0
0
ՊՈԼԻՍ.- “Հրանդ Տինք“ի անուան հիմնարկին կազմակերպութեամբ, Մալաթիացի հայերու միութեան եւ Պողազիչի համալսարանին համագործակցութեամբ, Շաբաթ, Նոյեմբեր 2-ին, Պողազիչի համալսարանին մէջ, կատարուեցաւ բացումը “Իսլամաց“ու“ած հայեր“ նիւթով եռօրեայ գիտաժողովը:
Առաջին երկու օրերու նիստերը, որոնց ընթացքին մեծ թիւով ակադեմականներ ելոյթներ ունեցան, իւրաքանչիւրը` քսանական վայրկեան, արդէն իրականացուցին հաւաք մը, ուր այլեւս ամէն մարդ, իր ամբողջ մերկութեամբ կը խօսէր Հայկական Ցեղասպանութեան եւ անոր հետեւանքներուն մասին: Այս տեսակէտէն կարելի է ըսել, որ այս համագումարը դարձեալ ակադեմական բարձր մակարդակի վրայ դարձաւ հաւաքոյթ մը, որ Թուրքիոյ մէջ հայկական թապուները ամբողջովին կը փլցնէր ու Հայոց Ցեղասպանութեան մասին ամէն ինչ օրակարգի կը բերէր` մեծամասնութեամբ թուրք երիտասարդ մտաւորականներու եւ պատմագիրներու բերանով: Հակառակ անոր, որ համագումարը կը կայանար հեռաւոր թաղի մը մէջ, նիստերուն հետեւեցաւ հոծ բազմութիւն մը: Ներկաները ուշադրութեամբ հետեւեցան զեկուցումներուն, ապա յատկանշական հարցումներ ուղղեցին զեկուցողներուն:
Համագումարի բացումը կատարուեցաւ Հրանդի այրիին` Ռաքէլ Տինքի կողմէ: Ան դիտել տուաւ, որ հոս հաւաքուած են` բանալու համար էջեր, որոնց մասին մինչեւ այսօր ո՛չ մէկը խօսած է: “Հոս վկայութիւն պիտի ընենք այն գաղտնիքներուն մասին, որոնք ծածուկ պահուեցան մինչեւ այսօր: Ճշմարտութիւնները երբե՛ք չեն կրնար մնալ մութի մէջ: Այսօր այլեւս բարձրաձայն հնչելու սկսած են փսփսուքները բոլոր անոնց, որոնք սուրերու ու սպանդներու աւելցուքները կը կոչուէին“, ըսաւ Ռաքէլ Տինք: Ան նշեց, որ մինչեւ այսօր մարդիկ չուզեցին լսել անոնց պատմութիւնները, չուզեցին խօսիլ անոնց գոյութեան մասին եւ բնաւ չընդունեցին Ցեղասպանութեան իրականութիւնը: Բայց այլեւս ամէն ինչ երեւան ելած է, գաղտնի բան չէ մնացած: Ան աւելցուց, որ Հրանդ շատ մեծ կարեւորութիւն կ՛ընծայէր այս նիւթին եւ կը պնդէր, որ պէտք է խօսուի ո՛չ միայն մեռածներուն մասին, այլեւ անոնց մասին, որոնք ողջ են այսօր:
Բացման ուղերձէն ետք ելոյթներ ունեցան Պողազիչի համալսարանի տեսուչ Կիւլէյ Պարպարօղլու, Մալաթիացի հայերու միութեան նախագահ Խոսրով Քէօլէդաւիթօղլու եւ Սապանճը համալսարանէն Այշէ Կիւլ: Տեսուչ Պարպարօղլու ըսաւ.- “Փսփսուքներով սկսող խօսքերը հիմա առատօրէն թող հոսին“: Իսկ Այշէ Կիւլ յիշեցուց, որ առաջին անգամ այս մասին հրատարակուած էր Սերտար Ճանի “Մեծ Մայրիկիս Հէքիաթները“ անուն գիրքով, որ սակայն մեծ աղմուկ չէր կրցած բարձրացնել օրին: Իսլամացած հայերու խնդիրը յայտնուեցաւ, երբ Տինքի խմբագրած “Ակօս“ին մէջ, հրատարակուեցաւ Սապիհա Կէօքչէնի հայ ըլլալուն լուրը եւ երբ Ֆեթհիէ Չեթին հրատարակեց իր “Մեծ Մայրիկս“ անուն գիրքը:
Փաստաբան Ֆեթհիյէ Չեթին խօսք առնելով, իր մեծ մօրը կեանքէն յուզիչ մանրավէպեր պատմեց: Ան ըսաւ, որ մեծ մայրը գիտէր, թէ իր մայրը իր երկու թոռները խեղդած էր Տիգրիս գետի Հաւլերէ անցնող ջուրերուն մէջ եւ անկէ ետք ինքզինք եւս գետին մէջ նետած էր: Այս ողբերգութենէն ետք իր մեծ մայրը երկար տարիներ ապրած է տան մը մէջ, որուն պատուհանէն շարունակ կը տեսնէր այդ Հաւլեր գետը:
Ակադեմական Իւմիտ Քուրթ պատմեց, թէ իսլամացած հայերը տակաւին որքա՛ն կը վախնային ու շարունակ “կեաւուր“ կը նկատուէին: Անոնք կը մերժուէին հայերու կողմէ եւս, քանի որ հայերը զանոնք կը կոչէին “գըլըճ արթըղը տաճիկ“, այսինքն` “սուրի աւելցուք տաճիկ“: Կային նաեւ հայեր, որոնք իսլամացած ըլլալով հանդերձ` աւելի ուշ քրիստոնէութեան կը վերադառնային, կը մկրտուէին, բայց հայկական ինքնութիւն չէին ընդուներ:
Նիւ Եորքահայ գաղութի հանրածանօթ դէմքերէն` հրատարակիչ եւ գրող Աւետիս Հաճեան, խօսեցաւ այն դասաւորման մասին, զոր ատենօք Շնորհք պատրիարք ըրած էր Անատոլուի հայերուն ու այսօրուան իսլամացած հայերուն մասին: Շնորհք պատրիարք չորս բաժիններով դասաւորած էր զանոնք.- Առաջին` կամովին մահմետականացած հայեր, երկրորդ` հայեր, որոնք Ցեղասպանութենէն 3-4 սերունդ առաջ իսլամացած են եւ կ՛ապրին քիւրտ ցեղախումբերու ձեւով, երրորդ` հայեր, որոնք Ցեղասպանութենէն ետք բռնի ուժով իսլամացուեցան, սակայն աւելի ետք` վերադարձան քրիստոնէութեան եւ չորրորդ` հայեր, որոնք հակառակ դժուարին պայմաններու, Ցեղասպանութենէն ետք կրցան հայ մնալ:
Հաճեան դիտել տուաւ, որ Շնորհք պատրիարք չէր յիշած, որ հինգերորդ դասակարգ մըն ալ կար. ատիկա կը բաղկանար այն հայերէն, որոնք այսօրուան համագումարին նիւթը կը կազմեն եւ որոնք իսլամացած ու գաղտնի մնացած հայերն են: Հաճեան դիտել տուաւ, որ տակաւին կան հատուածներ, որոնք կը շարունակեն պահել իրենց հայկականութիւնը, “բայց ազգ ըլլալու համար կա՛մքը անհրաժեշտ է“, ըսաւ ան ու յիշեցուց. “Հայը ա՛յն է, որուն զաւակն ալ հայ է“:
Տորիս Մելքոնեան անդրադարձաւ բանաւոր պատմութեան մարզէն ներս կատարուած աշխատանքին եւ պատմեց Ցեղասպանութեան օրերուն հայ երեխաներու ապրած կեանքին մասին:
Պատմաբան Ռոնալտ-Գրիգոր Սիւնիի ղեկավարութեան ներքեւ կայացաւ նիստ մը, որուն որպէս զեկուցող մասնակցեցաւ Վահէ Թաշճեան: Ան պատմեց, թէ ինչպիսի՛ պայքարներ մղած էին Հալէպի շրջանի հայ կիները` ողջ մնալու համար: Թաշճեան այս տեղեկութեան զանազան երեսները պատմեց, անդրադարձաւ նաեւ այն նիւթին, թէ հայ հաւաքականութիւնը ինչպէ՛ս կ՛ընդունէր այս հարցը:
Արտա Մելքոնեան իր կարգին պատմեց, թէ հայ կիները ահաւոր տառապանքներու ենթարկուեցան ողջ մնալու համար:
Գերմանացի Հիլմար Քայզըր, անդրադարձաւ ձուլման այն գործընթացին, որ բացուած էր 1915-1917ին ապրուած աքսորներուն հետեւանքով:
Իշխան Չիֆթճեանը, որ պաշտպանեց այն տեսակէտը, թէ “մահմետական հայեր“ը պէտք է ընդունուին որպէս ընկերաբանական շերտ մը:
Վենտի Համըլինկ խօսեցաւ Սասունի հայոց երաժշտութեան մասին:
Նիստերէն մէկը ամբողջովին յատկացուած էր Տերսիմի նիւթին` օրակարգի բերելով վիճակը այն հայերուն, որոնք քիւրտերու հետ միասին կը սպաննուէին 1938ին, պետութեան կողմէ կատարուած ջարդին կամ Ցեղասպանութեան ընթացքին: Ընդհանուր մեկնաբանութիւնն այն էր, որ 1938ի սպանդը կերպով մը շարունակութիւնն էր 1915ին: Նեզահաթ Կիւնտօղտու ու Քեազըմ Կիւնտօղտու ամոլին անջատ զեկուցումները մեծ հետաքրքրութիւն ստեղծեցին: Ամոլը պատրաստած էր “Տերսիմի Կորսուած Աղջիկները“ անունով վաւերագրական ժապաւէն մը, որուն համար լայն ուսումնասիրութիւններ կատարած էր Տերսիմի մէջ:
Շրջանի պատրիարքական արխիւները ցոյց կու տան, որ մինչեւ 1915, Տերսիմի մէջ, 16 հազար հայ կար` ցրուած մօտաւորապէս հարիւր գիւղերու մէջ: Կիւնտողտու յիշեց Իսմեթ Ինէօնիւի մէկ խօսքը. “Այս երկրին մէջ ապրող բոլոր մարդիկը պիտի թրքանան ու թրքերէն պիտի խօսին, իսկ անոնք, որոնք պիտի չհամակերպին, պիտի կոտորուին, շպրտուին“: Նեզահաթ աւելցուց թէ հայերը Տերսիմի մէջ, մինչեւ 1938, կրցան ապրիլ որպէս քրիստոնեաներ: Անոնք, ապրած ըլլալով լեռնային անհասանելի վայրերու մէջ` 1915ին կրցած էին փրկուիլ, բայց 1938ին սպաննուեցան քրտական տարբեր վայրերու մէջ, որպէսզի քրիստոնեայի արիւնը չխառնուի իսլամի արեան: Իսկ Քեազըմ Կիւնտողտու բոլորովին նոր տուեալներ տուաւ Տերսիմի մէջ Վանք կոչուած Սուրբ Կարապետ եկեղեցւոյ մասին, որ 1938ին եղաւ պետութեան կողմէ առաջին ռմբակոծուած վայրը: Զեկուցողը երկար պատմեց “Քահանային ընտանիքը“ կոչուած ընտանիքի պատմութիւնը, որ կ՛երկարէր մինչեւ մեր օրերը: 30-40 հոգիէ բաղկացած եւ իսլամութիւնը ընդունած ընտանիքի մը ճակատագիրն էր ատիկա: Ընտանիքի անդամներէն ոմանք այժմ Եւրոպա խոյս տուած են, սակայն հոն իսկ կը խուսափին իրենց անցեալին մասին խօսելէ:
Տերսիմի մասին զեկուցեց նաեւ Հայաստանէն ժամանած Հրանոյշ Խառատեան, որ հայերէն խօսեցաւ եւ որուն զեկուցումը տեղւոյն վրայ թարգմանուեցաւ թրքերէնի: Ան նշեց, թէ զանգուածային կրօնափոխութիւնները իրականացան բռնի ուժով: Խառատեան շատ երկար մանրամասնութիւններ փոխանցեց ալաուի դարձած տերսիմցի հայերուն մասին, ապա պատասխանեց իրեն ուղղուած հարցումներուն:
Ատնան Չելիք, մանրամասնօրէն պատմեց մահմետականացած հայերու կեանքին մասին գրուած քրտերէն երեք վէպերուն մասին: Իսկ Ռամազան Արաս յայտնեց, թէ հայերը միշտ “միւսը“ նկատուած են եւ դաւաճան որակուած: Ան աւելցուց թէ 1915էն փրկուելու միակ ձեւը իսլամականանալն էր, եւ անոնք, որոնք կրցած էին ողջ մնալ, իսլամութիւնը ընդունած էին, բայց միշտ ալ ընկերութեան կողմէ ընդունուեցան որպէս տարբեր տեսակի իսլամներ:
Ամերիկահայ գիտնական Ռուբինա Փիրումեան չէր կրցած ընթացք տալ հրաւէրին, բայց ղրկած էր իր զեկուցումը, որ եւս կարդացուեցաւ:
Ելոյթներ ունեցան Հելիթ Անահիտ, Անոյշ Սիւնի, երկուքն ալ` հայկական ծագումով: Հելիթ Անահիտ աւելի քան հինգ հարիւր հոգիի հետ հարցազրոյցներ ըրած է ու պատրաստած բանաւոր պատմութեան հաւաքածոյ մը: Իր հետազօտած գլխաւոր նիւթը հետեւեալն է. “Ձեզի ի՞նչ զգացնել կու տայ Թուրքիոյ մէջ հայ ըլլալու գաղափարը“: Եւ այս հարցումին պատասխանները մեծ հետաքրքրութիւն ստեղծած են:
Անոյշ Սիւնի խօսեցաւ այն խնդիրներուն ու հոգեկան վէրքերուն մասին, որոնք կը ստեղծուին անուններու բռնի փոփոխութենէն. բան մը, որ յաճախ կը պատահի, երբ կը կատարուի կրօնափոխութիւն կամ ազգափոխութիւն: Նոյնը կը պատահի նաեւ տեղերու անուններու պարագային: Ան խօսեցաւ նաեւ իրենց հայրենիքէն կամ բնակավայրէն պարտադրաբար բաժնուողներուն ապրած ողբերգութեանց մասին: Անոնք, իրենց կրօնքէն կամ ազգութենէն անջատուած` իրենք զիրենք առանձին ու ընկերութենէն արտաքսուած կը զգան:
Ապա ելոյթ ունեցան Պոլսոյ Հայ Աւետարանական եկեղեցւոյ հովիւ պատուելի Գրիգոր Աղապալօղլու, հրապարակագիր ու պատմաբան` Ճեմալ Ուչաք եւ Հիտայէթ Շեւքաթլը Էիւքսէլ: Քննարկողն էր Ռոպէր Քոփթաշ:
Տպաւորիչ էր Գրիգոր Աղապալօղլուի ելոյթը: Ան յիշեց կրօնական այն պատգամը, թէ` “ճշմարտութիւնը քեզ ազատ պիտի դարձնէ“: Աղապալօղլու ըսաւ, որ ճշմարտութիւնը գլխաւոր է կեանքի մէջ. ճշմարտութիւնը մարդը կրնայ տանիլ մինչեւ խաչ եւ մահ, ինչպէս տարաւ Քրիստոսը, բայց այդ ճշմարտութիւնն է, որ կը բարձրացնէ մարդուս բարոյականութիւնը ու մարդուս կու տայ ազատութեան զգացում: Պատասխանելով Ճեմալ Ուչաքի դիտողութեան, թէ` նաւակին թիերը պէտք չէ շատ խորունկ մխրճել, որպէսզի անոնք տակը մնացած ցեխը չվերցնեն` պատուելին ըսաւ, որ կարեւորը թիերուն իջած խորութիւնը չէ, այլ կարեւորը ցեխն է, որովհետեւ, եթէ ցեխ կայ, այդ ցեխը պիտի հոտի` թիերը խորունկ մխրճես կամ չմխրճես: Աղապալօղլու ցնցիչ նախադասութիւններով անդրադարձաւ 1915-ի Ցեղասպանութեան ճշմարտութեան ու ընդգծեց, թէ այսօր երկիրը պէտք ունի քաջարի մարդոց:
Նշենք թէ Ուչաք հաւասարակշռեալ ելոյթ մը ունեցած էր եւ գործածած նախադասութիւն մը, զոր լսած էր հայերու բերանէն եւ շատ սիրած: Այդ նախադասութիւնն էր` “Ի՞նչ պէտք է ընենք, որպէսզի թուրքերը ճիշդը գործադրեն“: Ըստ անոր` “Հայերը պէտք է խուսափին շատ կարծր մօտեցումներէ: Ուրեմն, պէտք է, որ նաւակին թիերը շատ խորունկ չմխրճուին, առայժմ ջուրի եզերքէն շարժին, որպէսզի տակը նստած ցեխը արգելք չհանդիսանայ“:
Հիտայէթ Շեւքաթլը իր կարգին խօսեցաւ ո՛չ միայն իսլամացած հայերու ապրած ողբերգութեան մասին, այլ նաեւ վերլուծեց Անատոլուցիին որոշ սովորութիւնները եւ զգոյշութիւնները: Ան կարեւոր տեղ տուաւ այս խնդիրին մէջ մարդոց ունեցած այն անհանգստութեան, զոր յանցագործը կ՛ունենայ, ու պատմեց, թէ Անատոլուի մարդը զգոյշ է ու մէկու մը հետ խօսելու ընթացքին անպայման նախ կը հարցնէ, թէ դիմացինը որտեղացի է: Ան եւս իր կարգին ընդգծեց, թէ Թուրքիոյ մէջ որքա՛ն դժուար է հայ ըլլալը:
Եռօրեայ այս համագումարի վերջին հաւաքը նուիրուած էր “Թոռները“ թեմային: Գլխաւոր թոռը արդէն փաստաբան Ֆեթհիյէ Չեթինն էր, որ պիտի հանդիսանար առաջին զեկուցողը: Այս հաւաքոյթին հանդիսավարն էր Այշէ Կիւլ Ալթընայ, որ յայտնեց, թէ զեկուցողները կարճ պիտի խօսին, որպէսզի վերջաւորութեան ներկաներն ալ կարծիքներ արտայայտեն ու հարցումներ ուղղեն:
Չեթին յիշեցուց, որ այս համագումարին ընթացքին շատ գործածուեցաւ “փսփսուք“ բառը, որով կը բացատրուէր, թէ իսլամացած հայերու ժառանգորդները կը վախնային իրենց հայկական արմատը բարձրաձայն հրապարակելէ ու հազիւ իրարու հետ փսփսուքով կը խօսէին: Հիմա այլեւս կարելի է խօսիլ բարձրաձայն, եւ ատոր համար ալ ան ըսաւ, թէ գոհ է, որ համալսարանի մը երդիքին տակ կը խօսուի այս նիւթին մասին: Չեթին փափաք յայտնեց, որ շարունակուի այս գործընթացը: Ան մասնաւորաբար դիտել տուաւ, որ այսպիսի համագումարներ պէտք է կազմակերպուին մանաւանդ Անատոլուի մէջ: “Թէ՛ խօսեցանք, թէ՛ լացինք“, ըսաւ Չեթին` համառօտելով այս երեք օրերու իր տպաւորութիւնները:
Զեկուցողներէն մէկը բացատրութիւններ տուաւ իսլամացած հայերու հետ կատարուած հարցազրոյցներուն մասին: Ան եւ իր ընկերները հարցազրոյցներ կատարած էին եւ տեսած, թէ մարդիկ այլեւս խօսելու ցանկութիւն ունին եւ կ՛ուզեն, որ իրենց խօսքերը արձանագրուին` արխիւներու համար: Իսլամացածներուն մէկ մասը այժմ կ՛ուզէ վերադառնալ քրիստոնէութեան:
Հետաքրքրական էր համշէնցի երգիչ ու արուեստագէտ Հիքմեթ Աքչիչեքի ելոյթն էր, որ խօսիլ սկսելէ առաջ` Համշէնի բարբառով ու յայտնապէս հայերէն բառերով յուզիչ երգ մը երգեց: Ան ըսաւ, որ գիտէ, թէ համշէնցիներուն արմատը հայկական է, սակայն ասիկա ըսելն իսկ մարդուս գլուխը փորձանքի կրնայ մատնել այս երկիրին մէջ:
Տերսիմցի հայերու միութեան նախագահ Միհրան Փրկիչ Կիւլթեքին, որ խօսեցաւ Տերսիմի մէջ հայ ըլլալու մասին եւ ըսաւ, թէ ինք ոչ մէկ բանէ կը վախնայ ու ճշմարտութիւնները կ՛աղաղակէ, նոյնիսկ եթէ այս ճամբան կրնայ մարդը մինչեւ մահ տանիլ: Ան բաւական խիստ ոճով խօսեցաւ տերսիմցի հայերու խնդիրներուն մասին:
Համագումարին ընթացքին զանազան զեկուցողներ յայտնած էին, որ իսլամացած հայերու շրջանակները կը պաշտպանեն իրենց աշխարհը, միայն իրենց միջեւ աղջիկ կու տան-կ՛առնեն ու միայն իրենց շրջանակին մէջ կը խօսին իրենց խառն պատկանելիութեանց ու անցեալին մասին:
Այս համագումարը բացառիկ հետաքրքրութիւն ստեղծեց մանաւանդ այն շրջանակներէն ներս, որոնք ընտանեկան անցեալին բերումնով` կապ մը ունին գլխաւոր թեմային հետ, կամ որոնք այսօր կը մնան հայախօս հայերէ հեռու շրջանակներու մէջ: Համալսարանի ընդարձակ սրահը ծայրէ ի ծայր լեցնող ունկնդիրներու բազմութիւնը բոլորովին նոր տեսակի բազմութիւն մըն էր: Նաեւ, համագումարը շատ լաւ կերպով կազմակերպուած էր, իսկ թարգմանութիւնները վայրկեանական կը կատարուէին:
Անկասկած նիւթական ծանր ծախսերով իրագործուած այս երկարաշունչ համագումարը եկաւ մարդոց ցոյց տալու, թէ 1915ին հայ ժողովուրդը միայն մէկուկէս միլիոն մարդ չէ, որ կորսնցուց մահուան ճամբաներուն վրայ, այլ կորսնցուց նաեւ շատ մեծ թիւով զաւակներ, որոնք կ՛ապրէին, բայց հայ չէին այլեւս: Հիմա, ամէն թուրք, որ արեւելեան նահանգներէ կու գար, կրնար ինքն իրեն հարց տալ, թէ արդեօք իր ընտանիքի անցեալին մէջ ալ հայկական արիւն կա՞յ:
Շատ շնորհակալ եմ որ կրցայ ելոյթին մասին կարդալով շունջ մը առնել եւ Աստուծոյ փառք տալ որ տակաւին այսպիսի ՀԱՅԵՐ եւ ՀԱՅԱՍԵՐՆԵՐ կան որոնք կրցան եւ պիտի կարենան շարունակել այս ազնիւ առաքելութիւնը: