0
0
Թարգմանաբար եւ յապաւումով՝ Վահագն Խաչատրեան («Ապառաժ»)
Վարդաձորը Արցախի հին գիւղերէն է: Սկիզբները անտառի մէջ եւ աւելի բարձր դիրքերու վրայ ծնունդ առած, կը կոչուէր Վարդոտ։ Հետզհետէ բարձունքները լքելով, մօտակայ դաշտային շրջանը հաստատուած է բնակչութիւնը, այդ օրերուն տարածուած համաճարակին պատճառով։ Ըստ նախապատմութեան` նոր գիւղը կոչուած է Փիրջամալ` Փիր եւ Ջամալ եղբայրների պատուին: 1987-88 թուականներուն է, որ գիւղի անունը փոխուած եւ դարձած է Վարդաձոր, նկատի ունենալով գիւղի նախկին անունը: Արցախեան առաջին պատերազմի տարիներուն գիւղը գրաւած են ատրպէյճանցիները եւ հիմնահատակ աւերած են, սակայն ազատագրումէն ետք, գիւղացիները վերադարձած են եւ կրկին վերականգնած գիւղը:
Գիւղին մէջ գոյութիւն ունի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին եւ հին գերեզմանոցը։ Եկեղեցին մասամբ կիսափուլ է եւ չի գործոեր, սակայն բաւականին տպաւորիչ ու ազդեցիկ մթնոլորտ ունի եւ կը խնամուի գիւղացիներուն կողմէ:
Խորհրդային տարիներուն գիւղը 450 բնակիչ ունէր, այսօր` 264 բնակիչ՝ 74 ընտանիք: «Ունենք 23 վերաբնակիչ` 9 ընտանիք, շարունակւում են տների վերանորոգման աշխատանքները: Աւարտին են հասցուել 9 բնակարանի աշխատանքները, 7-8 բնակարան էլ դեռ նախատեսւում է վերանորոգել: Եթէ կարիք լինի` կը վերանորոգենք: Ունենք տնամերձ հողամասեր, որտեղ անհրաժեշտութեան դէպքում կը կառուցենք նաեւ նոր տուներ», կը յայտնէ համայնքի ղեկավար Սամուէլ Սառաճեանը, որ 1987-էն ի վեր կ՛աշխատի այդ ոլորտէն ներս եւ եղածլ է գիւղի խորհուրդի նախագահ, յստակ տեղեակ ըլլալով գիւղի սահմանները:
Գիւղին բնակչութիւնը կը զբաղուի հողագործութեամբ, նաեւ` անասնապահութեամբ, սակայն արօտավայրերը քիչ են։ Հիմնականին մէջ դաշտավայրեր են, որոնք կ՛օգտագործուին հողագործութեան համար: «Կան շատ նռան այգիներ, վարելահողեր: Ցաւօք, դրանց մի մասն անցել է ազերիների վերահսկողութեան տակ: Ունէինք շուրջ 150 հեքթար հող Մուղանլու կոչուող գիւղի մօտ եւ 17 հեքթար՝ Մարտունի-ակնայ մայրուղու հարեւանութեամբ, սակայն հասկանալի պատճառներով գիւղացիները չեն կարողանում այդտեղ հասնել եւ մշակել հողերը։ Գիւղի սահմաններն այսպէս չի եղել: Այն ժամանակ, ըստ պայմանաւորուածութեան, հայերն ու ազերիները մշակում էին այս կամ այն կողմից հողեր եւ եթէ անգամ հաշուի առնենք Խորհրդային Միութեան ժամանակ գիւղի ունեցած սահմանները, ապա, բոլոր դէպքերում, մենք կորուստներ ունենք այսօր», կը նշէ համայնքի ղեկավարը:
Անոր խօսքով, կը մշակուին նշանառութեան տակ գտնուող բոլոր հողամասերը: Ան կը շեշտէ, թէ գիւղացիները յուսահատուած չեն, հակառակը` մտադրուած են թշնամիին դէմ դիմաց նոր այգիներ հիմնել, յատկապէս նուռի եւ արքայանարինջի:
Պարոն Սառաճեանը քաջատեղեակ է, որ թուրքը երբեք պիտի չփոխէ իր ծրագրերը, եւ նպատակին հասնելու համար ցանկացած միջոց կարող է օգտագործել:
«Թուրքը մնում է թուրք: Գնում աշխատում ենք իրենց իրենց դիրքերին շատ մօտ եւ դեռ մարդիկ հարցնում են թէ ինչպե՞ս են խանգարում մեզ: Բայց երբ ուզի` կարող է կրակել եւ մարդ սպանել: Նրանց դիրքերից դէպի մեր դաշտ կարող են ազատ կրակել, այդ իսկ պատճառով մեր հողերը վտանգաւոր գօտում են: Ամէն դէպքում, եթէ այստեղ ենք, պէտք է աշխատենք, չենք կարող ամբողջ կեանքում վախի մէջ ապրել: Նոյն յաջողութեամբ մենք էլ կարող ենք կրակել, սակայն արդէն մեծ հարցի կը վերածուի: Դեռ սպասում ենք, չենք կարող ճնճղուկի պէս թաքնուել թփուտում, որպէսզի թշնամին չկրակի մեզ վրայ, պարզապէս սպասում ենք փոփոխութիւնների, հակառակ դէպքում մենք էլ պատրաստ ենք արձագանգելու իրենց սադրանքներին», կը հաստատէ Սառաճեան, ըստ որուն գիւղատնտեսական վարկերը պէտք է երկարաժամկէտ լինեն, նաեւ վերահսկեն, որպէսզի իրենց նպատակին ծառայեն տրուած վարկերը: Միայն համայնքի ղեկավարը չկրնար վերահսկել, քանի որ կան բազմաթիւ պատճառներ, որոնք թոյլ չեն տար այդ ամէնը ճշգրտութեամբ իրականացնելու:
«Համատեղ կարո՞ղ ենք ապրել, եթէ Հատրութում ու Շուշիում թուրք ապրի, իհարկէ` ոչ: Նրանք այդտեղ մեզ հետ կարող են ապրել միմիայն Արցախի գերիշխանութեան ներքոյ: Ատրպէյճանի կազմում յայտնուելու մասին մտածել անգամ չի կարելի: Նրանք կրկին կը փակեն մեր դպրոցները` իրենցը կը բացեն, կ՚արգելեն մեր լեզուն` իրենցը կը պարտադրեն: Համատեղ հնարաւոր է ապրել, եթէ լինի վերջնական որոշուած կարգավիճակ եւ մեր երկրի տէրը մենք լինէք. այդ պարագայում թող մեր երկրում ով ուզում է ապրի: Ես նոյնիսկ եղբօր պէս կ՚ապրեմ իրենց հետ, թէկուզ ունեմ կորցրած հարազատներ: Աշխարհի վերջը չէ, հնարաւոր է ապրել, եթէ մենք ունենանք առանձին կարգավիճակ եւ ցանկութեան պարագայում թող գան ու ապրեն մեր տիրապետութեան տակ»,-կը յայտնէ ան:
Բնակչութիւնը մտադրած չէ գիւղը լքել: Գիւղին պատկանող 1200 հեքթար սեփական հողը ամբողջութեամբ կը մշակուի գիւղացիներու կողմից: Գիւղի հողային կորուստը մօտ 450 հեքթար է:
«Եթէ ասենք` հողերը մերն է, ռուսներն էլ ասեն` եկէք մշակէք, ապա միայն մի ճանապարհ կայ` թշնամու մօտով պէտք է անցնենք: Իսկ ես չեմ ուզում իրենց մօտով շատ անցուդարձ լինի, որովհետեւ իրենց պարկեշտ չեն պահում եւ վէճի է վերածւում», կ՛աւելցնէ ղեկավարը:
Գիւղին մէջ գոյութիւն ունի մշակոյթի տուն, հանդիսութիւններու սրահ, նաեւ կը գործէ բժշկական կեդրոն: Պատերազմէն ետք, մշակոյթին շատ կարեւորութիւն չի տրուիր եւ հիմնականին էմջ յիշատակի եւ տօնական օրերը կտ նշուին: Գիւղի մշակոյթը այսօր չունի այն փառքն ու գործունէութիւնը, որ ունէր խորհրդային տարիներուն:
Դպրոցը կը կոչուի Նախիջեւանիկի միջնակարգ դպրոց, սակայն Վարդաձորի վարչական տարածքին մէջ կը գտնուի: Համայնքի ղեկավարը քանի մը անգամ արծարծած է անուանափոխութեան հարցը, սակայն հարցը չէ լուծուած:
Գիւղի ջրամատակարարումը շուրջօրեայ չէ: Մի քանի տարի առաջ ֆրանսական ընկերութեան կողմէ վերանորոգուած է ներքին ցանցը: Ջուրը հիմնականին մէջ Վազգէնաշէնէն կը հասնէր գիւղացիներուն, որ այսօր յանձնուած է թշնամիին: «Ժամանակին նաեւ Ասկերանի գետի մօտ կայան է կառուցուել, որտեղ էլ 2 մեծ ջրաւազան են կառուցել, որոնցից մէկը` մեզ համար, միւսը` Նախիջեւանիկի: Այնուամենայնիւ, օրը 2 ժամ ջուր ենք ստանում, որը բաւարարում է պահանջները: Խորհրդային տարիներից ի վեր գիւղը ջուր չունէր, ձեռքով էինք ջուր տեղափոխում», կը տեղեկացնէ Սամուէլ Սառաճեան։
Գիւղի առաջնահերթ խնդիրը եղած է եւ կը մնայ Ասկերան-վարդաձոր ճանապարհի վերանորոգումը, որու համար բազմիցս խոստումներ տրուած են, սակայն այդպէս ալ իրականութիւն չեն դարձած: Ա
«Մենք 10 րոպէի ընթացքում կարող ենք Ասկերան հասնել, իրացնել գիւղի բարիքները: Ճանապարհների պատճառով չենք կարողանում մեր գիւղի մածունը հասցնել Ստեփանակերտ, ստիպուած պանիր ենք վաճառում, որն այդքան էլ ձեռնտու չէ գիւղացու համար: Բացի այդ, մեր գիւղացիներն էլ են ուզում իրենց շքեղութիւն թոյլ տալ, ժամանակակից ինքնաշարժներ ձեռք բերել, որոնք եւ՛ յարմարաւէտ են, եւ՛ քիչ ծախսատար, սակայն ճանապարհների պատճառով չեն կարողանում ձեռք բերել», կը յայտնէ Սառաճեան:
Գիւղը նաեւ մանկապարտէզի խնդիր ունի, եւ ըստ համայնքապետին, եթէ երկու գիւղերու համար մէկ մանկապարտէզ կառուցուէր, աւելի հեշտ պիտի ըլլար։
Խօսելով ստեղծուած իրավիճակի եւ կրած պարտութեան մասին` համայնքի ղեկավարը նշեց, որ պարտութեան պատճառը նաեւ արդիական զէնքերու պակասն էր, որովհետեւ եղածը ոչնչացուած որ թշնամիի կողմէ՝ անօդաչու սարքերով:
«Տեղ կար, որ նոյնիսկ առանց զէնքի կարող էին առաջխաղացում ապահովել, անհասկանալի նահանջի հրամաններ էին տրւում: Քաղաքականութեամբ ժողովրդին տարբեր մասերի բաժանեցին, պառակտեցին եւ հասցրին պարտութեան: Կարծում եմ, որ եթէ մի քիչ շուտ կանգնեցնէին, քիչ զոհեր կ՚ունենայինք։ Եթէ մեր հարցը չլուծուի, եթէ մեր կարգավիճակը չյստակեցուի, մենք պէտք է ոչ թէ այս երկրից փախչենք, այլ չենթարկուենք նրանց` ինչպէս դա արեցինք 1988-ից ի վեր: Ճիշտ է, հնարաւոր է մի քիչ դժուար լինի` հաշուի առնելով Հ․Հ․ իշխանութիւնների անտարբերութիւնը: Եթէ այն ժամանակ բոլորս մէկ մարդու նման մի նպատակի համար էինք պայքարում, այսօր մենք չենք զգում այդ համախմբուածութիւնը: Այնուամենայնիւ, մենք պէտք է համախմբուենք, նորից վերստեղծենք մեր բանակը, կազմակերպենք մեր ինքնապաշտպանութիւնը: Իհարկէ, Հ․Հ․ իշխանութիւնից զատ մենք զգում ենք հայաստանաբնակ մեր հայրենակիցների աջակցութիւնը: Այսպիսի մի բան էլ կայ. ի՞նչ տարբերութիւն` մնալ այստեղ եւ թէկուզ ամբողջ ընտանիքով ոչնչանալ, կամ` գնալ Ռուսաստան եւ ընդամէնը 6-7 տարում ձուլուելով ոչնչանալ որպէս հայ` կորցնելով ազգային ինքնութիւնը: Ուստի, չպէտք է լքել հայրենիքը, այլ պայքարել. գուցէ յաջողութեան հասնենք: Ես վստահ եմ, որ հայը, եթէ լաւ մտածի, կը կարողանայ ելք գտնել անգամ ամենադժուար իրավիճակներից, պարզապէս լաւ ղեկավարութիւն է հարկաւոր, որպէսզի առաջնորդի ժողովրդին դէպի յաղթանակ», կ՛եզրակացնէ Սառաճեան:
