ԲԱ­ՐԵ­ԿԵՆ­ԴԱՆ

Read Time:9 Minute, 38 Second

ՆԱՅԻՐԻ ՊԱԼԱՆԵԱՆ

Ահա եկաւ հայոց ազգի օրերը, Հանեցէք հիները, հագուեցէք նորերը:

Բարեկենդանին երգուող այս պարերգի հատուածը տօնին ընդհանուր բնոյթը ուսումնասիրողներու բերած է այն համոզման, որ Բարեկենդանը այնքան սիրուած ու սպասուած տօն էր, որ հայ ժողովուրդի կողմէ ան ընկալուած էր որպէս ամենազգային եւ ինչպէս նաեւ ամենաերջանկաբեր տօնը: Բարեկենդանը կը տեւէր երկու շաբաթ, անմիջապէս յաջորդելով Ս. Սարգիսին եւ աւարտելով Մեծ Պահքին:

Պարերու, խաղերու, զուարճահանդէսներու, թատերախաղերու, հրապարակային խնճոյքներու եւ ուրախութեան երկու շաբաթ է, որուն ընթացքին հասարակական յարաբերութիւնները, ընտանեկան բարքերը, տարիքային տարբերութիւնները կը քանդուին, ժուժկալութիւնը կը փոխարինուի անզուսպ ուտել-խմելով, երիտասարդները աւելի ազատութիւն կ՛ունենան եւ կը փոխուի ընկերային դերերը:

Բարեկենդանի երկու շաբաթներուն, նախապտուութիւն կը տրուի մսեղէնի, կաթնեղէնի, իւղի առատութեան: Ամէն օր կը գործածեն կովի, ոչխարի եւ թռչնազգիներէ պատրաստուած ճաշեր, ինչպէս նաեւ կաթնասէր, մածուն. խաշիլ եւ խմորեղէններ: Առաջին օրերը կը պատրաստեն մեծ քանակութեամբ գաթա եւ հրուշակ (հալուայ): Վանեցիները կ՛ըսեն, “Անօթեցած է` Բարեկենդանի գաթան միտքն է ինկած“: Բալուի մէջ, Բարեկենդանի առաջին օրը “Արշալոյսէն առաջ, ժամերգութենէն վերջը, որ արեւը ելլելէն առաջ կը վերջանայ, ճաշին սեղանը պատրաստ պէտք է ըլլար: Այդ օրուայ կերակուրներն էին, “փաթիլա“, “սըրըեմ“ եւ “բխբխիկ“: “Փաթիլա“ն խմորեղէն մըն է, որ կը պատրաստուի ցորենի ալիւրով: Շատ բարակ կը բանան խմորը եւ մէջը պանիր կամ ղավուրմա կը դնեն եւ վրան ուրիշ խմորով կը ծածկեն, կողմերը կը գոցեն եւ կ՛եփեն եւ այսպէս խաւ խաւ իրարու վրայ կը դնեն եւ ապա փոքր քառակուսի պատառներու կը բաժնեն: “Սըրըմն“ ալ բարակ հացերը պատառիկներու կը վերածեն եւ սխտորով մածնաթանի մէջ թողելով կը հանեն ու խորունկ պնակի մը մէջ կը շարեն ու վրան արդար իւղ լեցնելով կ՛ուտեն: “Բխբխիկը“, ալիւրով, հաւկիթի դեղնուցով ու կաթով կ՛եփեն իւղի մէջ, անոր ամէն մէկ պատառը ընկոյզէն քիչ մը մեծ կ՛ըլլայ: Սեղան բերելէ առաջ վրան ռուպ կամ մեղր կը լեցնեն: Այլ գաւառներ տարբեր ճաշեր կ՛ընեն, ինչպէս փորը ձաւարով եւ համեմունքներով լեցուած, թոնիրի մէջ կարմրցուած ոչխար: Կ՛ուտէին նաեւ թռչուններ, հաւեր եւ հնդկահաւեր, որոնք կը լեցնէին բրինձով, չամիչով, շագանակով, կը խորովէին, կը տապկէին կամ կը խաշէին: Պարտադիրը սակայն խաշիլն էր, որով կը սկսէր տօնը եւ երկու շաբաթ կը շարունակուէր գործածուիլ:

Բարեկենդանի առտուընէ մինչեւ երեկոյ տեւող խնջոյքները բացօդեայ կ՛ըլլային: Չնայած ձմրան ցուրտին, անոր կը մասնակցէին շատեր եւ սեղանէն ուզած ժամանակնին կը հեռանային եւ ուրիշներ տեղերնին կուգային: Շատեր իրենց հետ ուտելիքներ կը բերէին: Բարեկենդանի ճաշատեսակները երթալէն կ՛աւելնար: Եթէ Երեքշաբթի պարտադիր երեք տեսակ ճաշ ըլլար, Հինգշաբթի` հինգ, |Շաբաթ` եօթը, իսկ Կիրակի` տասներկու: Այնքան կ՛ուտէին, որ երբեմն Բարեկենդանը կը կոչուէր “Փորեկենդան“

“Բարեկենդան, փորեկենդան,

Բարեկենդան օրեր է,

Խելքս գլխէս կորեր է“

Վերջին օրը, երեկոյեան, կաթնապուր եւ մածուն կ՛ուտէին, վրայէն ալ խաշուած հաւկիթ, ըսելով, “բերաններնիս ճերմակ հաւկիթով կը փակենք: Աստուած արժանացնէ կարմիր հաւկիթով բանալու“, ակնարկելով, որ ահա կը սկսի Մեծ Պահքը, որուն 49 օրերուն ընթացքին այլեւս հաւկիթ պիտի չուտէին մինչեւ Զատիկ:

Որոշ տեղեր սակայն, Բարեկեդանի վերջին օրը կրակ չէին վառեր եւ հաւաքած աւելցած մսեղէն, կաթնեղէն-իւղեղէն ուտելիքները, գերդաստանի գլխաւորին տունը կ՛երթային, ուր կրակ կը վառէր եւ Բարեկենդանի վերջին ձուածեղը կը պատրաստուէր ու բոլորը ձուածեղով կը փակէին իրենց բերանները եւ մեծերուն ալ օրհնութիւնը կ՛առնէին: Այս օրուայ խնջոյքը շատ տեղեր կը ջնջէր բոլոր տարիքային տարբերութիւնները: “Իրարու հետ սեղան կը նստէին ծերունի կեսուրհայրն ու մանկամարդ հարսը, տղամարդ ու կիներ միասին կը վայելէին ճոխ սեղանը“:

Հարսանիքներն ու նշանդրէքներն ալ Բարեկենդանի անբաժան ուղեկիցներն էին: Ուրախ պարերը Բարեկենդանի անբաժան ուղեկիցներն էին: Ծերեր, երիտասարդներ, կիներ ու տղամարդիկ միասին կը պարէին: Բազմաթիւ պարերգներ կան: Օրը օրին կը շատնան պարերը, յատկապէս վերջին շաբաթ-կիրակի օրերը անոնք կը դառնան համընդհանուր, համագիւղական եւ համաթաղային:

Բարեկենդանի գլխաւոր զուարճութիւնը սակայն խաղերն ու թատերական ներկայացումներն էին, մասնաւորապէս խաղերը, որուն կը մասնակցէին երախաներէն մինչեւ ծերերը, հարս ու աղջիկ, չափահաս կանայք ու տղամարդիկ:

Ջաւախքի մէջ երգերով կը ծաղրեն երիտասարդներու եւ հարսերու հոգին հանած պառաւներուն:

“Գլուխդ կապր ես փուլի,

Դու եղեր ես համամ ղուլի,

Ինքդ տուռնայ, քիթդ զուռնայ,

Աչքերդ բաղնոց դուռնայ:

Երեսիդ միսն է գնացեր,

Մէկ ոսկորնիդ է մնացեր,

Բերնիդ ակռայ չէր մնացեր,

Դուն լոլոզած կաւ կը նմանիս“:

Կերպարանափոխուած կամ դիմակաւորուած խումբերու զուարճախաղերը եւ թատերական ներկայացումները Բարեկենդանին աւելի սիրուած հանդիսութիւններ էին:

Աւարայրի Ճակատամարտի յիշատակը Վասպուրականի, Շատախի, Ռշտունիքի, Կարինի եւ Շիրակի մէջ, մինչեւ 19րդ դարի վերջը, Բարեկենդանի Հինգշաբթի օրը, խաղերու կամ արարողութեան ձեւով պահուած է եւ թատրոնի պէս կը ներկայացնեն:

Կան նաեւ կենցաղային թեմաներով թատերախաղեր: Օրինակ “խնամախօս“ երթալու ներկայացում, ուր այր մարդիկ կանանց դերը կը խաղան: Բարեկենդանեան ներկայացման ընթացքին փակ թեմաներ չկան: Հոգեւորականներն ալ կ՛ենթարկուին ընդհանուր տրամադրութեան: Բարեկենդանի բոլոր ուրախութիւններն ու խաղերը կը կատարուին նաեւ վանական միաբանութեան մէջ: Նուագածուները անարգել վանքերը կը թափանցեն եւ կը զուարճացնեն վանականները, որոնք այդ օրերուն դուրս կուգային միաբանութեան համար սովորական լռութենէն եւ խիստ ենթակարգէն: Այս օրերու համար կ՛ըսէին,“Թողեր են Աւետարան, Առեր են թամպուրան (նուագարան)“: Կ՛երգէին,

“Թասերը չինի,

Թող մազեն համեղ,

Կարմրիկ գինի.

Գինին է զօրեղ,

Ձեզ անուշ լինի:

Դուք անուշ ըրէք“:

Պարերգներէն մէկը պանդխտութեան մասին է,

“Եկանք ի Բարեկենդան,

կ՛երթանք ի Զատիկ,

Ախպար, ելար կ՛երթաս,

ինտո՞ր տի զատինք,

Առաւտանց կ՛ելլես,

բեռնակդ բեռցիր,

Կ՛երթաս ղարիպ երկիր,

շուտով ետ դարձիր“:

Պարերգներ են “Լալուխան“, “Մաքրուհի“, “Թամզարա“, “Թռչնոքի“

Խաղերն էին, Լախտախաղեր, Գնդակախաղեր, Ճօճախաղեր, Վեգ, Ճան, Թոլոլանգ, Տասսից, Մատնի:

Բարեկենդանը ուտելու, խմելու եւ զուարճանալու երկու շաբաթներ են, որուն վերջին գիշերը բոլոր գերդաստանը կը հաւաքուի իրենց մեծին տունը, որպէսզի վերջին ձուածեղով հոն իրենց բերանները փակեն եւ մասնաւորապէս անոնց օրհնութիւնը առնեն: Հայը հիւրասէր, ուտող, խմող, կերցնող եւ մեծերը յարգող ժողովուրդ է: Փոխանցենք մեր աւանդութիւնները մեր յաջորդ սերունդին, որպէսզի որպէս ընտանիք եւ ազգ, աելի զօրաւոր ըլլանք: Մեծ Պահքին, մեր մարմնին զուգահեռ, մաքրենք մեր հոգիներն ու սրտերը:

Ծանօթ.- Համադրուած Հրանուշ Խարատեանի “Հայ Ժողովրդական Տօները“ գիրքէն