ԻՇԽՈՂՆԵ՛Ր, ՎԱԽԵՑԷՔ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԱՐԹՆԱՑՈՒՄԻՑ

0 0
Read Time:14 Minute, 14 Second

 

tadaran  ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱՊՈՒՍԷՖԵԱՆ

 

խրան­քին ար­ժա­նի դիւ­ցազ­ներ­գու­թիւն` Ղա­րա­բա­ղի պա­տե­րազ­մի եւ խա­ղա­ղու­թեան մա­սին, ուր կը լի­նի ամէն ինչ. ե՛ւ յաղ­թա­նակ, ե՛ւ տա­րեգ­րու­թիւն, ե՛ւ դիւ­ցազ­ներ­գու­թիւն““:

ԶՕ­ՐԻ ԲԱ­ԼԱՅ­ԵԱՆ

 

Բնիկ ար­ցախ­ցի, իր պա­պե­նա­կան հո­ղի ազա­տագր­մա­նը մին­չեւ վերջ իր մաս­նակ­ցու­թիւնը բե­րած, ակա­նա­տե­սի իր վկա­յու­թիւն­նե­րով մեր ազ­գա­յին այդ նուի­րա­կան էջը թղթակ­ցու­թիւն ու գրքեր դարձ­րած, նրա բարձ­րա­դիր լեռ­նե­րից այդ վեհ պայ­քա­րը դուրս բե­րած ու աշ­խար­հին յանձ­նած, ան­խոնջ ու ան­հան­գիստ մտա­ծո­ղի` Զօ­րի Բա­լայ­եա­նի այս կան­խա­տե­սու­մը իմաս­տուն խո­րու­թիւն պա­րու­նա­կող մեծ պատ­գամ է մեր յա­ջոր­դող սե­րունդ­նե­րին:

Եր­կար տա­րի­նե­րի տա­ռա­պան­քով ու արիւ­նով հե­ղեղ­ուած մեր այս հո­ղակ­տո­րի ազա­տագ­րու­մը իրա­պէս դիւ­ցազ­ներ­գու­թիւն է, որը դեռ շա­րու­նակ­ւում է հիւս­ուել քա­նի դեռ այն ամ­բող­ջո­վին ազա­տագր­ուած չէ, քա­նի դեռ այն չէ մի­ա­ցած իր մայր հո­ղին:

Կ՛անց­նեն տա­րի­ներ, հա­ւա­նա­բար նա­եւ` դա­րեր, եւ ղա­րա­բաղ­եան հե­րո­սա­մար­տը յա­ւեր­ժօ­րէն կը դառ­նայ մեր ժո­ղովր­դի մղած ազա­տագ­րա­կան պայ­քար­նե­րի պատ­մու­թեան անջն­ջե­լի մաս­նի­կը:

Յի­շում եմ, երբ 1987-ին Աւստ­րալ­իա­յում Հայ Դա­տի երի­տա­սարդ յանձ­նախմ­բի հետ իմ հան­դիպ­ման ժա­մա­նակ ար­տա­յայտ­ուե­ցի, որ կա­րող է Ար­ցա­խը ազա­տագր­ուել, ուս­տի բո­լորս պատ­րաստ պի­տի լի­նենք նրան օգ­նե­լու եւ յաղ­թա­նա­կի հաս­նե­լու հա­մար, բո­լո­րը տա­րա­կու­սած ու թե­րա­հա­ւատ ինձ նա­յե­ցին: Մէկ տա­րի անց Ղա­րա­բա­ղի հա­յու­թիւնը աշ­խար­հը ցնցեց 67 տա­րի­նե­րի անն­կատ ու լուռ ապ­րած տա­ռա­պան­քից յե­տոյ ոտ­քի ելած ան­կա­խու­թեան իր պա­հան­ջով: Աշ­խարհն ապ­շա­հար` իրար էր ան­ցել, որ ան­ծա­նօթ Խորհր­դա­յին Հա­յաս­տա­նից կիս­ուած, հե­ռա­ւոր մի փոք­րիկ հո­ղակ­տոր ազա­տագր­ման պա­հանջ էր ներ­կա­յաց­նում, այն էլ, ո՛չ աւել, ո՛չ պա­կաս, հսկայ ու բռնա­տէր խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թեա­նը:

Խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թիւնը, Կոր­պա­չե­ւի գլխա­ւո­րու­թեամբ, ցնցուած, անըն­դու­նե­լի, անօ­րի­նա­կան ու ազ­գա­միջ­եան խառ­նա­կու­թիւն հա­մա­րող շար­ժում էր նկա­տում Ղա­րա­բա­ղի ժո­ղովր­դի ար­դար պա­հան­ջը եւ բա­ցա­յայ­տօ­րէն ազե­րի­նե­րի շահն ու ձգտումն էր պաշտ­պա­նում, չէր ու­զում ան­գամ քննու­թեան են­թար­կել Ղա­րա­բա­ղի տան­ջա­հար ժո­ղովր­դի բո­ղո­քը: Սա­կայն արիւ­նար­բու ազե­րի­նե­րի լծից ազա­տագր­ուե­լու մղու­մով ոտ­քի ելած Ղա­րա­բա­ղի ժո­ղովր­դին անհ­նա­րին էր կա­սեց­նել, նոյ­նիսկ խորհր­դա­յին-ռու­սա­կան բա­նա­կի, Ատր­պէյ­ճա­նի եւ ազե­րի ամե­նա­վայ­րագ ՕՄՈՆ-ական­նե­րի յար­ձա­կում­ներն ու շրջա­փա­կու­մը չկա­րո­ղա­ցան լռեց­նել նրանց:

Մեր այս հրաշք գե­ղեց­կու­թեամբ ու հա­րուստ պատ­մու­թեամբ լե­ցուն փոք­րիկ երկ­րա­մա­սը, որը դա­րեր տո­կա­ցել էր ոչ միայն թա­թար­նե­րի, պար­սիկ­նե­րի ան­վեր­ջա­նա­լի ար­շա­ւանք­նե­րին, այլ դար­ձել էր Ռու­սա­կան կայս­րու­թեան Հա­րա­ւա­յին Կով­կա­սի ան­հան­գիստ տա­րածք­նե­րից մէ­կը, որը յա­տուկ մի­տու­մով կայս­րու­թիւնը այդ տա­րի­նե­րից սահ­մա­նագ­ծել ու բնա­կեց­րել էր այն­պէս, որ ժո­ղո­վուր­դը մի­ա­տարր, միայն հայ չլի­նի, որ յան­կարծ ան­կա­խու­թեան չձգտեն: Սա­կայն այն եր­բեք չէր հաշտ­ուել իրեն պար­տադր­ուած վի­ճա­կին եւ իր խոր­քում լուռ վառ էր պա­հել պայ­քա­րի այն կրա­կը, որն իր մէջ նե­րար­կել էր մի ղա­րա­բաղ­ցի` Իս­րա­յէլ Օրի անու­նով, ազա­տու­թեան անընկ­ճե­լի ջա­տա­գով, դե­ռեւս 1699-ին:

Դեռ 1919 թ. ռուս բա­նաս­տեղծ Ս. Գո­րո­դեց­կին գրել էր. “Ղա­րա­բա­ղի ան­մատ­չե­լի բար­ձունք­նե­րում եր­կու հա­զար տա­րուց աւել հայ ժո­ղո­վուր­դը դի­մա­կա­յել է քո­չուոր ցե­ղե­րի ճնշմա­նը` պահ­պա­նե­լով իր մշա­կոյթն ու ազ­գա­յին դի­մա­գի­ծը“:

Օտար­նե­րին ան­գամ հրա­պու­րած այդ դի­մա­գի­ծը, Ղա­րա­բա­ղի ժո­ղովր­դի մէջ ար­եան հոսք դառ­նա­լուց զատ, նա­եւ ազա­տա­տենչ ոգի էր դար­ձել:

Ղա­րա­բա­ղի ազա­տագր­ման ժո­ղովր­դա­կան շար­ժու­մը, ըստ մեր պատ­մա­բան­նե­րի, սկսուել էր դեռ 1921թ. Մար­տից, երբ Մոսկ­ուա­յում ստո­րագր­ուեց ռուս-թր­քա­կան պայ­մա­նա­գի­րը, երբ Ստա­լի­նի որոշ­մամբ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի “ինք­նա­վար մար­զը“ յանձն­ուեց, առանց պատ­մու­թեան, խորհր­դա­յին­նե­րի կող­մից հրա­պա­րակ նետ­ուած նո­րաս­տեղծ Ատր­պէյ­ճա­նին: Ստա­լի­նի բռնա­տի­րու­թիւնը խեղ­դեց իրեն պար­տադր­ուած այդ կար­գա­վի­ճա­կի դէմ Ղա­րա­բա­ղի ժո­ղովր­դի ըմ­բոս­տու­թիւնը:

Իսկ երբ 1926թ. ԼՂԻՄ-ը կտրե­ցին իր մայր երկ­րից` Հա­յաս­տա­նից, Լա­չի­նի լեռ­նանց­քի փա­կու­մով, ղա­րա­բաղ­ցի­նե­րի հա­մար սկսուեց մէկ այլ անն­կա­րագ­րե­լի ծանր կեանք: Վստա­հա­բար դեռ հո­գե­բան­ներն ու քա­ղա­քա­կան ան­կեղծ ու ազատ մտա­ծո­ղու­թեան մաս­նա­գէտ­նե­րը կը ներ­կա­յաց­նեն ճշմար­տու­թիւնը, այն ան­տա­նե­լի կեան­քը, որը տաս­նամ­եակ­ներ շա­րու­նակ պար­տադր­ուեց Ղա­րա­բա­ղի ողջ ժո­ղովր­դին: Ղա­րա­բաղ­ցին ոչ միայն գե­րի մնաց իր իսկ հո­ղում, այլ խոշ­տանգ­ուեց ու տա­ռա­պեց վայ­րագ ազե­րի­նե­րի իշ­խա­նու­թեան ներ­քոյ, սա­կայն` առանց կորց­նե­լու իր ինք­նու­թիւնը, համ­բե­րու­թեամբ աշ­խա­տեց իր հա­ւատքն ու սէ­րը մայր հո­ղի հան­դէպ վառ պա­հել ու պայ­քա­րի ոգին դան­դա­ղօ­րէն հա­սու­նաց­նել իր մէջ:

“Մոսկ­ուա­յում լսել էի “Ղա­րա­բաղ կո­մի­տէ“-ի անու­նը, որի ան­դամ­նե­րից շա­տե­րը, ինչ­պէս այժմ հաս­կա­ցայ, հիմ­նա­կա­նում Հա­յաս­տա­նի բնա­կիչ­ներ էին: Իսկ Հա­յաս­տա­նի եւ Ղա­րա­բա­ղի բնա­կիչ­նե­րը պարզ­ւում է, մի­եւ­նոյ­նը չեն, թէ­եւ եր­կուսն էլ հայ են“, գրում է ռուս սպայ Վ. Կրի­վո­պուս­կո­վը, որը Խորհր­դա­յին Միու­թեան ներ­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­րու­թեան որ­պէս հե­տաքն­նիչ գրա­սեն­եա­կի պետ ու­ղարկ­ուել էր ղա­րա­բաղ­եան հա­յե­րի “խու­լի­կա­նու­թիւնը“ կան­խե­լու (Վ. Կրի­վո­պուս­կով, “Խռո­վա­յոյզ Ղա­րա­բաղ“):

Իրա­պէս, Ղա­րա­բա­ղի հա­յու­թիւնը ինքն էր արթ­նա­ցել, ինքն էր որո­շում իր ճա­կա­տա­գի­րը եւ միայ­նակ դուրս էր եկել մի հսկայ խորհր­դա­յին անընկ­ճե­լի պե­տու­թեան դէմ պա­տե­րազ­մե­լու:

Նոյ­նիսկ այ­սօր, երբ 25 տա­րի­նե­րի հան­դարտ­ուած կրքե­րի ու բռնկում­նե­րի հե­ռա­ւո­րու­թիւ­նից հայ­եացք ենք նե­տում պատ­մա­կան այդ եղե­լու­թեա­նը, դեռ հրաշ­քի հա­ւա­սար գնա­հա­տանք ենք տա­լիս մեր այդ հե­րոս ժո­ղովր­դի ան­սան­ձե­լի պոռթ­կու­մին, որը հա­յու­թեան հո­գուց քե­րեց պար­տուո­ղի, մոր­թուո­ղի, կորց­նո­ղի հո­գե­բա­նու­թիւնը:

Դա­րեր շա­րու­նակ բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րը իրենց ան­կա­խաց­ման պատ­մու­թեան մէջ ու­նե­ցել են իշ­խող­նե­րի դէմ արթ­նաց­ման պա­հեր, որով եւ տէր են կանգ­նել իրենց երկ­րին:

1988 Փետր­ուար 20-ի Ղա­րա­բա­ղի մեր ժո­ղովր­դի արթ­նա­ցու­մը ստի­պեց ԼՂԻՄ-ի մարզ­խորհր­դին ար­տա­հերթ նստաշր­ջան գու­մա­րել եւ ստիպ­ուած` ըն­դու­նել իր ճա­կա­տագ­րի տէ­րը դառ­նա­լու ժո­ղովր­դի վճռա­կան որո­շու­մը:

Սկսուե­ցին Սում­կա­յի­թի, Պաք­ուի կո­տո­րած-տե­ղա­հա­նում­նե­րը, բայց կրկին ժո­ղո­վուր­դը իր բզկտուած վի­ճա­կով ար­դէն ելաւ պա­տե­րազ­մով պաշտ­պա­նե­լու 1991-ի Դեկ­տեմ­բեր 10-ին օրի­նա­կան հան­րաք­ուէ­ով ստա­ցած իր ան­կա­խու­թիւնը: Բնա­կա­նա­բար թշնա­մին հան­գիստ չէր զի­ջե­լու այդ­պի­սի մի հա­րուստ տա­րածք, որը ձրի­ա­բար օգ­տա­գոր­ծում էր տաս­նամ­եակ­ներ շա­րու­նակ, եւ նոյն օրը Ստե­փա­նա­կեր­տը հրթի­ռա­յին հար­ուած­նե­րի թի­րախ դարձ­րեց` հար­ուա­ծե­լով Շուշի­ից, Խո­ջալ­ուից եւ մօ­տա­կայ շրջան­նե­րից:

Ար­դիւն­քը բո­լո­րիս պարզ է. հա­յու­թեան հա­ւա­քա­կան ոգին, մեր ազա­տա­տենչ մար­տիկ­նե­րը հայ­րե­նի­քից եւ դրա սահ­ման­նե­րից դուրս, մի­ա­նա­լով հե­րոս ար­ցա­խա­հա­յու­թեա­նը, ամե­նա­ծանր պա­տե­րազ­մով, հա­րիւ­րա­ւոր կո­րուստ­նե­րով, աշ­խար­հի օգ­նու­թիւ­նից, նրա ան­մի­ջա­կան նե­ցուկ կանգ­նե­լուց հե­ռու, ետ նուա­ճե­ցին իրենց մայր հո­ղը ազե­րի զաւ­թիչ­նե­րից: Ղա­րա­բա­ղի հա­յու­թիւնը կրկին դար­ձաւ իր հո­ղի ու իրա­ւուն­քի տէ­րը, մին­չեւ իսկ սրբագ­րեց թր­քա­կա­նաց­րած իր անու­նը եւ աշ­խար­հին ներ­կա­յա­ցաւ դա­րե­րից եկած իր ան­ուամբ, որ­պէս Ար­ցա­խի ան­կախ պե­տու­թիւն, իր դրօ­շով, իր հիմ­նով, զի­նան­շա­նով ու իր պե­տա­կան հա­մա­կար­գով:

Ան­շուշտ, այս 25-ամ­եայ տա­րե­դար­ձին չենք կա­րող ան­տե­սել նա­եւ այն փաս­տը, որ եթէ մեր եր­կի­րը իր ան­կա­խաց­ման տա­րում ու­նե­նար իրա­պէս հայ­րե­նա­սէր ու հե­ռա­տես նա­խա­գահ, այ­սօր Ար­ցա­խը մի­ա­ցած կը լի­նէր իր մայր հո­ղին: Այս առի­թով ու­զում եմ հա­ւա­տալ, որ մեր մէջ իրա­պէս կը ծնուի հայ Թոլս­թո­յը, որը չի վա­խե­նայ ներ­կա­յաց­նե­լու մեր գոր­ծած սխալ­ներն ու թե­րու­թիւն­նե­րը, պատ­մու­թեան մէջ կ՛ար­ձա­նագ­րի նա­եւ այն ծա­խու անուն­նե­րը եւ թշնա­մու հետ նրանց գաղտ­նի գոր­ծակ­ցու­թիւնն ու խոս­տում­նե­րը, որոնք խան­գա­րե­ցին Ար­ցա­խի լի­ար­ժէք ազա­տագր­մանն ու իր մայր հո­ղի մի­աս­նա­կան մա­սը կազ­մե­լուն: Կար­ծում եմ` միայն այդ դէպ­քում Զօ­րի Բա­լայ­եա­նի ցան­կա­ցած տա­րեգ­րու­թիւնը իր իրա­կան իմաս­տը կը ստա­նայ:

Պատ­մու­թեան առ­ջեւ ան­կեղծ լի­նե­լու հա­մար պի­տի խոս­տո­վա­նել նա­եւ, որ զար­մա­նալի­օ­րէն մեր հե­տա­գայ, ծնուն­դով ար­ցախ­ցի եւ Ար­ցա­խի ողջ պայ­քա­րը կազ­մա­կեր­պած ու ղե­կա­վա­րած նա­խա­գահ­ներն էլ չար­դա­րաց­րին ո՛չ իրենց կո­չու­մը, ո՛չ էլ ժո­ղովր­դի սպա­սում­նե­րը: Չդար­ձան այն ղե­կա­վար­նե­րը, որոնք յար­գէ­ին ու պաշտ­պա­նէ­ին իրենց երկ­րի ու ժո­ղովր­դի իրա­ւունք­ներն ու շա­հե­րը եւ որ­պէս բնիկ ար­ցախ­ցի­ներ ու նրա պայ­քա­րում կոփ­ուած­ներ` ըն­դու­նակ չե­ղան ական­ջա­լուր լի­նե­լու, գո­հաց­նե­լու ժո­ղովր­դի պա­հանջ­նե­րը, կի­սե­լու նրանց դժուա­րու­թիւն­նե­րը եւ ամե­նա­կա­րե­ւո­րը` մի­աց­նե­լու իրենց ազա­տագ­րած Ար­ցա­խը մայր հո­ղին, չկա­րո­ղա­ցան հա­յաս­տան­ցի-ար­ցախ­ցի ներ­քին ան­հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թիւնը վե­րաց­նել: Չկա­րո­ղա­ցան, որ­պէս թուր­քի բռնու­թեան տակ հա­սակ առած­ներ, երկ­րի օրի­նա­գիծ դարձ­նել մեր պա­հան­ջա­տի­րու­թիւնը: Չկա­րո­ղա­ցան կա­սեց­նել ար­տա­գաղ­թը, եր­կի­րը դնել ճիշդ հիմ­քե­րի վրայ:

Եւ բո­լո­րո­վին պա­տա­հա­կան չէ, որ ար­ցախ­եան շարժ­ման 25-րդ տա­րե­դար­ձի օրը դար­ձաւ մեր հայ­րե­նի ժո­ղովր­դի 20-ամ­եայ վա­խե­ցած, ան­տար­բե­րու­թեան թմբի­րից արթ­նաց­ման օր նա­եւ: Վեր­ջա­պէս մեր ժո­ղո­վուր­դը կա­րո­ղա­ցաւ “Ո՛չ“ ասել իրեն ամ­բող­ջո­վին ար­հա­մար­հած իշ­խա­նու­թեա­նը:

Շնչա­հեղձ ժո­ղո­վուր­դը կրկին արթ­նա­ցել է եւ արթ­նա­ցել է ոչ թէ վե­րա­ցա­կան, ան­յայտ ապա­գա­յի, այլ որո­շա­կի յայ­տով, որ չի խաբ­ուե­լու եւ չի լռե­լու այ­լեւս կա­ռա­վա­րու­թեան խա­բէ­ու­թեան առ­ջեւ: Այ­սօր ժո­ղո­վուր­դը տես­նում է, որ ոչինչ ու­նի այ­լեւս կորց­նե­լու: Եր­կի­րը դա­տարկ­ւում է, իր զա­ւակ­նե­րը հե­ռա­նում են աշ­խա­տանք գտնե­լու յոյ­սով աշ­խար­հի տար­բեր ան­կիւն­ներ, ըն­տա­նիք­նե­րը կիս­ւում, քանդ­ւում, բա­ժան­ւում են, իւ­րա­քան­չիւ­րը մի ինչ-որ տեղ է հե­ռա­նում ապ­րուստ գտնե­լու յոյ­սով, անօ­րի­նու­թիւնն ու փտա­ծու­թիւնը սար­սա­փի տակ է պա­հում հա­սա­րակ ժո­ղովր­դին:

Այս­քա­նից յե­տոյ ինչ­պէ՞ս պար­տադ­րես ժո­ղովր­դին լռել, ինչ­պէ՞ս ական­ջա­լուր չլի­նես նրա պա­հանջ­նե­րին: Ար­ցախ­եան շարժ­ման 25-ամ­եա­կի Փետր­ուա­րը գու­ցէ եւ դառ­նայ նա­եւ մեր հայ­րե­նի ժո­ղովր­դի իրա­կան ազա­տագր­ման օր:

Ողջ հա­յու­թիւնն այս օրե­րին ոչ միայն սրտի մեծ գո­հու­նա­կու­թեամբ է նշում ազա­տագր­ուած Ար­ցա­խի արթ­նաց­ման պան­ծա­լի տա­րե­դար­ձը, որը իր հո­ղի վրայ կեր­տե­լով իր պատ­մու­թիւնը` օրէ օր հարս­տաց­նում է իր տա­րեգ­րու­թիւնը նո­րա­նոր նուա­ճում­նե­րով, այ­լեւ մեր հայ­րե­նի ժո­ղովր­դի կրկնա­կի արթ­նաց­ման յի­շար­ժան օր դառ­նում:

Յու­սանք, որ մեր ազ­գա­յին կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը, որոնք ղե­կա­վա­րել են միշտ մեր ժո­ղովր­դի արթ­նա­ցու­մը, հե­ռա­տես ու հա­յան­պաստ կեց­ուած­քով օգ­նեն ժո­ղովր­դի արթ­նաց­ման յաղ­թա­նա­կին, որ իշ­խա­նու­թիւնը վեր­ջա­պէս լսի իր ժո­ղովր­դի պա­հանջ­նե­րը:

Իշ­խող­նե­րը յա­ճախ յի­շե­լու են, որ ժո­ղո­վուր­դը եր­բեմն արթ­նա­նում է, եւ նրա արթ­նա­ցու­մը սո­վո­րա­բար քան­դում, խոր­տա­կում է շատ աւե­լի ամուր, դա­րե­րով կան­գուն թա­գա­ւո­րու­թիւն­ներ ու իշ­խա­նու­թիւն­ներ:

 

Happy
Happy
0 %
Sad
Sad
0 %
Excited
Excited
0 %
Sleepy
Sleepy
0 %
Angry
Angry
0 %
Surprise
Surprise
0 %

Average Rating

5 Star
0%
4 Star
0%
3 Star
0%
2 Star
0%
1 Star
0%

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Social profiles