Հ.- Պարո°ն Օսկանեան, Հայաստանի հասարակական-քաղաքական շրջանակների ուշադրութիւնն այժմ կարծես թէ սեւեռուած է հայ-թրքական արձանագրութիւնների վաւերացման փուլին: Բայց արդեօ՞ք այդ ուշադրութիւնն այլեւս աւելորդ չէ, եւ արդեօ՞ք արդէն ինչ-որ բաներ կանխորոշուած չեն, եւ դրանց վրայ ուշադրութիւնն ընդամէնը նպաստում է այլ, առաւել կարեւոր խնդիրներն անուշադրութեան մատնելուն:
Պ.- Այս արձանագրութիւնների ստորագրումից յետոյ, մնացածն ինձ համար արդէն թեքնիք խնդիր է, որի քննարկումն ինքնին գրեթէ իմաստազուրկ է: Ինձ համար թերեւս անընդունելի, անհասկանալի եւ անբացատրելի է, թէ ինչպէս անկախ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, որը որպէս միջազգային իրաւունքի լիիրաւ ենթակայ, պարտաւոր է պաշտպանել սեփական շահերը, առանց երկար մտածելու ստորագրում մի փաստաթղթի տակ, որն աներկբայօրէն հակասում է մեր ազգային շահերին: Իսկապէս, ինչպէս ձեր հարցում էք նշում, անհեթեթ է ստեղծուած իրավիճակը, երբ այսպիսի ակնյայտ անձնատուութիւնից յետոյ մենք դեռ ազգովի սպասում եւ քննարկում ենք, թէ ի°նչ կþանի Թուրքիոյ, կը բացի սահմանը, թէ չի բացի: Գնդակն իրօք Թուրքիոյ դաշտում է, բայց դրանով հպարտանալու առիթ չեմ տեսնում: Այսքան զիջումներից յետոյ գոնէ գնդակը մեր դաշտում պէտք է լինէր: Մենք մեր ողջ պաշարներն ու միջոցները վատնում ենք մեր հսկողութիւնից դուրս եկած այս գործընթացի վրայ, որի հետեւանքները չէզոքացնելու համար ապագայում յայտնի չէ, թէ որքան ուժ ու ժամանակ է պահանջուելու:
Հ.- Պարո°ն Օսկանեան, ի վերջոյ, որտեղի՞ց կամ ինչի՞ց է սկսում երկրի արտաքին քաղաքականութիւնը: Կարո՞ղ է այն կտրուած լինել երկրի ներսում առկայ իրավիճակից, տնտե-սական, քաղաքական, իրաւական, մշակութային հարթութեան վրայ չլուծուած բազմաթիւ հիմնարար խնդիրներից եւ այդ պայմաններում որակապէս տարբերուել այդ խնդիրների պատճառով առաջացած ներքին լարուած իրավիճակից:
Պ.- Գիտէք, ես վստահ եմ, որ եթէ իշխանութիւնները հայ-թրքական այս գործընթացի մէջ դրուած ահռելի ժամանակի ու միջոցների մի մասը գոնէ ծախսէին ներքին խնդիրների լուծման վրայ, արդիւնքը նոյնիսկ իրենց կը զարմացնէր: Հայաստանը փոքր երկիր է, եւ վստահեցնում եմ, մեր ժողովուրդը շնորհակալ ժողովուրդ է: Երկրի ներսում խնդիրները լուծելուն ուղղուած մի փոքր ջանքը շատ աւելի մեծ պտուղներ կը բերի, եւ ժողովուրդը դա կը գնահատի:
Հ.- Հայաստանում առկայ անորոշ եւ անհասկանալի իրավիճակը թերեւս լաւագոյն արտայայտութիւնը գտնում է տնտեսութեան մէջ: Այստեղ առկայ է մօտ 18 տոկոս անկում, սակայն աւելի մտահոգիչը թերեւս այն է, որ չկայ մօտաւոր կանխատեսելիութիւն, թէ ի°նչ է լինելու յետոյ, ինչպիսի° տնտեսութիւն է վերականգնուելու ճգնաժամից յետոյ:
Պ.- Խնդիրն էլ հէնց դա է, որ թէ° իշխանութեան, թէ° հասարակութեան ուշադրութիւնը եւ ջանքերն այսօր ամբողջութեամբ կեդրոնացած են մէկ ուղղութեամբ: Աւելի°ն. տնտեսական խնդիրների լուծումն էլ փնտռւում է հայ-թրքական յարաբերութիւնների համաթեքսթում: Հայ-թրքական սահմանի բացումը որպէս ընկերային, տնտեսական խնդիրների լուծում ներկայացնելով՝ փորձ է արւում այդ գործընթացի հանդէպ ժողովրդի գոնէ չէզոք վերաբերմունքը ստանալ: Մինչդեռ ժողովրդի աջակցութիւնը, ինչպէս նաեւ տնտեսական խնդիրների լուծումը պէտք է փնտռել այլ տեղ: Քանիերորդ եռամսեակն է տասնեւութ տոկոսի տնտեսական անկում ունենք: Նման ցուցանիշները չի կարելի բացատրել միայն միջազգային ճգնաժամով: Ճգնաժամն ամբողջ աշխարհում է, բայց Հայաստանը անկման կշռոյթներով առաջինն է ԱՊՀ-ում եւ առաջին տասնեակում է աշխարհում: Եւ թող ոեւէ մէկը չհամոզի մեզ, որ ճգնաժամից առաջ Հայաստանի մեկնարկային պայմանները բոլորից վատն էին: Ցանկացած հիւանդութեան պարագայում ամենակարեւոր բանը ժամանակին եւ ճիշդ բուժում նշանակելն է: Եթէ հիւանդութիւնն ամիսներ շարունակ անտեսւում է, կամ սխալ է բուժւում, պէտք չէ արդարանալ, թէ հիւանդի դիմադրողականութիւնն է ցածր: Ուրեմն խնդիրը ոչ միայն ճգնաժամն է, այլ՝ այդ ճգնաժամին կառավարութեան անհամարժէք արձագանգը: Գրեթէ ոչինչ չի արւում տնտեսութեան երկարաժամկէտ առողջացման համար, իսկ ճգնաժամին արձագանգը շատ թերի է: Խօսւում է, բայց ոչինչ չի արւում՝ ո°չ տնտեսութեան բազմակողմնակիացման, ո°չ մենաշնորհների վերացման, ո°չ մանր ու միջին գործառնութեան խթանման, ոչ վարկային միջոցների արդիւնաւէտ օգտագործման ուղղութեամբ: Մեր ունեցած սուղ միջոցներն ուղղուած են ոչ թէ պահանջարկի, այլ առաջարկի խթանմանը: Մինչդեռ այս պայմաններում տնտեսութիւնը խթանելու միակ ճանապարհը պահանջարկը խթանելն է, այսինքն առաջին հերթին սպառումը, ոչ թէ արտադրանքը խթանելն է:
Բացի այդ, այստեղ նաեւ քաղաքական պատասխանատուութեան խնդիր կայ: Լաւ կը լինէր, որ կառավարութիւնը պիւտճէի նոր նախագիծ ներկայացնելուց առաջ, գրաւոր բացատրութիւն ներկայացնէր խորհրդարանին, թէ նախորդ տարուայ պիւտճէի ցուցանիշներից որեւէ մէկը ինչո՞ւ չի համապատասխանում իրականութեանը: Այլապէս ամէն տարի կարելի է ներկայացնել ինչ-որ պիւտճէ, որը բացարձակապէս չի առնչւում իրականութեանը, եւ դրա համար որեւէ պատասխանատուութիւն չստանձնել:
Հ.- Այդուհանդերձ, իշխանութիւնը տնտեսական շատ հիմնարար խնդիրների լուծումը տեսնում է, յամենայն դէպս յայտարարում է այդպէս, որ տեսնում է հէնց հայ-թրքական յարաբերութեան կարգաւորման եւ սահմանի բացման մէջ: Օրինակ, յայտարարւում է, որ դա կը նպաստի Հայաստանում ձեւաւորուած մենաշնորհային տնտեսական համակարգի վերացմանը: Արդեօք իրատեսակա՞ն էք համարում հայ-թրքական սահմանի բացման այդ »հրաշագործ« ազդեցութիւնը Հայաստանի տնտեսութեան վրայ:
Պ.- Ինձ համար անհասկանալի տրամաբանութիւն է: Մենաշնորհների խնդրի լուծումը սահմանների քանակով եւ երկայնքով չի որոշւում: Այլապէս դժուար է բացատրել, թէ ինչո°ւ Վրաստանի հետ բաց սահմանով ներմուծուող ապրանքատեսակների մի զգալի մասը մենաշնորհային է: Ի°նչ է, դրա մեղաւորը Վրաստա՞նն է: Մենաշնորհները ձեւաւորւում են Հայաստանի ներսում մաքսազերծման եւ ընդհանրապէս բազմաթիւ այլ համակարգային, օրէնքի եւ արդարութեան հետ կապուած խնդիրների պատճառով: Մենաշնորհների վերացումը կախուած է իշխանութեան քաղաքական կամքից, իշխանութիւն-գործառնութիւն սերտաճման բացառումից, օրէնքի հաւասար կիրառումից:
Հ.- Ձեր կարծիքով, ի վերջոյ որտե՞ղ է Հայաստանի համար այնպիսի հիմնարար խնդիրների լուծման բանալին, ինչպիսին օրինակ գործառնութեան եւ իշխանութեան սերտաճումը, օլիկոփոլ եւ մոնոփոլ տնտեսական համակարգի առկայութիւնը: Ի՞նչ գործնական լուծումներ են անհրաժեշտ դրանք յաղթահարելու համար:
Պ.- Սրանք քաղաքական խնդիրներ են եւ լուծումները պէտք է փնտռել քաղաքական դաշտում: Այսօր առաջին խնդիրը հակակշիռների մեքանիզմի բացակայութիւնն է, երբ իշխանութիւնն անում է այն, ինչ ուզում է, ճիշդ կամ սխալ, իսկ հասարակութիւնը, ընդդիմութիւնը, շարքային քաղաքացիները գործընթացներին մասնակցելու եւ դրանց վրայ ազդելու մեքանիզմ չունեն: Ժողովուրդն այսօր իր երկրի տէրը չէ: Իշխանութեան մենաշնորհը միշտ չէ, որ լաւագոյն տարբերակն է, հէնց իշխանութեան համար: Մի առիթով ասել եմ, եթէ իշխանութիւնը համարձակութիւն ունենար արտաքին խնդիրներում երկրի անվտանգութեան հաշուին նախաձեռնող լինելու փոխարէն՝ նախաձեռնող լինել երկրի ներսում, թէկուզ սեփական իշխանութեան հաշուին, դրա արդիւնքներն աւելի դրական կը լինէին թէ° երկրի եւ թէ° նոյնիսկ հէնց իշխանութեան համար: Ես դրանում համոզուել եմ նախորդ տարիներին: Մեր ողջ ներուժը արտաքին խնդիրների լուծմանն ուղղելը եւ ներքին խնդիրներն անտեսելը որեւէ շօշափելի արդիւնքի չի յանգեցնում: Այս աւելի քան 1.5 տարուայ ընթացքում կարելի էր իրական բարեփոխումներ իրականացնել թէ° մարդու իրաւունքների, թէ° խօսքի ազատութեան, թէ° ի վերջոյ տնտեսական ազատութիւնների ուղղութեամբ: Սրանք բաց թողնուած հնարաւորութիւններն էին, որոնք օգտագործելու դէպքում թէ° երկիրը, թէ° իշխանութիւնն անկասկած կþունենային թէ° քաղաքական, թէ° տնտեսական շահեր: Մինչդեռ այդ հնարաւորութիւնները չեն օգտագործւում մինչ օրս: Ես օրինակ չեմ հասկանում, ինչո՞ւ համաներումից յետոյ էլ այսօր ճաղերի յետեւում են ընդդիմադիր մի քանի գործիչներ: Ի՞նչն է խանգարում բացել հեռուստաեթերը, ի՞նչն է խանգարում ներքին այլ խնդիրների լուծմանը, որն ընդամէնը կամք եւ համարձակութիւն է պահանջում, բայց ինչն ի վերջոյ աւելի մեծ արդիւնք է տալու:
Հ.- Ըստ ձեզ, Հայաստանի քաղաքական դաշտի համար ո՞ր խնդիրներն են աւելի զօրաշարժային ներուժ պարունակում՝ արտաքին, ազգային հարցե՞րը, թէ՞ ժողովրդավարական, իրաւական պետութեան կառուցման խնդիրները: Արդեօք ճի՞շդ է այդ առումով կատարել ազգային կամ »ոչ ազգային« հարցերի բաժանում: Արդեօք ներքին կեանքում առկայ ժողովրդավարական եւ իրաւական բարեփոխումների խնդիրները, արդար կառավարման խնդիրները ազգային առաջնահերթութիւն չե՞ն կամ պէտք չէ՞ համարուեն:
Պ.- Տարանջատումը իսկապէս տեղին չէ: Ազգային խնդիրները մէկ ամբողջութիւն են: Եթէ մրցակցութեան խնդիր դրուի, թէ ում կը յաջողուի զօրաշարժ ապահովել՝ այն ուժի՞ն, որը շեշտը կը դնի միայն ներքին խնդիրների վրայ, թէ՞ այն ուժին, որը շեշտը կը դնի միայն արտաքին խնդիրների վրայ, ապա զօրաշարժ պարզապէս չի լինի: Մէկը միւսին այնքան փոխկապակցուած է, որ տարանջատումը նպաստում է թէ մէկ, թէ միւս ոլորտում կիսատ լուծումներին: Հնարաւոր չէ որոշել զօրաշարժ իրականացնել արտաքին քաղաքականութեան շուրջ, հանրութեան ուշադրութիւնը սեւեռել այդ հարցի վրայ, յետոյ փորձել ազդել կառավարութեան վրայ, երբ չկայ խօսքի ազատութիւն, երբ խորհրդարանը ներկայացուցչական չէ, երբ արդարադատութեան համակարգը չի գործում:
Հ.- Այդ դէպքում, ո՞րն է ներկայում Հայաստանի հասարակութեան, շարքային քաղաքացու համար մէկ խնդիրը, մէկ մարտահրաւէրը, որին անհրաժեշտ է դիմագրաւել, եւ քաղաքական համակարգի դերակատարներից ո°վ ի՞նչ դեր պէտք է ստանձնի քաղաքացու շահը սպասարկելու հարցում:
Պ.- Գիտէք, նուաստացուցիչ է, երբ մենք ասում ենք, որ հասարակութիւնն անտարբեր է եւ միայն օրուայ հացի խնդրով է մտահոգուած: Բոլոր քաղաքացիների շահը, անկախքաղաքական նախասիրութիւններից, այսօր մէկն է՝ ապրել ազատ հասարակութիւնում, ունենալ արդար ընտրութիւններով իշխանութիւն ձեւաւորելու հնարաւորութիւն, ի վերջոյ ապրել բարգաւաճ երկրում, որի իշխանութիւնը յոյսը դնում է սեփական երկրի, սեփական հասարակութեան միջոցների ճիշդ կառավարման եւ ոչ թէ այլ երկրների բարեգթութեան վրայ: Մարդիկ անտարբեր չեն: Ինչպէս կարող են նրանք անտարբեր լինել, երբ ամէն որոշում ազդում է նրանց եւ նրանց երեխաների կեանքի վրայ: Իշխանութիւնը ժողովրդից խլել է իրենց կեանքի վրայ ազդող գործընթացների հանդէպ իրենց հետաքրքրութիւնն արտայայտելու, դրանց մասնակցելու եւ դրանց վրայ ազդելու բոլոր լծակները: Որպէս արդիւնք, նրանք իրենց անզօր են զգում: Խնդիրն այսօր ուժերի ներածին չափով այդ լծակներից իւրաքանչիւրի համար պայքարելն է, լինի դա խօսքի ազատութիւնը, արդարադատութիւնը, քաղաքացիական ամէն տեսակի ազատութիւնները եւ վերջապէս արդար ընտրութիւնները: