0
0
ՍՕՍԻ Ա. ՊԱԼԵԱՆ
Մեծի Տանն Կիլիկիոյ “Ռիչըրտ եւ Թինա Գարոլան հրատարակչական հիմնադրամ“-ի հրատարակութեամբ, Նոյեմբեր 2012-ին, կաթողիկոսարանի տպարանէն լոյս տեսաւ տոքթ. Իզապէլ Գաբրիէլեան-Չըրչիլի “Sisters of Mercy And Survival: Armenian Nurses, 1901-1930“ գիրքը (532 էջ), անգլերէն լեզուով, պատկերազարդ, խմբագրութեամբ տոքթ. Զաւէն Մսըրլեանի:
Այս գիրքը ձօնուած է Գանատայի թեմի առաջնորդ Խաժակ արք. Յակոբեանին,‘ առ ի գնահատանք անոր ծառայութեան 40 տարիներուն ընթացքին սիրոյ, իմաստութեան, հոգեւոր, մտաւոր առաջնորդութեան եւ բարոյական նեցուկին համար:
Տոքթ. Իզապէլ Գաբրիէլեան-Չըրչիլ ծնած է Օնթարիօ, Գանատա: Երեք եղբայրներու ամէնէն կրտսեր քոյրն է ան: Հայրը` Գաբրիէլ, ծնած էր Էրզրում ու գաղթած Գանատա` 1912-ին, իսկ մայրը` Լուսաբեր, նոյնպէս էրզրումցի, հասած էր Գանատա 1924-ին, հայկական ջարդերէն իր ընտանիքէն միակ վերապրողը:
Իզապէլ նախակրթարանի ուսումը ստացած է Թորոնթոյի տեղական դպրոցին մէջ, միեւնոյն ատեն շաբաթը երեք անգամ հետեւած է Հայ Օգնութեան Միութեան կազմակերպած հայկական գիշերային դպրոցի դասընթացքներուն: Պատանեկութեան շրջանին անդամակցած է Հայ Երիտասարդաց Դաշնակցութեան (AYF)` մասնակցելով տարեկան Ողիմպիական խաղերուն եւ համագումարներուն, որուն համար վերջերս ստացած է 35 տարուան ծառայութեան շքանշանը:
Իզապէլ երկրորդականի ուսումը կ՛աւարտէ պատուոյ յիշատակութեամբ, առաւել, դպրոցական ներքին կեանքին մէջ ունեցած ներդրումին համար կը ստանայ պետական կրթաթոշակ յաճախելու իր նախընտրած համալսարանը: Շրջանաւարտ կ՛ըլլայ Մաքմասթըր համալսարանէն պատուոյ յիշատակութեամբ` ստանալով պսակաւոր արուեստից վկայականը պատմութեան մէջ: Ապա ան կը յաճախէ տեղական Մանկավարժական քոլէճը, միեւնոյն ատեն կը դասաւանդէ պատմութիւն` Կեդրոնական երկրորդական վարժարանին մէջ: Յետոյ կը յաճախէ Լոնտոնի համալսարանը, ուր կը հետեւի հայկական եւ կովկասեան պատմութեան` դասախօսներ ունենալով Չարլզ Տովսեթ եւ Տէյվիտ Մարշալ Լանկը եւ կը դասաւանդէ Լոնտոնի երկրորդական վարժարաններէն մէկուն մէջ: Քանի մը տարի ետք կը վերադառնայ Գանատա ու կը դասաւանդէ Ռիյըրսըն համալսարանին մէջ եւ կ՛ամուսնանայ փրոֆ. Սթէյսի Չըրչիլին հետ եւ կ՛ունենան երեք զաւակներ եւ եօթը թոռներ: Ապա ան կը վերադառնայ Թորոնթօ համալսարանը, ուր կը ստանայ իր մագիստրոսի եւ տոքթորայի տիտղոսները, 1948-ին, աւարտաճառը կ՛ըլլայ “Sojourners from Keghi: Armenians in Ontario to 1915“:
1974-էն սկսեալ կ՛անդամակցի Թորոնթոյի Հայ Օգնութեան Միութեան եւ Սուրբ Մարի Հայ առաքելական եկեղեցւոյ (անոր հիմնադրութենէն ի վեր):
1997-2006, իբրեւ դասախօս, ան դասաւանդած է հայերէն եւ գաղթականութեան պատմութիւն, Ֆրեզնոյի պետական համալսարանի պատմութեան եւ ընկերային գիտութեանց բաժանմունքին մէջ:
Այժմ Իզապէլ դադրած է դասախօսելէ, բայց 2007-էն ի վեր կը մնայ իբրեւ պատուակալ փրոֆեսէօր: Ան կը շարունակէ իր կարողութիւնները հայկական գաղութին ծառայեցնել` գրելով հայկական հարցերու մասին: Իզապէլ Գաբրիէլեան թէեւ ո՛չ բժիշկ է, ո՛չ հիւանդապահուհի եւ ո՛չ ալ ընկերաբան, ան իր հետազօտութիւնները եւ լայն հետաքրքրութիւնը` կնոջական ընկերային եւ առողջապահական հարցերու մասին, նիւթ դարձուցած է իր երկու տասնեակ մը գիրքերուն եւ բազմաթիւ յօդուածներուն մէջ: Ընկերային հարցերու մէջ իր ունեցած ներդրումին համար ան արժանացած է տասնեակ մը մրցանակներու եւ գնահատանքի գիրերու` Գանատայի մայր եկեղեցւոյ կողմէ, Թորոնթոյի համալսարանէն, Ֆրեզնոյի համալսարանէն եւ Գանատայի կրթական նախարարութենէն:
Sisters-of-MercyՀեղինակը իր այս հատորը կը սկսի` ընդգծելով, թէ նկար մը եւ յիշողութիւն մը առիթ դարձած են այս գիրքի գրութեան: Ան երբ աշխարհահռչակ Սթենֆորթ համալսարանի Հուվըր հիմնարկի արխիւներուն մէջ կ՛աշխատէր, պատահաբար կը հանդիպի անունի մը` տոքթ. Ռութ Ազնիւ Փարմելի: Գիտնալով, որ Ազնիւը հայկական անուն է, կը պրպտէ եւ կ՛իմանայ, որ Ազնիւը ամերիկացի միսիոնարի մը աղջիկն էր, որ ծնած էր Տրապիզոն: Անոր փաստաթուղթերուն մէջ կը գտնէ խմբային նկար մը հայ հիւանդապահուհիներու անուններով‘ Annie Tracy Riggs Memorial Hospital, Mezireh, Խարբերդի մօտ, որ նկարած էր 1921-ին: Իզապէլ, յափշտակուած այս նկարով, զայն կը պահէ իր համակարգիչին մէջ եւ յաճախ աչքէ կ՛անցընէ անոնց անունները: 1998-ին, երբ հարցազրոյցներ կ՛ունենար Ֆրեզնոյի հայութեան հետ, Իզապէլ կը հանդիպի 24 հայ կիներու, որոնցմէ ոմանք մաս կը կազմէին այդ նկարին, եւ այս ձեւով անոր հետազօտութիւնը հայ հիւանդապահուհիներու մասին կ՛երկարի տասնամեակէ մը աւելի պրպտումներու վրայ եւ ծնունդ կու տայ սոյն համապարփակ հատորին:
Այս հատորը կը կեդրոնանայ հայ հիւանդապահներու վրայ, Օսմանեան կայսրութեան, Հայաստանի, Միջին Արեւելքի եւ Յունաստանի տարածքին` հայկական ջարդերէն առաջ, ջարդերու ընթացքին եւ անոնցմէ ետք: Ան ցոյց կու տայ, թէ ինչպէս հայ հիւանդապահներ հիմը կը դնեն արդի հայ հիւանդապահութեան, դայեակութեան եւ հանրային առողջապահութեան` այս շրջաններուն մէջ: Իզապէլ օգտագործած է 19-էն աւելի վաւերագրական արխիւներ` Հիւսիսային Ամերիկայէն, Եւրոպայէն, Հայաստանէն եւ Միջին Արեւելքէն: Ինչպէս նաեւ 80-է աւելի գիրքեր, յօդուածներ եւ լսատեսողական աղբիւրներ` անգլերէն, ֆրանսերէն, հայերէն, ռուսերէն եւ թրքերէն լեզուներով:
Այս գիրքը կը փորձէ գոցել այն բացը, որ կար հայ կինը իբրեւ ռահվիրայ ներկայացնող` բժշկութեան, հիւանդապահութեան եւ ընդհանուր առողջապահութեան բնագաւառներէն ներս: Սոյն հատորը նաեւ կը քննէ այն դերը, որ խաղցած են հայ հիւանդապահուհիները յետ զինադադարի, հայ ժողովուրդի վերապրողներու ճակատագրական հանգրուանին: Անոնց ներդրումը սերտուած է յատկապէս Հայ Կարմիր Խաչի ծիրէն ներս:
Այս գիրքը առաջին հերթին կ՛ընդգրկէ երեք ժամանակաշրջաններ. արդի հիւանդապահութեան մէջ հայ կնոջ փորձառութիւնը 1901-1930 թուականներուն: 1914-էն առաջ Թուրքիոյ մէջ, Ա. Համաշխարհային պատերազմին Օսմանեան կայսրութեան մէջ, եւ յետ զինադադարի մասնաւորաբար Հայաստանի, Սուրիոյ, Լիբանանի եւ Յունաստանի մէջ: Երկրորդ մասը ակնարկ մըն է, այն ազդեցութեան վրայ, որ ունեցած են հիւսիսային Ամերիկայէն եւ Եւրոպայէն եկած արեւմտեան կին առողջապահները (բժիշկ եւ հիւանդապահուհիներ) հայ կնոջ աշխատանքին վրայ, հիւանդապահութեան մարզէն ներս: Արեւմուտքէն եկած մասնագէտ կիներ հայ աղջիկներուն դիւրութիւններ տուին հիւանդապահութեան մարզին մէջ եւ առիթը ընծայեցին, որ անոնք գիտակցին կոչումի, կենցաղի եւ մարդկային ամէն ջանք ի գործ դնելու` իրենց առողջապահական ասպարէզը կատարելագործելու ի շահ ազգին եւ մարդկութեան:
Երրորդ մասը կ՛ընդգրկէ այն աշխարհը, ուր այս աղջիկները կը մարզուէին ծառայելու: Կարեւոր է տեսնել հիւանդապահուհիները այն աղէտալի դէպքերուն մէջ, որոնք կը շրջապատէին զիրենք: Պատերազմ, ցեղասպանութիւն, գաղթականութիւն, սով, համաճարակ, որոնցմով անոնք շրջապատուած էին: Ան կը բացատրէ անոնց նուիրումին խորքը եւ ձգտումը` մարդկութեան բարօրութիւնը:
Առողջապահութեան ծառայութեան մարզերը այս շրջանին կը կեդրոնանային երեք բաժիններու վրայ:
Առաջին հերթին, կնոջական առողջապահութիւն եւ մանկաբարձութիւն, հիմնական տեղ կը գրաւեն հիւանդապահուհիներու եւ դայեակներու պատրաստութեան մէջ, քանի որ յղի կիներու եւ նորածին մանուկներու մահուան թիւերը մեծ էին: Նախազգուշութեան համար բժիշկները կեդրոնացան այս մարզերուն վրայ:
Երկրորդ` համաճարակներու կանխարգիլում եւ դարմանում, իսկ երրորդ ճիւղը ակնաբուժութիւնն է, որ ներառեալ էր դասաւանդութեանց մէջ:
Այս հատորը կը քննէ, թէ ինչպէս հայ աղջիկներ կը զինուորագրուէին հիւանդապահութեան, ինչպէս կը մարզուէին եւ` անոնց աշխատաձեւերը, երբ հիւանդապահութեան մասնագիտութիւնը ծնունդ կ՛առնէր շրջանին մէջ: Ասոր համաձայն, գիրքը մանրամասնութիւններ կու տայ դարմանատուներու կամ հիւանդանոցներու մէջ աշխատող թեկնածուներ ընտրելու պայմաններու, աշխատանքի փոխ-յարաբերութիւններու, հիւանդութիւններու, դարմանումներու, պարագաներու տեսակը եւ թիւը, նաեւ ուսումնական եւ մարզուելու ծրագիրները: Հեղինակը այս տեղեկութիւնները անհրաժեշտ կը նկատէ հասկնալու համար ռահվիրայ հայ հիւանդապահուհիներու փորձառութիւնը, նաեւ` հայ կիներու մասնակցութիւնը հիւանդապահութեան մարզին մէջ, որ դիւրացուց փոխանցումը` ծառայութեան ասպարէզէն դէպի արհեստավարժութիւն: Հեղինակը նաեւ կը շեշտէ, որ շրջանին մէջ յառաջխաղացքը դէպի հիւանդապահութեան ասպարէզ անկարելի պիտի ըլլար առանց խումբ մը խելացի, նուիրեալ, վստահելի, բարոյապէս պարկեշտ եւ բաղդատաբար ուսեալ աղջիկներու: Օրէ օր բժշկական դասակարգը լուրջ աշխատանք տարաւ ընտրելու այս աղջիկները հայկական ընտանիքներէ, զանոնք պատրաստելու հիւանդապահութեան: Իզապէլ նաեւ կը մէջբերէ ներդրումը այն մարդասիրական կազմակերպութիւններուն, ինչպէս “Նիր Իսթ Ռիլիֆ“, Հայկական Կարմիր Խաչը եւ Հ.Բ.Ը.Մ.-ը տեղահան հայութեան օգնութեան` հայ հիւանդապահուհիներու պատրաստութեան մէջ:
Անոր կատարած համապարփակ ուսումնասիրութիւնները 20-րդ դարու սկիզբը հայկական ջարդերու ընդմէջէն հայ հիւանդապահուհիներու ունեցած ներդրումին‘ վաւերագրական արժէք կը ներկայացնէ: Գիտական մօտեցումով իր հետազօտութիւնները եւ գործածած ընդարձակ աղբիւրները արժանահաւատ կը դարձնեն գիրքը` խիստ յանձնարարելի է այս գիրքը, որպէս աղբիւր նորանոր պրպտումներ կատարող բժիշկներու, հիւանդապահուհիներու եւ առողջապահական մարզէն ներս գործողներու, եւ ինչո՞ւ ոչ, իբրեւ վկայարան Ցեղասպանութեան: Հիւանդապահութեան ճանաչումը իբրեւ անբաժանելի մէկ մասը առողջապահութեան խնամքին` յարաբերաբար նոր է: Այս հանգրուանին Հայաստանի եւ Միջին Արեւելքի մէջ նուազ ուշադրութեան արժանացած է հայ կիներու դերը: “Sisters of Mercy And Survival: Armenian Nurses, 1901-1930“ փորձ մըն է այս նիւթը արծարծելու եւ հիւանդապահութեան ասպարէզը ժամանակակից արեւմտեան առումով ներմուծելու ժամանակաշրջանի հայոց պատմութեան մէջ եւ միեւնոյն ատեն ցոյց տալու հայ հիւանդապահներու ներդրումը իրենց ազգակիցներու վերապրումին մէջ:
