0
0
Յ. Պալեան
Հրապարակագրութիւնը եղելութիւնները, ներկան եւ գալիքը դիտելու փորձ է, առանց մտահան ընելու անցեալը՝ որ պատմութիւն է, մարդու եւ հաւաքականութեան անցած ուղին լոյսի բերել՝ առաւել կամ նուազ մեծ հեռաւորութենէ:
Լրատուութիւնը սոսկ նախանիւթ է, թէեւ իր պարզագոյն ձեւին մէջ անգամ, ան կը խմբագրուի եւ առարկայական տուեալին վրայ կ’աւելնայ ընտրութեան ենթակայական միջամտութիւնը, զտում եւ բառապաշարի դրոշմ: Քանի որ անտարբեր չենք ինչ կը վերաբերի բնութեան, մարդուն, ընկերութեան եւ կեանքին:
Հրապարակագրութիւնը գերանցելով լրատուութիւնը, կը մշակուի իմաստ փոխանցելու համար. տեսակէտ, համոզումներ եւ տեսնելու կերպեր ընդհանրացնելու միտումով: Այս ձեւով, ան կը հանդիսանայ դրական կամ բացասական հանրակրթարան, բոլոր տարիքներու համար, եթէ լսող, տեսնող եւ ընթերցող ըլլայ:
Ժամանակակից լրատուամիջոցները իրենց տրամադրութեան տակ եղող արագութեան հնարաւորութիւններով եւ հաղորդուածի առատութեամբ,- համակարգիչ, համացանց, դէպքերու նկարահանում,- հանրութիւնը վարժեցուցած են արագի եւ անմիջականի, նորի եւ ցնցողի ակնկալութեան: Այս կացութիւնը պատճառ է, որ հրապարակագրութեան դաշտը նեղնայ, ոչ թէ տրամադրուած էջերով եւ ձայնասփիւռի եւ հեռատեսիլի ժամերով, այլ ընթերցող-դիտող-լսողի տրամադրելի ժամանակով: Հրապարակագրութիւնը հեռագրալուրերու շարան չէ: Հարկ է հետեւիլ գրողի մտածումներուն, ընել նաեւ նոյն ճիգը հեռատեսիլի կամ ձայնասփիւռի պարագային:
Հրապարակագրութիւնը եւ մենք: Մենք՝ որպէս մարդ, մեր զանազանութիւններով, որպէս հայ, Հայաստան եւ սփիւռքներ: «Կացութիւններ»ու տարբեր մակարդակներով բացատրութիւնը վերլուծումները եւ դատումները,- քաղաքական, քաղաքակրթական, տնտեսական, ընկերային, կենցաղային եւ մշակութային,- մօտեցման տարբեր եղանակներով եւ հիմնաւորումներով, կ’արտայայտուին հրապարակագրութեամբ: Անոնց լաւագոյնները անմիջական պատմութեան վերաբերելով հանդերձ, ոչ միայն լոյս կը սփռեն ներկային վրայ, այլ կը փորձեն մարդկութեան, աշխարհագրական շրջանի մը, նոյնիսկ՝ մոլորակի, ժամանակի մը, հաւաքականութեան մը լինելութեան ըմբռնումը բերել, արժէքներու եւ շարունակականութեան տեսիլքով: Այս կ’ըլլայ իրաւ հրապարակագրութիւն, երբ ձերբազատուած կ’ըլլայ շահախնդրութիւններէ, փառասիրութիւններու ծառայելէ, անվաղորդայն եւ կողմնապաշտական հակաճառութիւններու տխրութենէն, կը դառնայ կողմնացոյց:
Իրաւութեամբ յատկանշուող հրապարակագրութիւնը էապէս վստահութիւն ներշնչող է:
Ազնիւ հրապարակագրութիւնը մարդկային իրաւանց, բարոյականի, արդարութեան, ճշմարիտի եւ գեղեցիկի համատեղ արտայայտութեան բեմ է: Տարբեր խառնուածքներով մարդիկ տարբեր դիտանկիւն կրնան ունենալ: Բայց ազնիւ հրապարակագրութիւնը ոչ այլոց եւ ոչ ալ սեփական շահախնդրութիւններուն սպասաւորը պէտք է ըլլայ: Շատեր պիտի խորհին, որ նման ակնկալութիւն անկարելիութեան համազօր է, քանի հրապարակագիրը կը գտնուի իր ժամանակին եւ տուեալ ընկերութեան մը մէջ, լոկ հանդիսատես չէ, կրող եւ մասնակից է:
Հրապարակագրութիւնը ազնիւ կ’ըլլայ, երբ քաղաքականութեան մը «խօսափող» սպասաւորը չ’ըլլար, այն քաղաքականութեան՝ որ անհատներու փառասիրութիւնները կը թաքցնէ սկզբունքներու ետին եւ զանոնք կը ներկայացնէ որպէս իրականութիւն, իւրաքանչիւրին տալով անուն մը, բազմապատկելով հոսանքները, կուսակցութիւնները, կողմերը, որոնցմէ իւրաքանչիւրը ինքզինքին կու տայ միակ ճշմարտութիւնը ըլլալու մենաշնորհը: Այս բազմապատիկին մէջ կը կորսուին էականը, արժէքները, հասարակաց բարիքը, կը փոխարինուին եսով եւ ուժի ձեռքբերման ցանկութեամբ:
Ազնիւ հրապարակագրութիւնը կը յատկանշուի յանդգնութեամբ, որ գիտէ յօտել չորցած ճիւղերը, որպէսզի ծառը վերընձիւղի: Չորցած ճիւղին վրայ ծաղիկ չի բուսնիր: Ան կը բացուի քաղաքակրթական, մշակութային, բարոյական եւ տնտեսական համախառն անկումային վիճակներու վրայ եւ կը դատէ:
Արտայայտութեան ազատ եւ անկախ բեմի խնդիրը հիմնական է, այսինքն՝ անկաշկանդ, տուրք չտուող, առանց գրաքննութեան եւ անտես գրաքննութեան՝ որ ինքնագրաքննութիւնն է: Այդ ազատ բեմը կենսական է ազնիւ հրապարակագրութեան համար: Մենատիրական (անհատի կամ կուսակցութեան) երկիրներու մէջ նման ազատ բեմ չկայ, փոխարէն կը մշակուի «գաղտնի գրականութիւն», անցեալին եղած են գաղտնի տպարաններ: Յեղափոխական շարժումներու զարգացման պատուանդանը եղած են այդ գաղտնի տպարանները: Այսօր համացանցը կը փոխարինէ յեղափոխութիւններու գաղտնի տպարանները, հաւաքական կամքը յաճախ խեղդելով անհատական նախասիրութիւններու եւ կիրքերու մէջ, երեւոյթին վկան են ծայրայեղական շարժումներու կայքերը:
Ազատ եւ ժողովրդավարական երկիրներու մէջ ընդհանուր բնորոշումով մամուլը, (media) ազատ է, բայց ան կը պատկանի կամ հակակշռուի պետութեան, կազմակերպութիւններու եւ կամ անհատներու կողմէ: Նոյնիսկ երբ կը գտնուի անհատի հակակշռին տակ, ան ունի թեքումներ, մանաւանդ ըստ նիւթական նեցուկի եւ ներդրում կատարողի: Այսինքն, զանգուածային լրատուամիջոցները եւ արտայայտութեան բեմերը հակակշռուած են: Պարզ խօսքով՝ անկախ չեն, կամ անոնց անկախութիւնը կը սահմանափակուի կողմնորոշումներու ծիրին մէջ:
Արտայայտութեան ազատութեան սկզբունքը, որուն մասին յաճախ կը խօսուի, մեռեալ տառ է առանց ազատ մամուլի, ուր տեղ կը գտնեն տարբեր կարծիքներ, տեսակէտներ, քննադատութիւններ, կարելի դարձնելով նոր ուղիներու որոնման խմորումները:
Ազատ արտայայտութեան բեմեր կան երբ պետութիւնը անոր ցանկացողն է, երբ քաղաքական եւ քաղաքակրթական հասունութիւն կայ:
Օրինակ, Ֆրանսայի մէջ, պետութիւնը յատկացումներ կ’ընէ բոլոր թերթերուն անխտի՛ր, նպաստներ կու տայ զանգուածային լրատուամիջոցներուն: Թերթեր կան, որոնց էջերուն վրայ կը գտնենք քաղաքական հակադիր ուժերու ներկայացուցիչներու կարծիքները, յօդուածներ եւ տեսակցութիւններ, առանց մկրատուելու, հակառակ նոյն այդ թերթերու քաղաքական թեքումներուն:
Հրապարակագիրներ կան, որոնց էջերը կը հետաքրքրեն ոչ միայն ժամանակակիցները, այլ նաեւ յաջորդ սերունդները, քանի որ կը լուսաւորեն հանրութիւնը, առանց հարկատու ըլլալու շահախնդրութիւններու, կողմնապաշտութիւններու եւ «տիրոջ ձայն»ը ըլլալու տխրութեան, այսինքն՝ ըլլալու վարձկան գրիչ: Մտածումս կ’երթայ ֆրանսացի Ռէյմոն Արոնի, որուն գիրքը, «Պատմական գիտակցութեան չափերը» (Les dimensions de la conscience historique) իսկական դպրոց է հրապարակագիրին համար: Նաեւ Ֆրանսուա Մորիաքի, որ իր ժողովուրդի արժէքներու հայելին է, դրական եւ բացասական երեւոյթներու աչալուրջ վկան: Պէտք է գիտնալ, որ Ֆրանսուա Մորիաք գրող էր միաժամանակ, Ռէյմոն Արոն իմաստասէր էր: Տպուող թուղթին սոսկ կեր հայթայթողներ չէին:
Կողմնապաշտական, կարգախօսային եւ «տիրոջ ձայն»ին (his masters voice) արձագանգող հրապարակագրութիւն կայ ամենուրեք: Մօտաւոր անցեալին անոր կը տրուէր «ստալինականութիւն» մակդիրը: Ստալինը գնաց, բայց ստալինականութիւնը մնաց որպէս քաղաքական մտայնութեան կաղապար, հակադրուելով հանդերձ անոր: Նաեւ հայկական ընկերութեան մէջ, Հայաստան եւ սփիւռքներ, ուր կողմնապաշտութիւնները կը տեւեն, շարունակելով ժամանակավրէպ դարձած անցեալը, ոճի վերածելով այլամերժութիւնը, որ կը խոչընդոտէ յառաջդիմութիւնը:
Մենք ազգային-բարոյական պարտաւորութիւն ունինք զբաղելու մեր «փոքրիկ ածու»ով, եթէ քաղաքական ոճի չենք վերածած աշխարհաքաղաքացիութիւնը: Պարտք պէտք է համարենք խօսիլ հայ հրապարակագրութեան մասին: Հայերէն գրուած այս էջերը չեն միտիր համաշխարհային հրապարակագրութեան հարցերը լուծելու: Իր օրերուն կարեւորութիւն ունեցող կողմնապաշտ եւ յաճախ բանավէճային հրապարակագրութիւնը, ազգայինի եւ խորհրդայինի բախումով, չի կրնար այլեւս առաջնորդող ըլլալ, որքան որ ալ անոր ընթերցումը, մեր օրերուն, օգտակար ըլլայ անցեալը հասկնալու: Երբեմն հարց պէտք է տալ, թէ հայ հրապարակագրութեան ո՞ր մասը, ո՞ր անունները պիտի անցնին չմոռցուելու պատնէշին այս կողմը: Եւ մենք կրնա՞նք շարունակել ուրիշ հունի մէջ թիավարել:
Բայց ունեցած ենք եւ ունինք հրապարակագրութիւն մը, որ հիմնականի, արժէքներու, ինքնութեան, տոկալու եւ տեւելու առաջադրանքներու բեմ է: Չեմ գիտեր թէ օր մը կը գտնուին ուսումնասիրողներ, որոնք առարկայական գնահատաումները եւ արժեւորումները կ’ընեն, գերանցելով ընթացիկ օրաթերթային (gazette) ամբոխային հետաքրքրութիւնները: Հրապարակագրական էջ մը գնահատելու պարագային, հարց պէտք է տալ, թէ ամիս մը կամ տարի մը վերջ ան դեռ կրնա՞յ հետաքրքրութիւն ստեղծել: Այդ հետաքրքրութիւնը կը վկայէ, անկախ հաճոյակատարական-գովերգական շատախօսութիւններէ, հրապարակագրական էջի խորքի եւ որակի մասին:
Շատ դժուար է գնահատման փորձ ընել դեռ ապրող հրապարակագիրներու մասին, առանց իյնալու ենթակայական կամ կողմնապաշտական տկարութիւններու մէջ: Այս նկատումով ալ մտածումս կ’երթայ երեք անուններու ուղղութեամբ. Արփիար Արփիարեան, Շաւարշ Միսաքեան եւ այս երկուքէն քիչ մը տարբեր՝ Ստեփան Ալաճաճեան: Երեք դէմքեր, որոնք ականատեսի փորձով խօսելով հանդերձ, չեն խրիր անմիջականի եւ ամբոխայինի գերութեան մէջ: Կարգախօսային հրապարակագրութեան էջեր ստորագրողներէն կը տարբերին երեքն ալ, երկու հիմնական առաքինութիւններով. կը տիրապետեն լեզուին եւ օժտուած են գրողի շնորհով:
Արփիար Արփիարեանի «Կարմիր Ժամուց»ը իր օրերու ազգային կացութեան պատկերէն ժայթքող «քրոնիկ» մըն է, որ կը դառնայ միաժամանակ գրական երկ: Քրոնիկ անմիջականի, օրաթերթային նիւթով, որ անցնելով հայու ապրումի բովէն եւ ձեւաւորուելով գրողի գրչին տակ, կը հասնի մեզի որպէս չհինցող ստեղծագործութիւն: Շաւարշ Միսաքեանի իր «Յառաջ» թերթին մէջ լոյս ընծայած «Օրը օրին»ները, որոնց մէկ մասը ամփոփուած են «Օրեր եւ ժամեր» հատորով, այսօր ալ կը կարդացուին, քանի որ հոն սեւեռուած կը գտնենք «gazette»ի յատուկ հետաքրքրաշարժէն հիմնովին տարբեր պատկերներ, միտքեր եւ դատումներ: Փորձի համար այդ էջերէն ոմանք այսօր եթէ հրատարակուէին առանց հեղինակի, աղբիւր եւ թուական յիշելու, ոչ ոք պիտի անդրադառնար, որ անոնք տասնամեակներ առաջ գրուած էին: Ինչ կը վերաբերի Ստեփան Ալաջաջեանի յետխորհրդային շրջանի հրապարակագրական-յուշագրական էջերուն, անոնք հետաքրքրական եւ լուսաբանող էին երէկ, են այսօր, եւ պիտի շարունակեն այդպէս մնալ, քանի որ կը բերեն իրականութիւնները, եղելութիւններ եւ դէմքեր, բայց անոնցմէ անդին՝ նուաճելով պատմութիւն եւ ճակատագիրներ:
Արփիար Արփիարեան, Շաւարշ Միասաքեան եւ Ստեփան Ալաճաճեան նշուած ազնիւ հրապարակագրութիւնը մշակած են, մամուլի էջերուն տալով խորք եւ որակ, այքնա՜ն տարբեր տարեդարձներու եւ տարելիցներու, հանդիսութիւններու, ընտրութիւններու, դամբանականներու եւ մեծ կամ պզտիկ յաջողութիւններու առիթով եղած խնկարկումներէ, որոնք իրադարձութենէ աւելի կը ծառայեն անհատական փառաբանանքի:
Կը կրկնեմ ինչ որ կ’ըսէի վերը, որ հրապարակագրութիւնը հանրակրթարան է, ըստ այնմ պէտք է մշակուի: Անոր պէտք է տալ իրաւ ազատ արտայայտութեան բեմ, որ գոյութիւն չունի հայկական իրականութեան մէջ, Հայաստան եւ սփիւռքներ, ուր ինքնահաստատում կը փնտռուի կողմի պատկանելիութեամբ կամ կողմի քննադատութեամբ: Պատահա՞ծ է որ հայկական մամուլին մէջ հանդիպիք սեփական կողմի քննադատութեան, որ կրնայ աւելի օգտակար ըլլալ քան հակառակորդի կամ մրցակիցի շահախնդրուած քննադատութիւնը:
Յիշեցի ֆրանսական մամուլի պարագան, ուր նոյն հրատարակութեան էջերուն վրայ կ’արտայայտուին տարբեր կարծիքներ, մրցակիցներ:
Մեր զանազան նուիրատուները եւ հիմնադրամները, նաեւ նոյնինքն Հայաստանի պետութիւնը, օր մը պիտի կարենա՞ն իսկական ազատ արտայայտութեան բեմ բանալ, որպէսզի ջատագովուած բայց յաճախ անգտանելի երկխօսութեան հրապարակ մը գտնուի, յունական ազատ խօսքի եւ ժողովրդավարութեան «ակորա»ն, եւ զանազանութիւններու ընդմէջէն հասնինք հիմնականի միութեան:
Միութիւն՝ որուն կարելի չէ հասնիլ գոհաբանական աղօթքով եւ անբովանդակ գովերգութիւններով, որոնք պարզապէս իշխանատենչութիւն եւ բազմագոյն շահախնդրութիւն են:
Եթէ կարենանք խորք եւ որակ տալ հայ հրապարակագրութեան, մեր վաղը այսօրուընէ լաւ կ’ըլլայ: Այդ ընելու համար անհրաժեշտ է նաեւ հրապարակագիր մարդու եւ անոր խորքի որակը, որ չըլլայ վարձկան կամ խօսնակ, «տեղը» կարենալ պահելու համար:
Խօսքը կը վերաբերի հրապարակագրութեան եւ ոչ հակազդելու կամ պաշտպանուելու համար գրուած ժապաւէն գրութեան կամ արտասանուած անվաղորդայն խօսքի:
