուն համար դարձած է կարեւոր կայան մը: Պատմական տուեալներու համաձայն, Ը. դարուն Լաթաքիոյ հայութիւնը ստուարացած է, եւ Ժ. դարուն ունեցած է իր եպիսկոպոսը: Սելճուք–թրքական աշաւանքներուն պատճառով, ԺԱ. դարուն հայկական գաղթեր տեղի ունեցած են դէպի Անտիոք եւ ծովեզերեայ շրջանները: Խաչակիրներու օրերուն (ԺԲ. դար), Լաթաքիոյ մէջ գոյութիւն ունեցած է հայկական բարգաւաճ գաղութ մը, որուն եպիսկոպոսը մասնակցած է Հռոմկլայի Ժողովին: Աւելի ուշ, գաղութը անշքացած է, բայց վերստին աշխուժացած է ԺԸ. դարուն, եւ կը կարծուի թէ գաղութին հոգեւոր կեդրոնը եղած է Սուրբ Աստուածածին եկեղեցի–հոգետուն համալիրը` կառուցուած 1755ին: Ներկայիս, Լաթաքիոյ հայութիւնը կը հաշուէ մօտաւորապէս 1600 հայեր, որոնք համախմբուած են Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ եւ Ազգային Նահատակաց վարժարանի (1922) շուրջ:
Լաթաքիոյ հիւսիսը, Թուրքիոյ սահմանամերձ Քէսապ գիւղաւանը Սուրիոյ հարնածանօթ ամառանոցներէն է: Ըստ բանաւոր եւ գրաւոր տուեալներու, առաջին հայ ընտանիքներու Քէսապ հաստատման թուական ընդունուած է ԺԶ. դարը, իսկ հայ գաղութի կազմաւորման թուական` ԺԹ. դարու սկիզբները: Յիշատակուած է որպէս շրջանի տասնեակ մը հայ գիւղերու հոգեւոր, կրթական, տնտեսական եւ վարչական կեդրոն: Քէսապի շրջակայքի նշանաւոր հայաբնակ գիւղերն են:- Գարատուրան, Պաշօրտ, Սեւ Աղբիւր, Ներքի Գիւղ (կամ Էսկիւրէն), Չինարճըգ, Չագալճըգ, Քէօրքիւնէ, Էքիւզոլուք, Տիւզաղաճ, Վերի Պաղճաղազ եւ Վարի Պաղճաղազ: Գարատուրան կը գտնուի Քէսապի արեւմուտքը, եւ Կալա (բերդ) կոչուած բարձունքէն Գարատաշի ձորաբերանէն կ՛իջնէ մինչեւ ծովափ: Ամբողջութեամբ հայաբնակ է: Ներկայիս հայութիւնը կը հաշուէ մօտաւորապէս 450 անձ:
Հալէպի եւ Լաթաքիոյ միջեւ լեռնային գեղատեսիլ գիւղ մըն է Ղընէմիէն, որ նախապէս ամբողջութեամբ հայաբնակ եղած է, ուր հայեր կայք հաստատած են յատկապէս ԺԲ. դարերէն սկսեալ: Ներկայիս հայութիւնը կը հաշուէ մօտաւորապէս տասնեակ մը ընտանիքներ, որոնք ընդհանրապէս արաբախօս են եւ համախմբուած Սուրբ Գէորգ հնադարեան եկեղեցւոյ շուրջ: Արամոյի գաղութն ալ փոքր է: Գիւղաւանը կը գտնուի Լաթաքիոյ արեւելքը` Տէրիւս լերան վրայ: ԺԲ. դարուն արդէն հայաբնակ եղած է, եւ բացառիկ դիրք գրաւած է իր եկեղեցիներով եւ ուխտավայրերով: Ներկայիս Արամոյի մէջ գոյութիւնը կը պահէ փոքրաթիւ հայ գաղութ մը, որ ընդհանրապէս արաբախօս է: Հայութիւնը համախմբուած է հնադարեան Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցւոյ շուրջ (կան նաեւ Սուրբ Աստուածածին եւ Ս. Գէորգ վիմափոր Եկեղեցիները): Սուրիոյ հիւսիւս–արեւմտեան` Շուղուր աւանի մօտակայքը, Եագուպիէի փոքր գաղութը, ըստ պատմական տուեալներու, Ը. դարէն սկսեալ հայեր զանգուածային բնակութիւն հաստատած են:
Հայորդիներ Սուրիոյ հիւսիս–արեւելեան կողմը գտնուող Ճէզիրէի շրջանը սկսած են կայք հաստատել 1915ի Հայկական Ցեղասպանութենէն ետք, եւ 1922-1927 տարիներուն` յետ հայկական Կիլիկիոյ պարպումին: Ընդհանրապէս գաղթած են ՈւրՖայէն եւ պատմական Հայաստանէն. կան քրտախօս ու արաբախօս հայեր եւս: Հայութիւնը կը գնահատուի շուրջ 15 հազար: Քամիշլիի հայութիւնը կը հաշուէ մօտաւորապէս տաս հազար, որոնք համախմբուած են Ս. Յակոբ Եկեղեցւոյ եւ Ազգ. Եփրատ Միջնակարգ Վարժարանին շուրջ (1932): Եկեղեցւոյ կից կը գտնուի Առաջնորդական Փոխանորդարանը:
Տէրիքի (Մէլքիէ) հայ գաղութը կը հաշուէ մօտաւորապէս հարիւր ընտանիքներ, որոնք համախմբուած են Սուրբ Աստուածածին եւ Ազգային Ազատութիւն վարժարանին (1945) շուրջ: Ռաս էլ Այնի հայ գաղութը կը հաշուէ մօտաւորապէս 30 ընտանիքներ, որոնք համախմբուած են Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ եւ Ազգ. Նահատակաց վարժարանի (1932) շուրջ: կը գործէ Ս. Սահակ Կիրակնօրեայ Դպրոցը (1986):
Հասաքէի հայ գաղութը կը հաշուէ մօտաւորապէս ութսուն ընտանիքներ, որոնք համախմբուած են Սուրբ Յովհաննու Կարապետ եկեղեցւոյ եւ Ազգային Մեսրոպեան վարժարանի (1939) շուրջ: Կը գործէ Կիրակնօրեայ Դպրոցը(1962):
Տէր Զօրի մէջ կը գոյատեւեն շուրջ քսան հայ ընտանիքներ: Հաւատացեալներու հոգեւոր կարիքները կը հոգան պարբերաբար այցելու քահանայ հայրեր, մինչ աշակերտութեան համար Ազգային Առաջնորդարանին կողմէ հաստատուած է հայերէն լեզուի եւ կրօնի դասաւանդութեան դրութիւն:
Սուրբ Հռիփսիմէ եկեղեցւոյ եւ Ազգ. Վարժարանին հողամասին վրայ, 1989-1991 տարիներուն կառուցուեցաւ Մեծ Եղեռնի Նահատակաց Յուշահամալիրը: Ռաքքա (Թէլ Ապյատ եւ Այն Արապ) նահանգէն ներս հայորդիներ կը բնակին: 1915էն առաջ, շրջանէն ներս, գոյութիւն ունեցած է քանի մը ընտանիքներէ կազմուած հայկական փոքր գաղութ մը, որ յաւելում կրած է Հայկական Ցեղասպանութեան օրերուն:Այժմ, գաղութը կը հաշուէ մօտաւորապէս 250 հայ ընտանիքներ, որոնք համախմբուած են Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ եւ Ազգային Նուպարեան Վարժարանի (1924) շուրջ: