0
0
Յարութիւն Մըսրլեան
Ապրիլ 17, 2013
Ուրբաթ, Ապրիլ 7, 2013-ին, հետաքրքրական գրական երեկոյ մը տեղի ունեցաւ նուիրուած Յակոբ Խաչիկեանի վերջերս հրատարակած երեք գործերուն: Հեղինակը Մոնրէալէն եկած էր Նիւ Ճըրզի ներկայ գտնուելու եւ մասնակցելու այս ձեռնարկին: Նիւ Ճըրզիի Հայկական ձայնասփիւռի տնօրէն Վարդան Ապտօն վարեց եւ համադրեց երեկոյի յայտագիրը:
Ձեռնարկը կազմակերպուած էրԿոստանդնապոլսոյ Հայ Օգնութեան Միութեան, Սուրբ Ղեւոնդեանց Եկեղեցւոյ մշակութային յանձնախումբին եւ Նիւ Ճըրզիի ու Նիւ Եորքի յարակից այլ միութիւններու եւ կազմակերպութիւններու կողմէ: Հարիւրէ աւելի գրասէր հանդիսականներ որոշուած ժամէն առաջ լեցուած էին Նիւ Ճըրզիի Ֆէր Լօն քաղաքի Սուրբ Ղեւոնդեանց եկեղեցւոյ սրահին մէջ:
Ընդունուած եւ սովորական ձեւով չ՛ընթացաւ ձեռնարկին յայտագրի գործադրութիւնը: Որովհետեւ, յայտագրին վրայ չկար բանախօսի մը անունը որ հանգամանօրէն վերլուծեր ու ներկայացներ գիրքերը հանրութեան: Անոր փոխարէն, նախապէս որոշուած էր որդեգրել երկխօսութեան մեթոտով (հեղինակ Յակոբ Խաչիկեանի եւ Վարդան Ապտոյի միջեւ) եւ հարց ու պատասխանի ձեւով ներկայացնել գործերը: Ներկայացուած գործերն էին “The Young Man in the Grey Suit-“ը, “Unmailed Letters-“ը եւ “My Ehnic Quest“-ը:
Ներկաները հաճոյքով եւ հետաքրքրութեամբ հետեւեցան գիրք վերլուծելու եւ ներկայացնելու այս տարբեր մօտեցման: Սրահին բէմին առջեւը զետեղուած սեղանի մը շուրջը նստած, Յակոբ Խաչիկեանն ու Վարդան Ապտօն երկու բարձրախօսերով սկսան արտայայտուիլ վերոյիշեալ գիրքերու մասին: Նախ` հեղինակը հակիրճ տեղեկութիւններ տուաւ ամեն մէկ գիրքի իւրայատկութեան մասին: Որմէ յետոյ, Վարդան Ապտօն սկսաւ զանազան եւ պրպտող հարցումներ տեղացնել գիրքերուն մասին: Ահա այսպէ՛ս, վերլուծական այս երկխօսակցութիւնը ընթացաւ գիրքի մը մէկ նիւթէն միւսին ցատկելով. կամ` մէկ գիրքի յատուկ նիւթէն միւս գիրքին բոլորովին տարբեր նիւթին անցնելով. եւ կամ` վիպագրութեան արուեստի նիւթէն թարգմանական գրականութեան մասին խօսելով:
Գրական զանազան նիւթեր ընդգրկող եւ քննող հաճելի եւ մտերմիկ մթնոլորտ մը ստեղծուած էր: Պէտք է ըսել, որ Վարդան Ապտօն հմուտ կերպով կրցաւ բանալ ծալքերն ու կծիկները այս գիրքերուն, հեղինակը անոնց բովանդակութեան եւ կառոյցին մասին խօսեցնել տալով: Արդարեւ, Յակոբ Խաչիկեանը կարծես եկած էր իր հեղինակած գործերուն հերոսները անձամբ ծանօթացնելու հանրութեան: Հերոսներ, որոնց մասին ան խօեցաւ իր իւրայատուկ պերճախօսութեամբ եւ կատախօսութեամբ:
Հեղինակին նախընտրութեամբ, գրական այս երեկոյի վերլուծական երկխօսութիւնը կատարուեցաւ անգլերէն լեզուով: Բայց երկու խօսակիցներն ալ, մասնաւորաբար Յակոբ Խաչիկեանը, իր տուած կարգ մը մանրամասնութիւնները կու տար հայերէն լեզուով, կարծես իր խօսքին ա՛լ աւելի համ ու հոտ աւելցնելու համար:
Մէջ ընդ մէջ, իբր նմոյշ, հեղնակին երեք գործերէն ընթերցումներ կատարուեցան, թէ՛ հատորին բովանդակութեան, եւ թէ՛ գրողին գրական ոճին մասին ներկաներուն գաղափար մը տալու համար:
Արծարծուեցան The Young Man in the Grey Suit գործին (որը շարունակութիւնն է հեղինակին Summer Without a Dawn գործին) զանազան ծալքերն ու մասնաւորաբար անոր մէջ յայտնաբերուող անսովոր երեւոյթները: Վէպի պատմութեան շղթան կը դրսեւորէ ազգային, ընկերային եւ հոգեբանական կնճռոտ խնդիր մը: Խնդիրը ա՛յս է: Հայ երիտասարդ աղջիկ մը, վէպին հերոսուհիներէն մին, կը հանդիպի, կը սիրահարուի եւ սեռային յարաբերութիւն կ՛ունենայ թուրք երիտասարդի մը հետ Նիւ Եորք քաղաքին մէջ… առանց գիտնալու որ ան իր խորթ եղբայրն է:
Ազգապղծութեան այս փափուկ հարցը երբ “Ինչպէ՞ս կարելի է նման բան մը…“-ի ձեւով կը հարցադրուէր, հանդիսականները լուռ ու մունջ կը սպասէին հեղինակին այսպէս կոչուած “պատասխան“ին կամ “բացատրութեան“: Յակոբ Խաչիկեանը հաւանաբար կ՛ակնկալէր որ նման հարցում մը պիտի յարուցանուի, եւ ան, յամենայն պաղարիւնութեամբ, ժպիտով մը սկսաւ խօսիլ իր ստեղծած այդ հակադարձ տիպարին մասին: Ան յայտնեց, որ զանազան պրպտումներ կատարած է իր այս տիպարի մասին մինջեւ որ անոր դիմագիծը վերջնական մարմնացում ստացած է իր մտքին մէջ: Հոգեբանի մը կարծիքն իսկ առած է անոր հաւանականութեան մասին:
Յաճախ չենք լսեր գործի մը հերոսներուն դիմագիծի ու խառնուածքի կազմաւորման գործարկութեան մասին: Մասնաւորաբար` գործին հեղինակէն: Բայց Յակոբ Խաչիկեանը, այդ գիշեր, քայլ մըն ալ անդին գնաց, եւ հանդիսականներուն դառնալով հարցուց. “Վէպին ա՛յս զոյգը, հայ մը եւ թուրք մ՛ըլլալու փոխարէն, եթէ մին անգլիացի եւ միւսը գերմանացի եղած ըլլար, դու՛ք` իբր ընթերցող, նոյնքա՛ն վրդոված պիտի ըլլայի՞ք“…“
Բայց հարցը աւելի չխորացած` Վարդան Ապտօն “Փրոֆեսոր Խաչիկեան, կրնա՞մ ձեր Unmailed Letters գործին մասին հարցում մը ընել…“ ըսելով միջամտեց: Ներկաները անդրադարձան, որ ժամանակը հասա՛ծ էր վիպագրութեան արուեստի նիւթէն գրականութեան ուրիշ մէկ ճիւղաւորման անցնելու:
“Unmailed Letters“-ը հայերէնէ անգլերինի թարգմանուած գործ մըն է: Գիրքին հեղինակը Համբարձում Գալստեանն է, Ղարաբաղ Կոմիտէի հիմնադիր անդամներէն մին, որը Լեւոն Տէր Պետրոսեանի նախագահութեան շրջանին, Երեւանի քաղաքապետ ալ դարձաւ: Բայց կարճ ճամանակէ մը վերջ, ան հրաժարեցաւ իր այդ պաշտօնէն: Եւ, 1994-ին` սպաննուեցաւ Երեւանի մէջ…: Պայմաններն ու ոճրագործները այս արարքին դեռ կը մնան անյայտ…:
Ղարաբաղ Կոմիտէի միւս անդամներուն հետ վեց ամիս Համբարձում Գալստեանը բանտարկուած է Մոսկուայի զնդաններէն մէկուն մէջ: “Unmailed Letters“-ը գրական ժամանակագրութիւն մըն է: Իր ընթերցողներուն եւ այսպէս կոչուած “արժէքաւոր անձնաւորութիւն““ներու ուղղուած նամակագրութիւն մը` գրուած Ղարաբաղի Շարժման, իր բանտարկութեան եւ ասոնց հետ անմիջական կապ ունեցող հարցերու եւ անցուդարձերու մասին:
Յակոբ Խաչիկեանը յայտնեց , որ այս գործը թէեւ թարգմանած է քսան տարի առաջ, բայց զանազան պատճառներով, գիրքը հրատարակիչին սեղանին վրայ մնացած է այդքա՛ն երկար ժամանակ…: Սակայն այս տարի Ղարաբաղի Շարժման 25- ամեակն ըլլալով, ան որոշած է, տարբեր միջոցներով, հրատարակել եւ այդ Շարժման նուիրել այս գործը:
Հ. Գալստեանի կուռ և հեքնական ոճը գրաւչական ազդեցութիւն ձգած է Յակոբ Խաչիկեանի վրայ: Հմայուած անոր նամակագրութեան միջոցաւ գրական այս ճիւղին մէջ ներխուժելու յանդգնութենէն, Յակոբ Խաչիկեան որոշած է թարգմանել այս գործը: Ըլլան անոր անանուն մարդկանց ուղղուած “բաց նամակ“ները, թէ` անուանի անձնաւորութիւններու գրուածները, բոլո՛րն ալ կը յորդին անարդարութեան դէմ անվերջ պայքար մղելու շունչով: Յակոբ Խաչիկեանը մէկէ աւելի անգամ բարձրաձայն կրկնեց Համբարձում Գալստեանի ““Մի ձգեր որ սուսերամարտիկները զինաթափ ընեն քեզ յորդորը“:
Թարգմանական գրականութեան կարեւորութեան մասին Յակոբ Խաչիկեանը այսպէ՛ս վերջացուց իր խօսքը.- “Ցեղասպանութիւնը կարեւոր նիւթ է մեզ համար: Բայց պէտք չէ մոռնալ, որ մենք ունինք այնպիսի արժէքաւոր հանքեր որոնք դեռ կը մնան խաւարին մէջ: Յանուն մեր մշակոյթին, անոնք եւս արժանի են թարգմանութեան միջոցաւ լոյս աշխարհը տեսնելու“:“
Բաղդատմամբ վերոյիշեալ երկու գործերուն, Յակոբ Խաչիկեանի երրորդ հատորը` My Ethnic Quest-ը, իր բովանդակութեամբ եւ կառոյցով բոլորովին տարբեր գործ մըն է: Գործին առաջին բաժինով հեղինակը տեղեկութիւններ եւ մանրամասնութիններ կու տայ Թուրքիոյ մէջ ապրող ցեղային փոքրամասնութիւններու և կրօնական ոչ-իսլամ փոքրամասնութիւններու մասին, յատկապէս Թուրքիոյ Հանրապետութեան հիմնադրութենէն (1923) յետոյ: Իսկ հատորին երկրորդ բաժինը, խորքին մէջ, ինքնակենսագրութիւն մըն է: Կենսագրութիւն մը զոր կը ցոլացնէ 1930-ական թուականներուն Պոլսոյ մէջ ծնած հայ և այլ փոքրամասնութեան պատկանող սերունդին դիմագրուած մարդկային, ազգային, քաղաքական, քաղաքացիական, ընկերային և տնտեսական դժուարին պայմանները:
Երկխօսութիւնը վարող Վարդան Ապտօն, նախորդ երկու հատորներուն ներկայացման մօտեցումէն շեղելով, այս երրորդ հատորին մասին հարցումով մը սկսելու փոխարէն կը սկսէր հաստատումով մը:
Ան կ՛ըսէր, որ սփիւռքի մէջ, ներկայիս Թուրքիոյ մէջ ապրող հայութեան վիճակին ու կենցաղին մասին երբ կը խօսինք, ընդհանրապէ՛ս, մեր մտքերն ու գաղափարները կարծես կը կազմաւորուին հիմնուելով մեր ժողովուրդի պատմութեան միայն ա՛յն ժամանակաշրջանին վրայ, որը եղած է պայքարով ու տառապանքով լեցուն: Եղած է արիւնարբու շրջան մը եւ…վերջացած` ցեղասպանութեա՛մբ: Վերջակէ՛տ: Կարծես ներկայիս Թուրքիոյ մէջ ապրող` յատկապէ՛ս Պոլսոյ, հայութեան վիճակն ու պամութիւնը ցեղասպանութենէն յետոյ, ձեւով մը, մնացած է անորոշ, կամ` օդին մէջ: Որը շիտակ չէ՛…:
Երկխօսութիւնը կը շարունակուէր մատնանշելով, որ սփիւրքահայը ընդհանուր առմամբ, լաւատեղեակչէ` Թուրքիոյ Հանրապետութեան հիմնադրութենէն (1923) յետոյ, մասնաւորաբար 1940-ական թուականներուն, երկրին ոչ-իսլամ փոքրամասնութեան վրայ դրուած ահաւոր ունեւորութեան տուրք կոչուած օրէնքին մասին, որը բազմաթիւ հայ ընտանիքներու սնանկութեան և կործանման պատճառ դարձաւ: Ան անհրաժեշտ ծանօթութիւնը չունի նաև 20 դասակարգի զինուորագրութիւն կոչուած օրէնքի տարողութեան մասին: Օրէնք մը` որով թրքական կառավարութիւնը ոչ-իսլամ փոքրամասնութեան պատկանող (հայ, յոյն եւ հրեայ) 20-էն 45 տարեկան եղող տղամարդկանց, զինուորական ծառայութիւն կատարելու պատրուակով, կը տանէր անյայտ վայրեր: Թէեւ իբր զինուոր կը տարուէին, բայց անոնք զուրկ էին զէնք կրելու իրաւունքէն: Զինուորական պարտականութիւն ըստանցնելու փոխարէն անոնք կ՛ենթարկուէին դաժանակիր աշխատանքի: Անոնցմէ շատերը չվերադարձան տուն…: Հապա՞ Պոլսոյ մէջ յոյն և այլ փոքրամասնութիւններուն դէմ 1955-ի Սեպտեմբեր 6-ին ծրագրուած ու գործադրուած ջարթը, կործանումն ու թալանը, բռնաբարութիւններն ու սրբապղծութիւնները…:
Փրոֆեսոր Խաչիկեան, կը միջամտէր Վարդան Ապտօն, “ձեր այս My Ethnic Quest հատորը, մասնաւորաբար սփիւռքահայերուս համար, նոր լոյս կը սփռէ ոչ միայն ձեր ստեղծագործական արժանիքներուն վրայ, այլև ներկայիս Թուրքիոյ մէջ ապրող հայութեան իրավիճակին ու կենցաղին վրայ: Կրնա՞ք յաւելեալ տեղեկութիւններ տալ այս մասին“:“
Իր այս հարցումով, Վարդան Ապտօն կարծես հեղինակին մղձաւանջը կ՛արթնցնէր, կամ` վերյիշել կու տար: Կը քրքրէր ծննդավայրին մէջ անոր ունեցած եւ ապրած տխուր, ցաւալի ու թախծոտ յիշատակները:
Եւ յանկարծ, կարծես երեկոն դադրած էր երկխօսութիւն մը ըլլալէ, եւ դարձած` մենախօսութիւն : Եղած էր մենախօսութիւն` որովհետեւ Յակոբ Խաչիկեանը սկսած էր խօսիլ այդ օրերուն ստեղծած վախի եւ անորոշ կացութեան մը մէջ ըլլալու մթնոլորտին մասին: Սկսած էր խօսիլ անձնական բնոյթ ունեցող հարցերու մասին: Կը խօսէր արաք, ու կը պատմէր իր գիրքին մէջ յիշուած ու չյիշուած բաներ, որոնք խոր ազդեցութիւն ձգած են իր վրայ: Կը խօսէր այնպիսի օրերու մասին, երբ տան մէջ այսպէս կոչուած վտանգաւոր կամ չխօսուելիք նիւթի մը մասին հարց մը տրուէր, ներկաներէն տարեց կամ չափահաս մէկը, անմիջապէս կը յիշեցնէր բոլորին, որ “պատին վրայ ճանճ կայ…“: Այսինքն` մանուկ կամ պզտիկ մէկը ներկայ է, եւ անոր ներկայութեան այդ նիւթին մասին պէտք չէ՛ խօսիլ…: Ան կը խօսէր իր երեք տարեկան քրոջ մահուան մասին: Կը յիշեր իր հօրեղբօր ձերբակալման ականատես ըլլալու մասին…:
Մէկ խօսքով` Յակոբ Խաչիկեանը բացած էր իր տոպրակին բերանը: Մինջ ներկաները, ապշահար, քամուած մնացած էին իրենց աթոռներուն վրայ, մօտաւորապէս երկու ժամ: Ձեռնարկը երբ վերջացաւ, շատեր կ՛աճապարէին կարգի մտնալու որ հեղանիկին երկու խօսք ըսեն, ու խնդրեն որ ան իրենց գնած գիրքերը մակագրէ: Այդ միջոցին, քովէս մէկը ցած ձայնով հարց կու տար ինծի. “Ինչպէ՞ս գտար գրական այս երեկոն“:
Բացառիկ այս երեկոյի մասին թէեւ շատ բան կար ըսելիք, բայց ամենահակիրճ ձեւով միայն “Համը բերանս մնաց“ ըսի:
