0
0
Յունուար 8-ին, մահացաւ հայրենի անուանի արձակագիր, ազատամարտիկ Լեւոն Խեչոյեանը: Գերմանիոյ մէջ վիրահատութեան ենթարկուելէ ետք, անոր վիճակը ծանրացած էր, եւ Հայաստան փոխադրուած: Խեչոյեան ծնած էր 1955-ին: 1983-ին աւարտած է Մանկավարժական հիմնարկի բանասիրական բաժանմունքը: Խեչոյեանի գործերէն հանրածանօթ են` “Խնկի Ծառեր“, “Արշակ արքայ, Դրաստամատ ներքինի“, “Տան պահապան հրեշտակը“, “Հողի դողը“, “Յունիսի հինգը եւ վեցը“, “Փուշը, Հայր, Փուշը“:
2000-ին “Սեւ գիրք, ծանր բզեզ“ վէպին համար, ան արժանացած էր Հայաստանի Հանրապետութեան պետական` “Ոսկէ եղէգն“ մրցանակին: Յունուար 10-ին, այս սիրուած գրողին եւ ազատամարտիկին, վերջին հրաժեշտ տալու եկած էին վարչապետ Տիգրան Սարգսեանը, մշակոյթի նախարար Յասմիկ Պօղոսեանը, “Բարգաւաճ Հայաստան“ կուսակցութեան առաջնորդ Գագիկ Ծառուկեանը, “Սասուն“ ջոկատի հրամանատար Սասուն Միքայէլեանը, նախկին նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանը, գրողներ, ազատամարտիկներ, քաղաքական գործիչներ, քաղաքացիական գործիչներ եւ անոր արուեստի երկրպագուներ:
Երեւանի Գրողներու միութեան նախագահ Աբգար Ափինեան այս առիթով ըսաւ.- “Նրա ջիղը հայկական մտածողութեամբ է, բացի այդ` Խեչոյեանը բարձր անհատականութիւն էր, ազատամարտիկ, հայրենասէր, որ զէնքը ձեռքին պաշտպանել է իր հայրենիքը, իր երկիրը: Նա իր կեանքի բոլոր օրերին դիրքերում էր, նրա գործունէութեանը հետեւելիս այդ զգացողութիւնն ունէիր, որ նա պաշտպանում է հայրենիքը: Նա ընտիր էջեր թողեց հայ գրականութեան համար: Մենք արտակարգ անձնաւորութիւն ենք կորցրել, մենք կորցրել ենք մեծ գրողի, մեծ գրական անհատականութեան, եւ այսօր համաժողովրդական վիշտ է“:
Շարժապատկերի մասնագէտ, գրող Դաւիթ Մուրատեան եօթ հազար քիլոմեթր (4.5 հազար մղոն) կտրած է մեծանուն արձակագիրին հետ: “Լեւոնի առաջին գիրքը կոչւում էր “Խնկի ծառեր“ եւ պատմուածքը “Հողի դողը“: Ինքն այն մարդն էր, որ իր երկրի խնկի ծառերը գիտեր, իր երկրի հողի դողը գիտեր եւ դրանց անունից էլ մեզ հետ խօսում էր: Ուժ կար մէջը, քանդակագործի թափ կար, գրական ձեռքը այդպիսին էր, եւ նրա ստեղծագործութիւնները հէնց այդ քանդակագործի տարերքը, պնդութիւնն ու ծաւալն ունեն: Մարդու մէջ խորանալ գիտեր“, ըսաւ ան` աւելցնելով, որ Լեւոն Խեչոյեան ժամանակի ծանրութիւնը իր վրայ վերցնող հեղինակ էր. “ամէն ժամանակ իր ծանրութիւնն ունի, որ գալիս նստում է այդ ժամանակում ապրող մարդկանց ուսերին, եւ կայ մէկը, որ պէտք է այդ ծանրութիւնն արձանագրի գեղարուեստօրէն եւ յուշ թողնի յաջորդ սերունդների համար. Լեւոն Խեչոյեանը դա իր վրայ վերցրեց“:
Ան դիտել տուաւ. “Գրականութեան մէջ զինուորի նման էլ ապրում էր: Ինչպէս զինուոր էր եղել արցախեան գոյապայքարի տարիներին, այդպէս էլ զինուոր եղաւ գրականութեան մէջ: Մխիթարութիւնն այն է, որ վէպը. որ այդքան երկար տարիներ գրում էր, աւարտին հասցրեց: Միասին երկար ճանապարհ ենք անցել, ես նոյնիսկ կարող եմ ասել 7000 կմ, մենք միասին 13 տարի առաջ Եւրոպայով գրողների հետ անցնում էինք գնացքով, մենք միասին այդ ճանապարհն անցանք եւ համարեա երկու ամիս միասին էինք, այնպէս որ անձնական կորուստ էր: Բառի գինը գիտեր, լռակեաց էր, քիչ էր խօսում, գիտեր, որ ամէն արտասանած բառն արժէք է, իր ամէն մի խօսքը խտութիւն ու իմաստնութիւն ունէր, պինդ տղայ էր, հայեացքը խորն էր, թափանցում եւ յաճախ խիստ էր դատում, Երեւի վաստակել էր այդ իրաւունքը, մարդը կռուել էր…“:
Գրողներու միութեան նախագահ Էդուարդ Միլիտոնեան յիշեց, որ երբ 1991ին հրատարակուեցաւ Լեւոն Խեչոյեանի առաջին գիրքը` “Խնկի ծառերը“, ան մեր արձակի հունին մէջ մտաւ արդէն, որեւէ անգամ անոր անուան սկիզբը չդրուեցաւ “երիտասարդ արձակագիր“ արտայայտութիւնը, այլ անիկա իսկոյն ընդունուեցաւ իբրեւ հասուն, կայացած գրող, եւ այն սպասումները, զորս ունէր ընթերցողը Լեւոն Խեչոյեանէն, լիովին արդարացուեցաւ:
Թարգմանիչ, բանաստեղծ Յակոբ Մովսէսն ալ նշեց, որ Լեւոն Խեչոյեանը քալող ստեղծագործութիւն էր, տուեալ պարագային Աստուծոյ ստեղծագործութիւնը, որ “հայ ժամանակակից գրականութեան ամենաունիկալ էջերից“ մէկը ստեղծեց. “Մեր արձակի մէջ երեւի մատների վրայ կարելի է հաշուել այն վարպետներին, որոնք անկախ իրենց արծարծած թեմատիկայից, ժանրից, իրենց սեփական ոճն ու ձեռագիրն են ունեցել: Բաւական է, որ կարդայիր Լեւոնի որեւէ նախադասութիւն եւ պարզ էր դառնում ,որ տողերի հետեւում հեղինակ է կանգնած, անհատականութիւն է կանգնած: Լեւոնը երբեք չգնաց էստրադային գրականութեան հետեւից, նա ցոյց տուեց, որ իսկական մեծ գրականութիւնը ունի իր այն շրջանագիծը, որտեղ մարդիկ հաղորդակցւում են իսկական արուեստի եւ իսկական արուեստագէտի հետ“:
Կողքին, կարգ մը պատմուածքներ:
ԶԱՆԳԸ
Տաք, յորդառատ անձրեւ էր գալիս: Մեր գիւղում նման անձրեւ երբեք դեռ չէր եկել: Սարերում ձիւնը միանգամից հալուեց, ու գիւղի միջով անցնող գետը ակնթարթօրէն լցուեց գիւղի փողոցները: Բոլորը վախեցած կտուրներն էին բարձրացել ու տագնապով նայում էին դպրոցի զուգարանի կտուրը բարձրացած ռուսաց լեզուի ուսուցչուհուն: Նայում էինք ու մտածում, որ նրան կարող ենք փրկել: Երբ դեղին հեղեղը լցուեց տներն ու այնտեղից իր հետ դուրս բերեց նորածին գառներ, տախտակներ, արկղի մէջ նստած ձու ածող հաւեր, մեզանից ամէն մէկը դարձեալ մտածում էր, որ լողալով կարելի է մօտենալ դպրոցի զուգարանին ու փրկել ռուսաց լեզուի ուսուցչուհուն: Նա բարձրակրունկ կօշիկները բռնել էր ձեռքերում ու կանգնել էր տաք անձրեւի տակ, կարկամած, ոչ օգնութիւն էր կանչում, ոչ էլ լաց էր լինում:
Երբ դեղին հեղեղը լցուեց պատերազմի հերոս Հայրոյի տունը ու իր հետ տարաւ նրա զոյգ դնովի ոտքերը, մեզանից ամէն մէկը դարձեալ հաւատացած էր, որ կարող է փրկել ռուսաց լեզուի ուսուցչուհուն: Հարկաւոր է լողալը սկսել ոչ թէ դէմ առ դէմ, այլ վերեւից` դպրոցի բակի վերին ծայրից, որ ջրի քշող հոսանքը բերեր, հանէր զուգարանի մօտ:
Նա մուգ գոյնի շրթներկ էր օգտագործում, խօսելիս, խարտեաշ մազերը թեթեւ թափահարումով գցում էր յետ ու ժպտալիս այտի վրայ փոսիկ էր առաջանում: Գիւղացիք ասում էին, որ Բրիւսովի անգլօ- ռուսականն է վերջացրել, բայց ոչ մէկն էլ կարգին չգիտեր, թէ ինչ բան է “անգլօ-ռուսական“ ասածը: Պարզապէս մեզ համար օտար այդ բառերը յուշում էին, որ այնտեղ երկնային ոգիներին` երկրայինների են վերափոխում: Եւ այդ բառերը նրան համապատասխանում են ու կերպարին տալիս արծաթեայ հնչեղութիւն:
Նրան սիրահարուած տղաները կանգնեցնում էին դպրոցի ճանապարհին ու խնդրում, որ հեռագրի մի տեքստ գրի հեռուներում ապրող իրենց ընկերուհիների համար, աչքերը խոնարհած ասում էին. “Շատ է քեզ նման, ժպտալիս այտին էլ փոսիկ է առաջանում“: Նրա յօրինած բանաստեղծական տեքստերը ծոցագրպաններում տղաները բանակ էին գնում: Ութ, ինը, տասներորդ դասարանի տղաները բեղեր էին թողնում, իսկ եօթերինը` անդրավարտիքների արդուկը էլ քոյրերին չէին վստահում:
Մեխանիզատոր Սեդրակը նրան ասել էր. “Անգլիան ես շատ եմ սիրում, ինձ չե՞ս պատմի, նրանց մօտ ցորենը ի՞նչ տեխնոլոգիայով են ցանում“: Նոյնիսկ, գիւղից մի քանիսն իրենց կանանց տարան Ախալքալաք, որպէսզի վարսավիրը նրանց մազերը կտրի Նուարդի մազերի նման:
Երբ մի քանի տղամարդկանց մէջքներից պարաններով կապած նստեցրին լողանալու փայտեայ տաշտերի մէջ, որ փրկեն ներսում մնացած, մորթուող անասունի նման բառաչող Հայրոյին, դեղին, ուռած ալիքները մի ակնթարթում տաշտերը պատեպատ խփելով, ջարդուփշուր արեցին: Մեզանից ամէն մէկը դարձեալ հաւատացած էր, որ կարելի է մօտենալ դպրոցի զուգարանին, միայն թէ հարկաւոր է ոչ թէ հոսանքին համընթաց լողալ, այլ` ջրապտոյտի մէջ չընկնելու համար, հակառակ: Այդպէս անելու դէպքում կարող էինք լողալով տեղ հասնել ու փրկել Նուարդին:
Ոռնացող Հայրօն ներսում խեղդւում էր, տղամարդիկ տանիքը քանդեցին ու նրա ոտատ, մսագունդ մարմինը պարանով քաշեցին դուրս:
Գետը վարարում ու վարարում էր, իր հետ թռչնի բներ, ծառի չոր ճիւղեր էր բերում ու ցանում կամարակապ կամուրջը: Երբ մի ակնթարթում կամուրջը պոկուեց ու ալիքների վրայ ոստոստալով անհետացաւ, մեզանից ամէն մէկը հաւատացած էր, որ ինքը կարող է լողալով հասնել զուգարանին, ձնհալ սառը ջրում փայտանալու դէպքում ասեղով ծակոտելով ոտքերը:
Յետոյ սրընթացն գետն իր հետ հսկայ արմատախիլ ծառ էր բերում: Ծառն արագընթաց հոսանքից դուրս պոկուեց, մտաւ դպրոցի բակը ու դանդաղ իջնում էր ներքեւ: Դա, մի ակնթարթում, բոլոր հաւաքուածներն էլ միաժամանակ նկատեցին: Ու մեզանից ամէն մէկը հաւատացած էր, որ լողալուն ծառը չի խանգարի, նրան հանդիպելու դէպքում կարելի է սուզուել, յետոյ դաշտային ծաղիկների բուրմունք ունեցող, օծանելիք բուրող Նուարդին առնել թեւերի մէջ ու տաք եւ յորդառատ անձրեւի տակ, դեղին ալիքների վրայ մէջքալող տալով հասցնել կտուրներին:
Ծառը` հաստ բնով` հպանցիկ առաւ դպրոցի պատշգամբի փայտեայ սիւներին, քիւի հետ պոկուեց եկեղեցու զանգակատնից բերուած դպրոցի զանգը ու սուզուեց ջրի տակ: Հարուածից ծառը ուղղութիւնը փոխեց եւ շարժւում էր դանդաղ, պտոյտ-պտոյտ տալով: Նուարդն ինքն էլ նկատեց: Նստեց, պատից կախ ոտքերն արդէն դեղին ջրերին էին հասնում: Բոբիկ ոտքերին հագաւ կօշիկները, նորից հանեց, սկսեց գուլպաները հագնել ու նոր‘ կօշիկները: Հաւաքուածներից ինչ-որ մէկն ասաց. “Դա իմաստ ունէ՞ր որ…“: Յետոյ չէինք կարողանում յիշել, այդպէս ինչ-որ մէկը բարձրաձայն էր ասել, թէ՞ մեզանից ամէն մէկն էր մտքի մէջ գոռացել: Երբ նա միւս գուլպան ու կօշիկն էլ հագաւ, բոլորն էլ հասկացան, որ Նուարդն ինչքան շատ է ապրելուն հաւատում եւ թէ ինչո՞ւ չի լացում ու օգնութիւն կանչում:
Հաւաքուածներից ինչ-որ մէկն ասաց. “…Գուլպաներն իմաստ ունէի՞ն որ…“: Յետոյ չէինք կարողանում յիշել, բարձրաձայն էր ասուել, թէ՞ մենք էինք մեր մտքերի մէջ ասել ու հէնց այդ պահից հաւաքուածներիցս ամէն մէկն այլեւս չէր հաւատում, որ ինքը կարող է լողալով հասնել Նուարդին ու նրան փրկել: Ծառը, ինչպէս լուցկու տուփ, թռցրեց զուգարանը:
Ջրասոյզ Նուարդը չերեւաց դեղին ջրերի վրայ, չերեւաց եւ ոչ մի ակնթարթ: Հաւաքուած տղամարդիկ նախանձով ու ատելութեամբ էին նայում պատերազմում ոտքերը կորցրած Հայրոյին:
Ու տաք ու յորդառատ անձրեւը չէր դադարում:
Չորս օր յետոյ ջրերը քաշուեցին: Նրա դին ու զանգակատան զանգը գտան մարգագետնում, գիւղից շատ հեռու տիղմով ու ջրիմուռներով ծածկուած: Նրա մայրաքաղաքաբնակ վշտաբեկ ծնողները եկան ու դագաղը շքեղ մեքենայով տարան Երեւան:
Զանգը մաքրեցին տիղմից ու նրա կորցրած հնչեղութիւնը յետ եկաւ: Նորից կախեցին վերանորոգուած քիւից եւ այն տղամարդիկ, որոնք գիշերուայ կէսին վեր էին թռչում քնից, միաբերան յայտարարում էին, որ ինչ-որ մէկը այդ պահին խփում է զանգը: Չլսողները, մինչեւ գիշերուայ կէսը արթուն մնացին ու նրանք էլ լսեցին զանգի ղօղանջը եւ գիւղի վրայ սաւառնող, խոշոր թափահարուող թեւերի ալեբախութիւնը, որից զրնգում էին ապակիները եւ կարճուող գիշերուայ մէջ դարձեալ ու դարձեալ լսւում էր հեռացող թեւաբախութիւնը:
ՊԱՂ ՔԱՄԻ
Գիւղի ամենագեղեցիկ աղջիկն ամուսնացաւ: Հօրեղբօրս տղան մեր գիւղի անտառում գառ մորթեց, Ախալքալաքի զինկոմիսարիատից ու կայազօրից պաշտօնաւոր մարդկանց հրաւիրեց, կերան, խմեցին: Սպայի կոչում ստացաւ, կամաւոր գնաց Աֆղանիստան` կռուելու: Այդ օրերին պրոպագանդայի բոլոր միջոցները զօր ու գիշեր խօսում էին այնտեղ ինտերնացիոնալ պարտքը կատարող մեր զօրքերի մասին:
Հօրեղբօրս, հաստ նօսր բեղերով կինը գնացել էր գիւղխորհուրդ, որպէս պատերազմի մասնակցի ընտանիք, լրացուցիչ` քսանհինգ հեկտար հողաբաժին էր պահանջել: Գիւղխորհրդի նախագահը նրան մերժել էր: Ու երբ բացատրել էր, որ նրան ոչ թէ զօրակոչել են, այլ նա ինքն է կամաւոր, իր կամքով գնացել, մեր ընտանիքին նոր ահ հասաւ, նոր սուգ սկսուեց, նոր հօրեղբօրս կինը ամբողջ գիւղով ողբը գցեց: Նոր հասկացանք, որ նա այլեւս յետ չի գայ: Երկու տարուայ ծառայութեան ընթացքում նամակներ էր գրում:
Ուղտերի մէջքին նստած, ուռած փորերով մանչուկներին գրկած, անապատներում` չալմայուած դէմքերով մուսուլմանների հետ, սեւ ակնոցներն աչքերին` տարբեր զէնքերով զինուած, նեգատիւներ էր ուղարկում, գիւղում լուսատպում էինք ու հիանում նրանով: Մի օր էլ արձակուրդ եկաւ: Մոսկուայից` կտրօնների յատուկ խանութից “Շարպ“ մակնիշի մագնիտոֆոն էր առել եւ տատիս համար նիկելապատ, կուրացուցիչ շողշողացող մի խոշոր գիշերանօթ էր բերել: Տատիս ասաւ. “Աբա, էլ զուգարան չես գնայ, արտասահմանեան է“: Տատս զարմացած ասաւ. “Քա, ի՞նչ կ՛ըսես, մանչ, ամօթ է, ի՞նչ է, արտասահմաններում ժողովուրդը տների մէ՞ջ է անում““:
Երբ մերոնք գնում էին դաշտային աշխատանքների‘ տնից մինչեւ բանջարանոցի ծայրամասում գտնուող զուգարանը մի երկար պարան էին կապում, տատս պարանը բռնած, զուգարան էր գնում-գալիս, ու նրա կուրութիւնը ոչ մէկին նեղութիւն չէր տալիս: Երբեմն պատահում էր` պարանը մէջտեղից այծերն էին կրծելով կտրում կամ մենք էինք արձակում զուգարանից ու մէկ ուրիշ բանից կապում: Մոլորուած կանգնում-մնում էր ճանապարհի մէջտեղը ու շփոթելով մեր բոլորի անուններն իր հանգուցեալ ծնողների անուան հետ` օգնութիւն էր կանչում: Նրանից կինօ գնալու համար փող էինք պահանջում ու նոր տեղ հասցնում:
Տանեցիները դաշտ էին գնացել` խոտ հաւաքելու: Երուանդը, թախտին պառկած, առաստաղին էր նայում ու մագնիտոֆոն լսելով անցկացնում արձակուրդի առաջին օրերը: Տատս ծալլապատիկ նստած տէրողորմեան էր քաշում: Մենք դռանը խաղում էինք, փոստատար Գաբօն եկաւ, մենք նրա յետեւից մտանք օդան: Երուանդին նամակ տուեց: Տատիս ասաւ. “Մամ, մի պապիլոզ տուր, իմը վերջացել է“: Տատս մի հատ էլ ինքը վառեց, նրանք զրուցում էին: Տատս հարցրեց. “Գաբօ ջան, էդ ի՞նչ նամակ էր“:
Գաբօն ասաւ. “Չգիտեմ, էնտեղից էր, Աֆղանիստանից“: Յետոյ Երուանդին մօտեցաւ. “Երուանդ ջան, մեզ ներող եղէք, քանի՞ մետալ ունես“: Երուանդը նամակը ձեռքին նստել, լռում էր: Գաբօն ասաւ. “Երուանդ ջան, մենք օբսալիւտնոյ…“: Նա ասաւ. “Որ ելայ տեղիցս, եկած ճամբադ չես գտնի“: Գաբօն ասաւ. “Մենք ներողութիւն“,- ու տատիս հարցրեց. “Մամ, դու չգիտե՞ս, մեր տղան քանի՞ մետալ կ՛ունենայ: Ասում են` վերին գեղերից էնտեղից մի ոտքով եկած մէկն էլ կայ, եօթ-ութ հատ ունի, չգիտեմ, ընչի սիրտս վկայում է, որ մեր Երուանդը աւելի շատ կ՛ունենայ“:
Տատս ասաւ. “Չգիտեմ, Գաբօ ջան, տեսա՞ր խօսելու ձեւը: Էս մեր ծռուածը մեզ էդպէս բան ասող, ուրախացնողը չէ“: Տատիս խնդրեց, որ թող մի բան անի, իմանայ ու ինքը գնաց: Երուանդը նամակը ձեռքին դեռ նստած էր, յետոյ մագնիտոֆոնը անջատեց, տատս դեռ ծխում էր, արօտից հետ պահած հիւանդ այծը թափառում էր օդայի մէջ, նա դարձեալ նամակը ձեռքին նստել, մնացել էր: Տատս հարցրեց. “Մանչ, մէջքիս սառը, պաղ քամի է փչում, դուռը խոմ բաց չի՞ մնացել: Խաղ աստղը ինչի՞ լռեց, էդ ի՞նչ նամակ էր, չլինի՞ քեզ յետ են կանչում“: Ասաւ` չէ:
Հինգ օր անց փոստատար Գաբօն դարձեալ նամակ բերեց: Յետոյ` էլի: Տատս ասաւ. “Ինչ-որ տեղից մէջքիս սառը քամի է փչում“: Ու այդ օրը հաստատապէս յայտարարեց, որ մեր տան մէջ մեզանից բացի էլի մէկը կայ: Ասինք. “Սխալւում ես, արօտից յետ պահած այծն է տան շուաքներում թափառում“: Ասաւ. “Այծը չի թափառում, այծը խրտնած է ինչ-որ բանից“: Ասաւ. “Գոմում մալը ամբողջ գիշեր չորոճաց“: Մնաց հօրեղբայրս ասաց. “Մալ է, էլի, վաղը գիշեր կ՛որոճայ“:
Տատս ասաւ. “Մանչը հետս որ խօսում է, ոնց որ անցեալի միջից խօսայ, մի բանըմ կայ“: Նրան ասին. “Տեսողութիւնդ կորցրել ես, մտքով քեզնէն դուրս բաներ ես տեսնում“: “Աստուած տայ այդպէս լինի, բայց տան մէջ թափառողը կին է, փէշերի շրշիւնն եմ առնում“: Ասինք. “Կնի՞կ, կարո՞ղ է ջրահարս է մտել տունը…“,- ծիծաղեցինք: Ասինք. “Ծերացել ես, աբա“: “Կատուն խելռած` հինգ օր է տուն չի գալիս, ծիծաղում էք, թէ ծերացել եմ: Արդէն տասներորդ գիշերն է գիւղի բոլորը բուն չի կանչում“:
Մնաց հօրեղբայրս ասաւ. “Տարիքին նայէ, խօսացածին նայէ, ի՞նչ անենք, որ բուն չի կանչում, սուգ մտնե՞նք: Աբա, ախր հասկացիր, քոռ բու է, կպել է քարին, ծառին սատկել է, չկայ“: Տատս ասաւ. “Ուր է, թէ ձեր ասածը լինի, ախր օդում չղջիկն էլ չի պտտւում..“: Մի օր Երուանդը ձուկ բռնելու էր գնացել, էլի նամակ եկաւ: Տատս ասաւ. “Մանչը դադարը կորցրել է, մի բացէք, տեսնենք էդ ի՞նչ նամակներ են“: Բացեցինք` փոքրիկ սպիտակ թուղթ էր: Տատս զարմացաւ. “Գիր չկա՞յ, առանց գրի ի՞նչ նամակ“: Ասաւ. “Մէկը նստեց անկիւնում, էդ ո՞վ էր“: Ասինք. “Մարդ չկայ, բարձն էր ծալքից ընկաւ“: Ասաւ. “Ինչ-որ տեղից սառը, պաղ քամի է փչում“: Ասինք. “Դուռը գոց է“:
Թոշակառու Մարկոսը Ախալքալաքի շրջանային թերթի երբեմնի խմբագիրն էր: Մօրս հետ գնացինք նրա մօտ: Ասինք. “Մեր աբան ասում է, չգիտենք ու չենք հասկանում, էս ի՞նչ բան է, տղան ամէն հինգ օրը մէկ էս նամակներից է ստանում“: Խմբագիր Մարկոսը թղթին նայեց, յետոյ` մեզ. “Էդ երկիրը մտնելուց առաջ, մի հատ թող ուսումնասիրէիք էդ ժողովրդի պատմութիւնը, տեսնէիք` երբեւէ դրանք հնազանդուե՞լ են որեւէ մէկին, յետոյ թող նոր աւիրէիք“:
Նա մեզ հետ այնպէս էր խօսում, կարծես ես ու մայրս էինք մտել այդ անհնազանդ երկիրը աւիրելու: Մինչ նրա կինը` Շուշանը, ակնոցները կը բերէր, ականջներս պինդ ձգեց անցեալ օրը իրենց հանդից գազար գողանալու համար: Յետոյ երկար թղթին նայեց. “Ինչքան իմ գիտելիքները յուշում են, այսպէս ասած` սա նամակ է, կսկծից տառապող մօր նամակ: Մուսուլմանների մօտ նամակագրութեան այս ձեւը հետապնդելու միջոց է: Այս սպիտակ թուղթը նշանակում է, թէ մայրը իր ուրուական-ինքնանմանակին ուղարկում է մեր մօտ` Երուանդին հանգիստ չտալու“:
Տատիս պատմեցինք: Ասաւ. “Ինչ-որ տեղից մէջքիս սառը, պաղ քամի է փչում“: Երեսին խաչ հանեց. “Իսօս Քրիստոս, էս ի՞նչ մեծ մեղք է գործուել…“: Հօրեղբօրս ասաւ. “Առաւօտեան մի որձ գառ յետ առէք հօտից“: Նա Սուրբ Յովհաննէսի պատուանդանին ուրուական մօրից թողութիւն խնդրեց:
Գառը մատղեցինք, բաժանեցինք գիւղին: Գիւղը չէր հանգստանում: Նախիր գնացած կովերը հորթ էին գցում, իսկ ցուլը նախիրի մէջ չէր մտնում, ինչ-որ բանից սարսափած` բառաչելով գիւղ էր փախչում: Յետոյ Քոռ կամրջի մօտ գայլերը Երանոսի երկու ոչխարներին էլ կերել էին: Սատանայ Մուկուչը դաշտից տուն գալիս, հին գերեզմանոցից իրեն կանչող օտար կնոջ ձայն էր լսել: Գիւղացիներն ուրուականի իրենց հետապնդելը կապում էին Երուանդի արձակուրդ գալու հետ ու դժգոհում էին:
Երուանդը մնաց հօրեղբօրս հետ, տան բոլոր անկիւններում ուռկանով թակարդներ էին դնում եւ կացինն ու գերանդին առած` մարագի գոմի շուաքների մութ տարածութիւններից ուրուականին քշում էին դէպի ցանցերը: Ու այնքան էին թռչկոտում վեր ու վար, որ հօրեղբայրս ասում էր. “Քիչ է մնում միզափամփուշտս կտրուի, ընկնի“: Յետոյ հարբում էին, համարեայ հարբում էին: Մի անգամ խմած ժամանակ, շալուարի փողքը վերեւ քաշեց, ազդրին ձգած փոկերը արձակեց ու դնովի ոտքը շպրտեց մսուրների ետեւը` այն հաւանական տեղը, որտեղ կը լինէր ուրուականը ու գոռաց. “Առ, շան քած, տես, բա ինչու՞ 41 թուականին իմ մայրը ոչ մէկի հետեւից չգնաց…“:
Հօրեղբօրս կինը ասաւ. “Լենինգրատից էդ անտէրը ինը հարիւր ռուբլով բերել տուեցինք, ինչի՞ ես ջարդում, տեսնեմ առաւօտ առանց ոտքի ոնց ես քաղի գնալու“,- եւ սկսեց լացել: Տատս ասաւ. “Մանչը դողում է, էդ ո՞վ էր Երուանդիս մօտեցաւ…“: Երուանդը ասաւ. “Շուաքի դուռը բաց է, քամին է պտտւում“: “Ինձ մի խաբէք, տաք գոմի միջով քամին որ անցնէր, մալը կը մնչար“:
Երուանդը ասաւ. “Կեանքներս կերար, աբա, բան չեղած տեղը վախեցնում ես բոլորիս, էդ ինչի՞ միայն դու ես տեսնում“: “Քա, բալայ ջան, բուղան չառած կովը յուզմունքից արդէն երկու օր է ցամաքել է, կովին էլ խոմ ես չե՞մ վախեցրել“: Առաւօտեան տատս սնդուկից հինգ հարիւր ռուբլի հանեց, հօրեղբօրս ուղարկեց Ախալքալաք:
Զինկոմիսարը նրան ասել էր. “Չէ, չեմ կարող: Հասարակ զինուոր լինէր, էլի կարելի էր մի բան հնարել, մի ամիս էլ պահել: Նա սպայ է, այն էլ հերոս: Երկու կարմիր աստղ ունի, էնա համարեայ հերոս է, էլի, նրա նման սպան այնտեղ պէտք է, համ էլ կարող է ինձ էլ ստուգեն…“: Մերոնք չէին իմանում` ինչ անէին: Տատս ասաւ. “Ախր մանչուն կրնկակոխ հետեւում է, մանչը օտարութեան մէջ չի կարող գլուխը պրծացնել“: Երուանդին ասին. “Մի գնա, թող դատեն: Մի երկու տարի էլ կը նստես“: Ասին. “Մի գնա եւ վերջ“: Ասաւ. “Չեմ վախենում: Այնքան էլ վախենալու բան չէ, կը գնամ: Զէնքը որ վրաս եղաւ, կը վախենայ, չի մօտենայ“:
Յետոյ ուրուականը սկսեց շրջել գիւղում: Նրա մասին սկսեցին խօսել այստեղ ու այնտեղ: Նրա ներկայութիւնը զգում էին բոլորը: Խուճապահար հաւերը սկսեցին ձուերը կորցնել` դնում էին որտեղ պատահեր: Կանայք տների շուրջբոլորը թաց ծղօտ ու աթար էին ծխացնում, որպէսզի նա բնակարանները չմտնի ու դժգոհում էին Երուանդի արձակուրդ գալուց: Մի օր, երբ Երուանդը տանը չէր, տատս հօրեղբօրս կնոջը կանչեց ու ասաւ. “Դու մայր ես, պիտի կարողանաս անել…“: Տատս նրա հետ շշուկով խօսեց: Հօրեղբօրս կինը շշմել, նայում էր նրան: Տատս ծխում էր, ասաւ. “Պիտի կարողանաս անել: Դա միայն դու կարող ես անել…“:
Հօրեղբօրս կինը, երեկոյեան թէյի ժամանակ, եռացած թէյնիկը “պատահաբար“ ձեռքից գցեց: Բժիշկը Երուանդի գնալը մի ամսով յետաձգեց: Ուսից մինչեւ ձեռնաթաթը առաջին աստիճանի այրուածք էր ստացել: Նա ոչ մէկին չլսեց, հրաժարուեց հիւանդութեան թերթիկից, վերցրեց ճամպրուկը ու համբուրուեց բոլորիս հետ: Տատս ասաւ. “Ինչ-որ տեղից մէջքիս սառը, պաղ քամի է փչում“:
Չպատասխանեցինք, համարեայ չպատասխանեցինք: Ասին. “Աբա, տաք, պայծառ արեւ է“: Ասաւ. “Մեղուի ձայն չեմ առնէ, մեղուն փեթակից դուրս չի գայ, օդի մէջ կտրող պաղութիւն կայ“: Ասին. “Բացատրութիւններ տալու տեղ մէջքիդ շալ կապէ“: Ասաւ. “Մէկը դուրս եկաւ մանչուն կրնկակոխ“: Ասինք. “Կատուն էր ոտնատակ ընկնում“: Ասաւ. “Կատուն չէ, կատուի քայլուածքը էդքան թեթեւ ու պաղ չէ“: Հօրեղբայր Մնացս բղաւեց. “Կրակ խոմ չես, այ կնիկ, խելքդ գլուխդ ժողովէ“: Տատս ասաւ. “Էն կինն է, տանից դուրս եկաւ, գնաց մանչու հետեւից“:
