ԱԶ­ԳԱ­ՅԻՆ ԷՈՒ­ԹԵԱՆ ՄԱ­ՍԻՆ (Գ. ՄԱՍ)

0 0

ՎԱ­ՀԱՆ ՅՈՎ­ՀԱՆ­ՆԻՍ­ԵԱՆ

Նա­խորդ յօդ­ուա­ծում փոր­ձե­ցինք պար­զել անգլ­ի­ա­կան հա­սա­րա­կու­թեա­նը մի­ա­ւո­րող Աւան­դոյ­թի իմաս­տը: Ինչ-որ ուր­ուա­գիծ գծել մեզ յա­ջող­ուեց, սա­կայն գլխա­ւո­րը, ամէն դէպ­քում, ոչ թէ ուր­ուա­գիծ է, այլ բո­վան­դա­կու­թիւնը: Աւան­դոյ­թի հիմ­քում կա­յու­նու­թիւնն է, եւ դա զար­գաց­ման, առա­ջըն­թա­ցի, գե­րակշ­ռու­թեան կա­յու­նու­թիւնն է: Աւան­դոյ­թով զին­ուած եւ “Իմ տունն իմ ամ­րոցն է“ սկզբուն­քով առաջ­նոր­դուող անգլ­ի­ա­ցին ամ­րո­ցի է վե­րա­ծում նախ` իր կղզին, յե­տոյ` իր ամ­բողջ կայս­րու­թիւնը: Նա ամ­բողջ աշ­խարհն իր տունն է դարձ­նում, տուն, որում տէր է:

Բրի­տա­նա­ցին գնում է Նոր Աշ­խարհ, Աւստ­րալ­իա, Հա­րա­ւա­յին Ափ­րի­կէ եւ վե­րաս­տեղ­ծում այն­տեղ Բրի­տան­ի­ան` իր աշ­խար­հը: Այդ աշ­խար­հում նա ապ­րում է ինչ­պէս Անգլ­իա­յում, են­թարկ­ւում է իր օրէնք­նե­րին, թէյ է խմում երե­կոյ­եան ժա­մը 5:00-ին, կոլ­ֆի մար­գա­գե­տին­ներ է խու­զում, ձեռ­քը մեկ­նում է կառ­քից դուրս եկող տիկ­նո­ջը, հագ­նում է թուի­տից վան­դա­կա­ւոր բաճ­կոն­ներ եւ եր­բեք լոր­տին կամ պա­րո­նե­թին չի դի­մում փլե­պէ­յա­կան “միսթր“ բա­ռով: Չէ՞ որ կա­րե­ւոր է ոչ միայն հէնց Աւան­դոյ­թը, այլ նա­եւ այն ան­մի­ջա­կա­նօ­րէն կրող­նե­րի` այդ լոր­տե­րի ու պա­րո­նեթ­նե­րի առ­կա­յու­թիւնը:

Իր ամ­րոց-աշ­խար­հի սահ­ման­նե­րից այն կողմ անգլ­ի­ա­ցին կապ­ուած չէ Աւան­դոյ­թին: Նա կա­րող է խա­բել, ոչն­չաց­նել ամ­բողջ ցե­ղեր, հա­տել ան­տառ­ներ, օտար հո­ղե­րում գե­տեր թու­նա­ւո­րել, օտար երկր­նե­րի ըն­դեր­քը թա­լա­նել, միմ­եանց դէմ հրահ­րել ցե­ղախմ­բեր, ժո­ղո­վուրդ­ներ եւ պե­տու­թիւն­ներ, փտած գոր­ծարք­նե­րի մէջ մտնել (օրի­նակ` Ատր­պէյ­ճա­նի նաւ­թա­յին ոլոր­տը կա­ռա­վա­րող պաշ­տօն­եա­նե­րի հետ):

Մեր հայ­րե­նա­կի­ցը նոյն­պէս առաջ­նորդ­ւում է “Իմ տունն իմ ամ­րոցն է“ սկզբուն­քով, սա­կայն ոչ մի բա­նով, բա­ցի անձ­նա­կան կեն­սու­նա­կու­թիւ­նից, զին­ուած չէ. նրա աւան­դոյ­թը սահ­մա­նա­փակ է, հա­սա­րա­կա­կան կեան­քի ոլորտն այն չի ընդգր­կում, այդ պատ­ճա­ռով հա­յը պար­փակ­ւում է իր ըն­տա­նի­քի, իր տնակ-ամ­րո­ցի մէջ, եւ թող գրո­ղի ծո­ցը գնա այն ամէ­նը, ինչ դրա պա­տե­րից դուրս է: Եր­բե­ւէ մտա­ծե՞լ էք, թէ ին­չու են մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րը աղ­բը փո­ղոց գցում պատշ­գամ­բից կամ մե­քե­նա­յի պա­տու­հա­նից: Այո, գցում են, եւ մի՛ ձե­ւաց­րէք, թէ չգի­տէք դրա մա­սին: Իրենց փոք­րիկ աշ­խար­հի սահ­ման­նե­րից նրանք աղ­բը նե­տում են օտար, ոչ պի­տա­նի եր­կիր: Տուն-ամ­րո­ցը մենք հաս­կա­նում ենք բա­ռացի­օ­րէն` բնա­կա­րան իմաս­տով: Ծա­ռե­րը հա­սա­րա­կա­կան այ­գում կտրե­լը, ան­տառն աղ­տո­տե­լը, սե­փա­կան աշ­խար­հի սահ­ման­նե­րից դուրս ու յա­նուն սե­փա­կան աշ­խար­հի գո­ղա­նա­լը դա­տա­պար­տե­լի չէ: Ամօթ չէ գլուխ գո­վե­լը, որ կա­շառ­քով հարց ես լու­ծել ու “փո­ղոտ“ աշ­խա­տան­քի ըն­դուն­ուել, որ­դուդ ազա­տել ես քրէ­ա­կան պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւ­նից կամ բա­նա­կում ծա­ռա­յու­թիւ­նից, դստերդ հա­մալ­սա­րան ես տե­ղա­ւո­րել: Դա­տա­պար­տե­լի չէ, քա­նի որ այդ ամէ­նը տե­ղի է ու­նե­նում այլ աշ­խար­հում, այլ ոչ թէ ըն­տա­նի­քով, հա­րա­զատ­նե­րով ու մտե­րիմ­նե­րով սահ­մա­նա­փակ­ուած քո աշ­խար­հում: Իսկ հա­յի ման­րաշ­խարհ-ամ­րո­ցում օրէնքն ու կա­նոնն իշ­խում են այն­պէս, ինչ­պէս անգլ­ի­ա­ցի­նե­րի մօտ, միայն թէ նրանց տուն-ամ­րո­ցը շատ ան­գամ աւե­լի մեծ է մեր առանձ­նա­ցած, փոք­րիկ աշ­խարհ­նե­րից եւ նե­րա­ռում է ամ­բողջ եր­կիրն ու բո­լոր բրի­տա­նա­ցի­նե­րին: Մենք նման ընդգր­կում չու­նենք, մեզ հա­մար աշ­խար­հը ըն­տա­նիքն է ու մտե­րիմ­նե­րը: Ասա­ցէք խնդրեմ` ին­չո՞վ աւան­դոյթ չէ: Այո, հնա­րա­ւոր է` դա իւ­րա­տե­սակ աւան­դոյթ է, սա­կայն նպա­տա­կաուղղ­ուած չէ առա­ջըն­թա­ցին, զար­գա­ցում եւ գե­րակշ­ռում դրա­նում չկայ, ընդ­հա­կա­ռա­կը` դա գո­յա­տեւ­ման աւան­դոյթ է: Խղճուկ գո­յա­տեւ­ման: Պար­զենք, թէ ինչ­պէս, երբ եւ ին­չու է այն ի յայտ եկել:

Տա­սը հա­րիւ­րամ­եակ առաջ Հա­յաս­տա­նում իրադ­րու­թիւնն ինչ-որ չա­փով նման էր ներ­կա­յիս վի­ճա­կին: Եթէ ոչ շատ նման, ապա, յա­մե­նայն դէպս, բա­ւա­կա­նին ու­սա­նե­լի: Հա­յաս­տանն ան­կախ էր: Այն ժա­մա­նակ նոյ­նիսկ ոչ թէ մէկ, այլ մի քա­նի Հա­յաս­տան կար` Անիի թա­գա­ւո­րու­թիւնը, Կար­սի թա­գա­ւո­րու­թիւնը, Վաս­պու­րա­կա­նը, Տա­շիր-Ձո­րա­գէ­տը, Սիւ­նի­քի եւ Ար­ցա­խի նա­խա­րա­րու­թիւն­նե­րը եւ այլ տի­րու­թիւն­ներ: Ամէ­նուր իշ­խում էին հայ թա­գա­ւոր­ներ ու նա­խա­րար­ներ, տի­րում էր Հա­յոց եկե­ղե­ցին, հայ­կա­կան դա­տաս­տա­նագր­քե­րով եւ հա­յոց լե­զուով դա­տում էին հայ դա­տա­ւոր­ներ:

Ի դէպ, այն ժա­մա­նակ էլ երի­տա­սար­դու­թիւնն իր ու­ժե­րի ու ըն­դու­նա­կու­թիւն­նե­րի կի­րառ­ման դաշտ չէր գտնում, եւ ար­տա­գաղթ երե­ւոյ­թը նոյն­քան տա­րած­ուած էր, ինչ­պէս այ­սօր: Հա­րե­ւա­նու­թեամբ ուղ­ղա­փառ կայս­րու­թիւն կար. ոչ թէ Ռու­սաս­տա­նը` իր Դաշ­նա­յին գաղ­թի ծա­ռա­յու­թիւ­նով, այլ Բիւ­զանդ­ի­ան: Սա­կայն հայն իրեն այն­տեղ օտար չէր զգում, ինչ­պէս ներ­կա­յիս Ռու­սաս­տա­նում է կամ` խորհր­դա­յին ու ցա­րա­կան ժա­մա­նա­կաշր­ջան­նե­րի: Ընդ­հա­կա­ռա­կը, հա­յե­րը Բիւ­զանդ­իա­յում իրենց աւե­լի յար­մա­րա­ւէտ էին զգում, քան հայ­րե­նի­քում: Նրանք, յոյ­նե­րի հետ մի­ա­սին, պե­տա­կա­նա­կերտ ազգ էին, որի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հա­մար ոչ մի խո­չըն­դոտ չկար բարձր պաշ­տօն­ներ ստանձ­նե­լու, ան­գամ` կայ­սե­րա­կան գա­հին բազ­մե­լու հար­ցում: Իսկ նախ­նի­նե­րի հո­ղում, փոքր ու աղ­քատ հայ­կա­կան նա­խա­րա­րու­թիւն­նե­րում, որոնք սահ­մա­նա­կից էին յար­ձա­կո­ղա­պաշտ մահ­մե­տա­կան հա­րե­ւան­նե­րի վտան­գա­ւոր աշ­խար­հին, ինք­նա­հաս­տատ­ման, տա­ղան­դի ար­տա­յայտ­ման, հա­սա­րա­կա­կան ճա­նաչ­ման, հարս­տաց­ման ձգտու­մը բա­ւա­րա­րե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւն­նե­րը սահ­մա­նա­փակ էին:

Բիւ­զանդ­իա­յում, որ­տեղ, ի յա­ւե­լումն, իշ­խում էին հայ­կա­կան հարս­տու­թեան կայս­րեր, հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներն աւե­լի մեծ էին. դրանք միշտ էլ աւե­լի մեծ են կայս­րու­թիւն­նե­րում: Հայ իշ­խա­նա­ւոր­նե­րը, ով­քեր հայ­րե­նի­քում ատամ­նե­րը կճրտաց­նե­լով էին ըն­դու­նում Բագ­րա­տու­նի­նե­րի կամ Արծ­րու­նի­նե­րի գե­րիշ­խա­նու­թիւնը, կայս­րու­թիւ­նում անց­նում էին զի­նուո­րա­կան կամ պե­տա­կան ծա­ռա­յու­թեան եւ մեծ բար­ձունք­նե­րի հաս­նում` հնա­րա­ւո­րու­թիւն ստա­նա­լով բարձ­րից խօ­սել Անիի կամ Վա­նի` իրենց երէկ­ուայ թա­գա­ւոր­նե­րի հետ: Ի դէպ, այս պահ­ուած­քը ձեզ չի՞ յի­շեց­նում, արդ­եօք, ար­տա­սահ­մա­նի (յատ­կա­պէս` Ռու­սաս­տա­նի) ներ­կա­յիս հայ հա­րուստ­նե­րին` նրանց գո­ռոզ վե­րա­բեր­մուն­քը երէկ­ուայ հայ­րե­նի­քի նկատ­մամբ` կայ­սե­րա­կան շա­հե­րի ներդ­րող­նե­րը դառ­նա­լու քա­ղա­քա­կան նկրտում­նե­րով: Իսկ Բիւ­զանդ­իա­յի ժա­մա­նակ­նե­րում` 1000 տա­րի առաջ, նրանց նա­խորդ­նե­րին դա յա­ջող­ուեց` Հա­յաս­տա­նի հա­մար կոր­ծա­նա­րար ար­դիւն­քով:

Սա­կայն ին­չո՞ւ յա­ջող­ուեց: Պատ­ճա­ռը պարզ է` այն ժա­մա­նակ­ուայ հայ­կա­կան վեր­նա­խա­ւը, ի դէպ` նա­եւ ներ­կա­յիս, ազ­գա­յին նե­րու­ժի զօ­րա­շար­ժով ու­ժեղ մի­աս­նա­կան պե­տու­թիւն կա­ռու­ցե­լու ամուր կողմ­նո­րո­շում չու­նէր: Դրա ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներն իրենք չու­նէ­ին անհ­րա­ժեշտ բա­րո­յա­կան եւ կա­մա­յին յատ­կա­նիշ­նե­րը: Նրանք կողմ­նո­րոշ­ուած էին միայն դէ­պի գո­յա­տե­ւու­մը: Ար­դէն այն ժա­մա­նակ հայ­կա­կան վեր­նա­խա­ւը սկսեց ան­փա­ռու­նակ կեր­պով վե­րած­ուել կեղծ վեր­նա­խա­ւի: Թէ դա ի՛նչ բան է, խօ­սել ենք նա­խորդ յօդ­ուա­ծա­շա­րում: Աւե­լի՛ն. չհաս­կա­նա­լով, թէ որն է իրենց իրա­կան կո­չու­մը, հայ­րե­նի­քում իշ­խող հայ թա­գա­ւոր­նե­րից ու իշ­խան­նե­րից շա­տե­րը նա­խան­ձով էին նա­յում նրանց, ով­քեր “եր­ջան­կու­թիւն“ էին ու­նե­ցել բարձր պաշ­տօն­նե­րի հաս­նել Բիւ­զանդ­իա­յում ու այլ պե­տու­թիւն­նե­րում: Այդ պատ­ճա­ռով իրենք էին հէնց առա­ջին յար­մար հնա­րա­ւո­րու­թիւնը կամ առի­թը օգ­տա­գոր­ծում կայս­րու­թեան ծո­ցում կա­յուն գո­յու­թիւն ապա­հո­վե­լու նպա­տա­կով հայ­րե­նի­քը լքե­լու հա­մար: Յի­շէք Վաս­պու­րա­կա­նի Սե­նե­քե­րիմ Արծ­րու­նի թա­գա­ւո­րին, որն իր տոհ­մին պատ­կա­նող բո­լոր կալ­ուածք­նե­րը յանձ­նեց Բիւ­զանդ­իա­յի կայսր Վա­սիլ Պուլ­կա­րա­յաղ­թին (ի դէպ` հայ է)` փո­խա­րէ­նը ստա­նա­լով պատ­րի­կի կարգ եւ ինչ-որ հո­ղեր Փոքր Աս­իոյ կենտ­րո­նա­կան շրջան­նե­րում` թուր­քե­րից հե­ռու: Նրա հա­րե­ւա­նու­թեամբ տե­ղա­ւոր­ուե­ցին նա­եւ Գա­գիկ Անե­ցին եւ Գա­գիկ Կար­սե­ցին, ով­քեր նոյն­պէս զի­ջե­ցին իրենց թա­գա­ւո­րու­թիւն­նե­րը, այ­սինքն` մեր եր­կի­րը, բիւ­զան­դա­ցի­նե­րին եւ շու­տով սպանն­ուե­ցին: Ընդ որում` նրանք հե­ռա­նում էին ոչ մե­նակ, այլ` ըն­տա­նիք­նե­րով, հա­րա­զատ­նե­րով, պա­լա­տա­կան­նե­րով, ծա­ռա­նե­րով, իսկ ամե­նա­կա­րե­ւո­րը` ռազ­մա­կան ջո­կատ­նե­րով, այ­սինքն` բնակ­չու­թեան մար­տու­նակ մա­սի հետ:

Նրանք` հայ ժո­ղովր­դի առաջ­նորդ­նե­րը, ան­պաշտ­պան, ան­ղե­կա­վար, ան­յոյս թո­ղե­ցին ժո­ղովր­դին ու եր­կի­րը: Ար­դիւն­քում` Հա­յաս­տա­նի պատ­մա­կան շրջան­նե­րը դա­տարկ­ուե­ցին, աղ­քա­տա­ցան եւ թու­լա­ցան` հեշտ աւար դառ­նա­լով թուրք-սել­ճուք­նե­րի հա­մար:

Սա­կայն սա առան­ձին պատ­մու­թիւն է, իսկ մեզ հե­տաքրք­րում է` արդ­եօ՞ք այդ, թւում է, թէ ոչ այն­քան (դե­ռեւս) սար­սա­փե­լի ժա­մա­նակ­ներն իրենց ազ­դե­ցու­թիւնը չեն թո­ղել, ինչ­պէս հի­մա ըն­դուն­ուած է ասել, ազ­գա­յին հո­գե­կերտ­ուած­քի վրայ: Կա­րո՞ղ էք պատ­կե­րաց­նել գիւ­ղա­ցի­նե­րի, ար­հես­տա­ւոր­նե­րի, հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րի, մի խօս­քով` ամ­բողջ հա­սա­րակ ժո­ղովր­դի անե­լա­նե­լի յու­սալ­քու­թիւնը, որին նրա ղե­կա­վար­նե­րը, նրա պաշտ­պան­նե­րը թո­ղե­ցին ճա­կա­տագ­րի քմա­հա­ճոյ­քին: Եթէ այդ վեր­նա­խա­ւը, այդ պաշտ­պան­նե­րը մին­չեւ վեր­ջին մար­դը զոհ­ուէ­ին մար­տի դաշ­տում` կա­տա­րե­լով իրենց պարտ­քը, ինչ­պէս զոհ­ւում էին նրանց նախ­նի­նե­րը պար­սիկ­նե­րի, արաբ­նե­րի դէմ ազա­տագ­րա­կան պա­տե­րազմ­նե­րում, ժո­ղովր­դի ոգին կ՛ամ­րա­նար, ու կ՛ամ­րա­նար ամ­բողջ եր­կի­րը: Եւ ի յայտ կը գա­յին նոր պաշտ­պան­ներ, նոր վեր­նա­խաւ: Աւան­դոյ­թը կը շա­րու­նակ­ուէր: Եթէ Հա­յաս­տա­նի ԺԱ.-ԺԳ. դա­րե­րի ղե­կա­վար­նե­րը գո­նէ խու­սա­նա­ւէ­ին, դիւա­նա­գի­տա­կան խո­րա­ման­կու­թիւն­ներ կի­րա­ռէ­ին, ձե­ւի հա­մար իս­լամ ըն­դու­նէ­ին, սա­կայն պաշտ­պա­նէ­ին ժո­ղովր­դին ստի­պո­ղա­կան դա­ւա­նա­փո­խու­մից եւ չհրա­ժար­ուէ­ին ժո­ղովր­դի հա­մար պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւ­նից, ինչ­պէս անում էին վրա­ցի իշ­խան­ներն ու թա­գա­ւոր­նե­րը, նոյ­նիսկ այդ ժա­մա­նակ ժո­ղո­վուր­դը դեռ յոյս կ՛ու­նե­նար ու կը հա­ւա­տար իր իշ­խա­նու­թիւն­նե­րին: Սա­կայն նրանք պար­զա­պէս լքե­ցին ժո­ղովր­դին` եր­կի­րը թող­նե­լով ճա­կա­տագ­րի քմա­հա­ճոյ­քին: Հէնց այդ ժա­մա­նակ, իմ կար­ծի­քով, հայ ժո­ղո­վուր­դը կորց­րեց հա­ւատն իր վեր­նա­խա­ւի, իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի նկատ­մամբ եւ, որ­պէս հե­տե­ւանք, հա­ւա­տը ինք­նու­րոյն պե­տա­կան կար­գի հմտու­թիւն ու­նե­նա­լու նկատ­մամբ:

Դրան յա­ջոր­դած իրա­դար­ձու­թիւն­նե­րը եւ նոյ­նիսկ դրա հե­տե­ւանք հա­մա­րուող Կի­լիկ­ի­ան Հա­յաս­տա­նի փայ­լուն ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը չկա­րո­ղա­ցան հին հայ­րե­նի­քում վե­րա­կանգ­նել պե­տա­կա­նու­թիւնը եւ դրան ձգտու­մը: “Իշ­խա­նու­թեան հե­ղի­նա­կու­թիւն“ ար­տա­յայ­տու­թիւնը ոտ­նա­տակ ար­ուեց հէնց իշ­խա­նու­թեան ան­պա­տաս­խա­նա­տու վար­քի պատ­ճա­ռով: Եւ ժո­ղովր­դի ազա­տագ­րա­կան ոգու հա­տու­կենտ բռնկում­նե­րը մար­ւում էին վե­րած­նուն­դը գլխա­ւո­րե­լու ու­նակ` ան­հեր­քե­լի հե­ղի­նա­կու­թեան բա­ցա­կա­յու­թեան պատ­ճա­ռով, իսկ եթէ նոյ­նիսկ նման կեր­պար­ներ ի յայտ էին գա­լիս (օրի­նակ` Դա­ւիթ Բե­կը), նրանց ճա­կա­տա­գի­րը որո­շում էր հա­սա­րա­կու­թեան այն ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի կա­յա­ցած իշ­խա­նու­թիւնը, որոնց տի­րող իրա­վի­ճա­կը բա­ւա­րա­րում էր:

Հա­յաս­տա­նը պահ­պան­ուեց տնե­րի օճախ­նե­րում եւ եկե­ղե­ցի­նե­րի պա­տե­րի ներ­սում, դրան­ցից դուրս այն գո­յու­թիւն չու­նէր: Դրան­ցից դուրս օտար եր­կիր էր, որ­տեղ իշ­խում էին օտար ցե­ղեր, օտար, բար­բա­րոս օրէնք­ներ: “Քա­ղա­քա­կան հե­ղի­նա­կու­թիւն“ հաս­կա­ցու­թիւնը եր­կա­րա­տեւ լե­թարկ­ի­ա­կան քուն մտաւ, իսկ միայն բա­րո­յա­կան հե­ղի­նա­կու­թիւնը, որը դար­ձաւ Եկե­ղե­ցու մե­նաշ­նոր­հը, բա­ւա­րար չէր:

Բա­ւա­րար չէր ին­չի՞ հա­մար` կը հարց­նէք դուք: Դրա մա­սին շու­տով կը խօ­սենք:

About Post Author

hairenik

editor@hairenik.com

Happy

0 0 %

Sad

0 0 %

Excited

0 0 %

Sleepy

0 0 %

Angry

0 0 %

Surprise

0 0 %