Յիշողութեան Ճարտարարուեստը ⎯ Տուն Մը, Ուր Պատմութիւնները Կ’ապրին

Դոկտ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեան

Ծ․Խ․- 5 Դեկտեմբերին, Պէյրութի մէջ կայացաւ Սեդա Մարկոսեան-Խտըշեանի «Մեր տունը» գիրքին շնորհահանդէսը։ Ստորեւ, լոյս կ՛ընծայենք, այս առթիւ Տ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեանի ներկայացուցած մօտեցումներն ու գնահատականը։

Մեզմէ շատեր ունէին այն ճնշող տպաւորութիւնը, թէ լիբանանահայ երբեմնի կենսունակ գեղարուես­տական գրականութիւնը լռութեան մատնուած է։ Առանց թերագնահատելու գիրք մը կամ վիրաւորե­լու հեղինակ մը՝ հրապարակի վրայ հազիւ թէ հան­դիպէինք նոր ստեղծագործութիւններու, որոնք ուղ­ղակի իրենց վրայ պիտի հրաւիրէին մեր ուշադրու­թիւնը։ Այնպէս կը թուէր, թէ լիբանանահայ գեղա­րուեստական գրականութեան աշխուժ բեմահար­թակին վրայ տողանցող մեծերուն դարաշրջանը դարձած է պատմութիւն, մինչդեռ ներկան լուռ է ոչ թէ ձայներու պակասի, այլ երկրին ու ամբողջ տա­րածաշրջանին մէջ բռնկած պատերազմներու, քա­ղաքական անկայունութեան եւ տնտեսական ծանր ցնցումներու պատճառով։ Փոխարէնը՝ գրեթէ ամէն օր վերահասու կը դառնայինք ցաւալի տեղեկու­թիւններու, մասնաւորապէս Իրաքի, Սուրիոյ եւ Լիբանանի հայութեան մասին. հայ մարդիկ, որոնք լքելով իրենց երկիրները առագաստ կը բանային դէպի ուրիշ ափեր՝ ապահովութիւն փնտռելով ոչ միայն մեր հայրենիքէն ներս,– երեւոյթ մը, որ անշուշտ մխիթարական է,– այլեւ Արեւմուտքի եւ հեռաւոր Արեւելքի երկիրներուն մէջ։

Բարեբախտաբար, անսպասելիօրէն հայ մամուլի էջերուն մէջ կարդացի, որ Սեդա Մարկոսեան-Խտըշեան հրատարակած է մենահատոր մը «Մեր տունը» խորագրով։ Անպաճոյճ, պարզ, բայց ջերմութիւն հաղորդող այս խորագիրը իսկոյն իր վրայ հրա­ւիրեց բովանդակ ուշադրութիւնս։ Բնականաբար հեղինակը կը ճանչնայի ոչ միայն հայ մամուլի էջերուն մէջ հրապարակած իր բազմաթիւ յօդուածներուն ընդմէջէն, այլեւ անձնական ծանօթութեամբ, որ ստեղուած էր Անթիլիասի մայրավանքի շրջանակնե­րուն մէջ կազմակերպուած միջոցառումներու եւ հանդիպումներու առթիւ։ Հետեւաբար անմիջապէս կապ հաստատեցի հեղինակին հետ, եւ ինչքան երախտապարտ եմ, որ միայն կարճ ժամանակ անց բախտը ունեցայ ստանալու գիրքը՝ հեղինակին կողմէ շարադրուած անձնական ձօնով։

Ֆրանսացի գրող, առաւել յայտնի որպէս վիպասան Կիւսթաւ Ֆլոպեր կ’ըսէ.

«[Գեղարուեստական] գրականութիւնը իրականութիւնը սրտով տեսնելու ար­ուեստն է»։

Արդարեւ, շոգեկառքով գրեթէ ութ ժամ տեւող Ժընեւէն դէպի Սէն-Կալ երթուդարձի ճամբորդութեան ընթացքին անկարելի եղաւ գիրքը թէկուզ պահ մը ձեռքէս վար առնել, ինչպէս կ’ըսեն՝ կարդացի մէկ շունչով, կլանուած սկիզբէն՝ առաջին էջէն մինչեւ վերջինը, հուսկ եզրակացնելու համար, որ հեղինակը «կեանքի իրականութիւնները սրտով տե­սած» եւ այս գիրքը սրտով գրած է։ Այս իրողութիւնը անմիջականօրէն զգալի է, քանի որ «Մեր տունը» ստեղծագործութեան մէջ ոչ միայն ինք կ’ապրի՝ վերակենդանացնելով իր յիշատակները, այլեւ կ’ապրեցնէ զանոնք՝ դարձնելով ընթերցողին սեփականութիւնը։

Սովորաբար վէպեր մէկ անգամ կարդացած եմ, ըլլան անոնք թէկուզ միջազգային գրա­կանութեան մեծ ներկայացուցիչներու ստեղծագործութիւնները։ Բացառուած չէ, որ անոնցմէ հատուածներ բազմիցս կարդացած ըլլամ, բայց ոչ՝ ամբողջ գիրքը։ Խոստովա­նիմ՝ միակ գիրքը, որ իսկապէս անգիր ընելու չափ բազմիցս կարդացած եմ, Անդրանիկ Ծառուկեանի «Թուղթ առ Երեւան» անզուգական ստեղծագործութիւնն է։ Սակայն որ­քա՜ն տարօրինակ է փաստը, երբ անդրադարձայ, որ Սեդա Մարկոսեան-Խտըշեանի «Մեր տունը» արդէն երրորդ անգամ ըլլալով կը կարդամ, վերջինը՝ Ուաշինկթընէն դէպի Ժընեւ թռիչքի ընթացքին։ Պատկերացուցէք, որ գիշերային այդ թռիչքը տակաւին այդ­չափ հաճելի չէր եղած շնորհիւ այս գրքին, որուն հաճոյալի ընթերցանութեան մէջ ան­գամ մը եւս մխրճուած էի մինչեւ օդանաւին վայրէջք կատարելը։ Հետաքրքրականն այն է, որ ամէն անգամ կ’ունենայի այն տպաւորութիւնը, որ այս գիրքը կարծէք առաջին անգամ կը կարդամ։ Երեւոյթը պարզորոշ է եւ բարդ մեկնաբանութիւններու չի կարօ­տիր. «Մեր տունը» նաեւ ի՛մ տունս է, թաղը՝ մե՛ր թաղն է, ուր կարծէք ես ծնած եւ հա­սակ առած եմ. շրջապատը, մարդիկ, հարեւանները, հայաբոյր աւանդոյթները, սովո­րութիւնները, կենցաղավարութիւնը, առօրեան, եռուզեռը, հեւքը, նիստ ու կացը, ու­տեստը, հրուշակեղէնը, սուրբծննդեան թերթանուշն ու զատկական գաթան, համայն­քային տօնահանդէսները, ուրախութիւններն ու տխրութիւնները։

Փաստօրէն «Մեր տունը» արեւելեան Պէյրութի հայկական շրջաններէն, երբեմնի Քա­րանթինայի վրանաքաղաքէն սկիզբ առած եւ դէպի տարբեր թաղեր ընձիւղած հայու­թեան Ցեղասպանութենէն վերապրած մնացորդացի քանի մը սերունդներու պատմու­թիւնն է, որ հեղինակը իբրեւ իր անձնական յիշատակներուն պատմութիւնը, բայց նաեւ անոր ընդմէջէն ամէնուս յիշատակներուն վերակենդանացումը գրի առած է այնքան ջերմ ու հարազատ պատկերներով, ամենակենդանի եւ տաք գոյներով։ Եւ ամենեւին ի զուր չէ, որ Երուանդ Քասունի դիմելով հեղինակին՝ ըսած է. «Շնորհակալութի՛ւն, որ մեր տունը մեզի վերադարձուցիր»։

Տարիներ առաջ երբ այցելած էի Բրիտանական թանգարան, կը նայէի նկարի մը, պարզ գեղջկական աթոռի մը նկարը, որ 1888 թուականին հոլանտացի գեղանկարիչ Վինսենթ Վան Կոկը շրջան մը Ֆրանսայի Առլ քաղաքը ապրած միջոցին վրձինած է։ Այս նշանա­ւոր գեղանկարը կը կոչուի «Վան Կոկի աթոռ»-ը, որ կը պատկերէ գիւղական փայտա­շէն աթոռ մը, նստատեղը յարդէ պարզունակ հիւսածոյով։ Աթոռը դատարկ է, միայն նստատեղին վրայ կայ ծխամորճ մը եւ քովը ծխախոտով լեցուն փոքրիկ պարկ մը։ Աթոռը զետեղուած է փոքր սենեակի մը յախճասալէ յատակին։

Եթէ «Վան Կոկի աթոռը» ընկալելի ըլլայ ոչ միայն իբրեւ սովորական առարկայի մը ներկայացումը, այլ որպէս գոյութիւն եւ ապրուած ներկայութեան արտայայտութիւն, ապա կը բացուի ուշագրաւ մտաւոր տարածք մը՝ զարմանալիօրէն առնչուող այն աշ­խարհին հետ, որ մեր ներկայացուցած գիրքին հեղինակը՝ Սեդա Մարկոսեան-Խտըշ­եան, կը նկարագրէ «Մեր տունը» ստեղծագործութեան մէջ։

Վան Կոկի այդ դատարկ աթոռը, իր պարզութեամբ, գոյութեան վայր է։ Վայր մը, որ իր դատարկութեամբ նախապէս հոն նստած մարդուն ներկայութիւնը կը դարձնէ աւելի նկատելի եւ շօշափելի։ Այլաբանօրէն՝ աթոռը դատարկ չէ. ան լեցուն է  կեանքի, ջերմու­թեան, սովորութիւններու, առօրեայ փոքրիկ ծէսերու հետքերով։ Այսպիսով կահոյքի կտոր մը կը դառնայ գոյութեան փոխաբերութիւն. անոր արժէքը կը բխի ոչ թէ իր ձեւէն, այլ այն փաստէն, որ ինչ-որ մէկը անգամ մը նստեր է այդ աթոռին վրայ, մտածեր է այդտեղ, ծխեր ու այդտեղ երազեր է…։ Այսպէս, աթոռը ապացոյց մըն է ներկայութեան, այլ խօսքով՝ անձի մը գոյութեան, նոյնիսկ երբ մարմինը կը բացակայի անոր վրայ։

Գոյութեան տարածքի, տեղի՝ իբրեւ կեանք կրողի ճիշդ այս տրամաբանութիւնը կը դրսեւորուի տարբեր, բայց փոխկապակցուած ձևով Սեդա Մարկոսեան-Խտըշեանի «Մեր տունը» ստեղծագործութեան մէջ: Իր մանկութեան տունը արեւելեան Պէյրութի հայկական թաղամասին մէջ նոյնպէս շատ աւելին կը խորհրդանշէ, քան պատերու եւ կահ-կարասիներու հաւաքածոյ մը: «Մեր տունը» պատմութիւններու շտեմարան է, անցեալը ներկային մէջ պահող գրադարան է, յիշողութիւններու եւ գոյութեան մեծար­ժէք անօթ է: Ինչպէս Վան Կոկի պարագային, փայտէ ու ծղօտէ շինուած աթոռը լինելու­թեան կամ ներկայութեան խորհրդանիշ է, նոյնպէս եւ «Մեր տունը» ստեղծագործու­թեան հեղինակին համար իր գոյութիւնը այդ տունին միջոցով կը յատկանշուի, ուր սուրճի բոյրը, դրացիներուն եռուզեռը, մայրիկին հաւատքը, հայկական աւանդոյթնե­րու պահպանումը ընդմիշտ կ’արձագանգեն իրեւ անտեսանելի հիմքը այդ հայաշունչ օճախին։

Աթոռին գեղանկարը եւ «Մեր տունը»՝ երկուքն ալ գոյութեան թոփոսներ (վայր) են։ Երկուքն ալ ապրուած ներկայութեան խորհրդանշաններ են։ Երկուքն ալ կ’արտացո­լացնեն այն, որ կը բնորոշէ մարդը, նոյնիսկ անոր բացակայութեան պարագային։

«Մեր տունը» վկայութիւն մըն է,– հակառակ ծառացած տարատեսակ դժուարութիւն­ներու եւ մահախուճապ հարուածներու,– գոյութեան լուռ յարատեւութեան եւ անխոր­տակելիութեան։ Մեր ընկալումներուն մէջ տողանցող պարզ իրերու եւ երեւոյթներու արժանապատուութեան, եւ թէ կեանքը կը շարունակուի նաեւ մեր ետին թողած տա­րածքին մէջ։

Գեղարուեստական գրականութիւնը բառերը կենդանացնելու արուեստն է. ան կը խտացնէ մտքերը, յոյզերը, զգացումները, տուայտանքները եւ յիշողութիւնները կեանքի հայելիին մէջ, այլ խօսքով՝ գեղարուեստական գրականութիւնը կեանքի հայելիին մէջ մարդկային գոյութեան ցոլացումն է։ Իր ստեղծած աշխարհներուն մէջ, ըլլան անոնք ե­րեւակայական թէ առնչուած յիշողութեան հետ, ան լայն տարածքներ կը բանայ կեան­քի, փորձառութեան, խորհրդածութեան եւ զգացողութեան։ Ան կը գերազանցէ ժամա­նակի ու տարածութեան սահմանափակումները՝ մնալով մեր գոյութեան լուռ վկան, ուր կը ձեւաւորուին կեանքի գեղեցկութիւնը, փխրունութիւնն ու միաժամանակ վեհութիւ­նը։

Հեղինակը անսեթեւեթ ոճով, առանց վերացական եւ ջղուտ գալարումներու մէջ մխրճ­ուելու կամ մտային վերամբարձ թռիչքներ ստեղծելու, իր մանկութեան եւ պատանեկու­թեան յուշերուն տուած է ջերմ շունչ մը՝ զանոնք վերարտադրել կարենալով իրենց ան­միջական պարզութեան մէջ. եւ ճիշդ հո՛ս է գեղեցկութիւնը՝ յետադարձ հայեացքով դիտելու անցեալը իր պարզութեան, իր բովանդակ բնականութեան եւ վեհութեան մէջ։

Ո՞վ կ’ըսէ, որ ֆիզիքական ներկայութիւնը անհրաժեշտ է որեւէ տեղ մը գտնուելու հա­մար։ Ես «Սահակ աղային» տունը՝ «Մեր տունը», որ գիրքին խորագիրն է, բնաւ չեմ եղած։ Սակայն կարդալով այս գիրքը ոչ միայն հոն գտնուեցայ, ծանօթացայ տան բնա­կիչներուն հետ, հիւրընկալուեցայ հայուն յատուկ լիաբուռն հիւրասիրու­թեամբ, նա­եւ աւելին՝ ունեցայ այն ջերմ տպաւորութիւնը, որ կարծէք այդ տունը անընդմիջելիօրէն հարազատ է ինծի՝ իր դուռ-դրացիներով, թաղեցիներով, Պէյրութի հայաշունչ միջա­վայրի տաքուկ գոյներու ներդաշնակութեամբ։

Եթէ նկատի չունենանք բժիշկ Արմենակ Եղիայեանի եւ Կարօ Յովհաննիսեանի զոյգ նախաբանները, նաեւ հեղինակին վերջաբանն ու շնորհակալիքը, մեզի կը ներկայանայ 262 էջէ եւ 42 խորագիրէ բաղկացած գրական գոհար մը։ Իւրաքանչյուր գլուխ փոքրիկ դուռ մը կը բանայ դէպի իր սեփական աշխարհը՝ բազմակողմանի ընտանեկան կեանքի մէկ նուրբ դրուագը, որ կը միաձուլէ գիրքը մեծ, տաքուկ եւ գունեղ խճանկարով մը։

Խորասուզուելով ընթերցանութեան մէջ ինքնաբերաբար կ’անդրադառնաս ու կը զգաս նախ այն իրողութիւնը, որ գիրքին սկիզբէն մինչեւ վերջ կարմիր թելի պէս կ’անցնի խո­րունկ սէր, անմնացորդ յարգանք եւ ամբողջանուէր պաշտամունք մը։ Սէր եւ բացառիկ յարգանք իր բարեյիշատակ ծնողքին՝ Սահակ եւ Մարիամ Մարկոսեան ամոլին, քոյրե­րուն եւ եղբայրներուն հանդէպ։ Յարգանք՝ թաղին ու թաղեցիներուն նկատմամբ, նաեւ պաշտամունք՝ հայ ինքնութեան եւ աւանդութեան, անոնց համապատասխան կառոյց­ներուն՝ եկեղեցիին, ակումբին, մշակոյթի տուներուն եւ մանաւանդ հայ դպրոցին հան­դէպ։ Այլեւ ասոնցմէ աւելի՝ գիրքը կը դրսեւորէ կարօտաբաղձ զգացում մը հանգուցեալ հարազատներուն նկատմամբ. մայր մը, որ իր ծով զոհողութիւններով հանդէպ իր սի­րասուններուն դարձած է անփոխարինելի սրբութիւն մը, իսկ հայր մը, որ իր անխոնջ աշխատասիրութեամբ, իմաստութեամբ եւ հոգեկան բարեմասնութիւններով եղած է իր զաւակներուն մէջ նկարագիր կերտող եզակի հեղինակութիւնը, ապա ընտանիքի ան­դամներ ու ազգականներ, որոնք իրենց կարեւորագոյն ներդրումը ունեցած են գիրքիս հեղինակին անհատականութեան ձեւաւորման մէջ։

Բաց աստի, ամբողջ շարադրանքին եւ բազմաթիւ յիշատակներու վերակենդանացման մէջ միանշանակ զգալի է մղիչ ուժ մը, որ հրայրք կու տայ գրիչին եւ տողերու վերա­ծուող առատահոս մելանին. այդ կարօտն է, կարօտը անցեալին, անդառնալիին, որ հե­ղինակը վարպետօրէն կը թարգմանէ ներկային մէջ՝ զայն վերածելով զգալի առկայու­թեան մեր կեանքին մէջ։

Կը կարծեմ, որ անկախ անկէ, թէ որքան յաճախ հայերէնի բացատրական բառարան­ներուն մէջ կը փնտռենք «կարօտ» բառին իմաստը՝ կը մնայ մի՛շտ անբաւարար, մի՛շտ տեղ մը թերի։ Քանզի կարօտը ոչ թէ հասկացութիւն է, այլ գոյութեան վիճակ, ոչ թէ սահմանում, այլ տուայտանք, տեսակ մը ներքին դող ու դողդողանք, որ մեր ներսիդին՝ սիրտն ու հոգին կը ճենճերէ։ Բառարանները կը բացատրեն այն, ինչ մենք պէտք է հասկնանք «կարօտ» ըսելով, բայց ոչ թէ այն, ինչ կը յառաջացնէ մեր մեջ։ Ինծի համար մնայուն հարցադրում մըն է. մի՞թէ կարօտ բառը, ինչպէս նաեւ ուրիշ բառեր, զորօրի­նակ՝ սէրն ու հաւատքը բացատրութիւն ունին։ Արդեօ՞ք կարօտի զգացումը այդքան հզօր է պարզապէս այն պատճառով, որ կը գերազանցէ զինք բնորոշելու բոլոր ճիգերը։ Թերեւս կարօտը յիշողութեան եւ յոյսի միջեւ ինկած տարածք մըն է, այրող տուայ­տանք, լուռ ցաւ մը, որ կը համակէ մեր ամբողջ էութիւնը։ Զգացում, որ մեզ կը կապէ արտաքին աշխարհներու հետ, բայց միեւնոյն ժամանակ մեզի ներհայեցողաբար կը տանի մեր էութեան խորքը՝ մեր ապրումներու անհպելի յատակը։ «Կարօտ»-ը բառ մըն է, որ իր բուն իմաստը կը բացայայտէ միայն փորձառութեան միջոցով, ոչ թէ նկարա­գրութեան մէջ։ Ահաւասիկ այս զգացումը կը հաղորդէ առկայ հատորը։ Ան անբնու­թագրելին չի նկարագրեր, այլ կ’ապրի ու կը հրաւիրէ ընթերցողը միասնաբար ապրելու զայն յիշատակներու այս խօսուն համանուագին մէջ։

Իր անդրանիկ «Մեր տունը» հատորին մէջ հեղինակը մեր առջեւ կը բանայ դուռ մը, մեզ կը հրաւիրէ իր հայաշունչ օճախէն ներս, որ միաժամանակ կ’առաջնորդէ մեզ դէպի անցեալ, յիշողութիւն եւ Հայոց ցեղասպանութենէն վրապրած ընտանիքի ոգի։ Կեն­դանի պատկերներով ան կը պատմէ իր մանկութեան եւ պատանեկութեան տարիները, ծնողքին եւ քոյր-եղբայրներուն մասին, փաստօրէն տունի մը մասին, որ կառուցուած էր ոչ միայն քարէ ու շաղախէ գոյացած պատերէ, այլեւ պատմութիւններէ, ձայներէ, հայկական տոհմիկ ուտեստներու ախորժաբեր բուրմունքէ, ուրախ եւ տխուր օրերէ, սակայն եւ այդ տան պատերը զիրար միացնող սիրոյ կամարներէ եւ դէպի ապագայ բացուող յուսոյ դռներէ։

Հեղինակին ծնողքը՝ հայրն ու մայրը, գիրքին, կարելի է ըսել, գլխաւոր հերոսներն են՝ Հայոց ցեղասպանութեան արհաւիրքէն վերապրածներ, որոնք իրենց անձին վրայ կը կրեն պատմութեան չսպիացած վէրքը, բայց նաեւ այն անչափելի ուժը՝ մղել կարենալու համար իրենց գոյապայքարը, կառչելու կեանքին եւ հաւատալու վաղուան պայծառ ար­շալոյսին։ Որպէս ապաստանեալներ Պէյրութի թիթեղաշէն Քարանթինայի մէջ՝ գրեթէ ոչինչէն կը սկսին նոր կեանք մը։ Ես պիտի ըսէի հայկական հրաշքը՝ մահուան ստուերին մէջէն արժանապատիւ կեանք մը ձեւաւորելու քաջութիւնը։

Կ’արժէ այստեղ մէջբերել հեղինակին հաւաստի վկայութիւնը, ուստի տեղ տանք անոր.

«Թաղեցիք առ հասարակ հայրենակից կամ ազգականներ էին իրարու։ Բոլորը թուրքի եաթաղանէն ճողոպրած տղաք կամ աղջիկներ, որոնք անցնելէ ետք Սու­րիոյ Հարուան քաղաքէն կամ Տէր Զօրէն, հասած էին Լիբանան Քարանթինա։ Այս առաջին փուլն էր. թիթեղաշէն մէկական սենեակնոց հիւղակներու մէջ, ուր­կէ,– հազիւ ոտքի կանգնած,– 1936-ին եկած էին Պուրճ Համուտ։ Հողատէր Պշարա Խուրիէն գնած էին հողամաս մը, որուն վրայ շինած էին իրենց քարաշէն համեստ տուները, եւ թաղը անուանած՝ Նոր Թոմարզա։ Ուրիշներ, 1920-1930-ականներուն արդէն կառուցած էին Պուրճ Համուտի մէջ իրենց Նոր Մարաշը, Ատանան, Նոր Սիսը, Նոր Ամանոսը կամ Նոր Կիլիկիան՝ վերակենդանացնելով իրենց կորսուած հայրենիքն ու քաղաքները, ժամանակաւոր այս կայքերուն տա­լով «Նոր» բնութագրումը եւ իրենց հոգիներուն մէջ պահելով հաստատ համո­զումը, թէ օր մը անպայման պիտի վերադառնային «Երկիր»։

Յիշատակուած այս բոլոր տեղանունները, ուրկէ տարագրուած էր հայութեան այս մնացորդացը, յիշողութեան մէջ ապրեցուց իր ծննդավայրը, զայն սերունդէ-սերունդ աւանդեց եւ ստեղծեց այն ամուր կռուանը, որու հիմերուն վրայ հաստատուեցաւ Հայ դատի եւ պահանջատիրութեան հաւաքական գիտակցութիւնը։ Այս երեւոյթը կը հիմ­նուի յիշողութեան անխորտակելի ուժին վրայ, որ կը կերտէ ինքնութիւն, կը ստեղծէ համախմբում եւ կենդանի կը պահէ անցեալը, որպէսզի ան կարենայ ուղեցոյց հանդի­սանալ ապագայի համար։

Արդարեւ, հեղինակի առկայ յուշագրութեան գլխաւոր ատաղձը Թոմարզան է, Կեսա­րիոյ մարզի հայաբնակ բնակավայրերէն մին, ուր իրենց աչքը լոյսին բացած էին հեղի­նակին հայրն ու մայրը։ Երկուքն ալ շառաւիղներ մին Մարկոսեան, միւսը Անտոնեան ընտանիքներու, իրենց ծնողաց եւ տարագիր բիւրաւոր հայերու հետ քալելով դժոխքի բաւիղներէն եւ միայն հրաշքով,– երբ իրենց ընտանիքի անդամներէն շատեր կը մահա­նան սովէ, տարատեսակ հիւանդութիւններէ, հիւծումէ եւ թուրք ժանտարմաներու գոր­ծած ոճիրէն,– կը հասնին Լիբանանի ասպնջական ափերը։

Հայրը, Պէյրութի մէջ ֆրանսացիներու ծառայութեան մէջ գտնուող տաղանդաւոր շի­նարար, իր բարեխիղճ աշխատանքին շնորիւ կը յաջողի Նոր Թոմարզա թաղամասին մէջ կառուցել տալ քարաշէն տուն մը, որ բոլոր միւս տուներէն կը տարբերէր իր գաւի­թով՝ առաստաղին վրայ պատկերուած հայկական սեւ արծիւով, որ թեւերը լայն բացած կը խոյանար՝ մագիլներուն մէջ բռնած գառնուկ մը։ Արդեօ՞ք այդ լոկ որմնազարդ մըն էր, թէ՞ խորհրդանշան մը, զերթ զինանշան մը, որ ԺԲ.–ԺԴ. դարերուն կը կրէին Պռոշ­եան իշխանները եւ որուն պերճախօս քանդակը այսօր եւս մեզ կը հիացնէ Գեղարդա­վանքի ժայռակոփ գաւիթի բարձրադիր պատին վրայ։ Տան պատերը ներկողը եւ այդ արծիւը նկարողը եղած է Ռաֆայէլ էմմին, որ նոյնպէս Հայոց ցեղասպանութենէն վե­րապրած թոմարզացի մըն էր։ Դժուար է ըսել՝ արդեօ՞ք այդ իր ուրոյն մտայղացումն էր, թէ՞ պատուէրն էր տան տիրոջը՝ Սահակ աղային։ Բոլոր պարագաներուն, այդ եզակի արծիւը կը կազմէ այդ տան ինքնութեան կարեւոր մէկ բաղադրիչը եւ շուրջբոլորը բնա­կող մարդիկ գիտէին, թէ որո՞ւ կը պատկանէր այդ տունը եւ ո՞վ կը բնակէր այդ տան մէջ։ Բայց այդ տունը աւելին էր քան պարզ բնակութեան վայր մը. ան տեսակ մը ա­պաստանարան էր, կարծէք ըլլար խոշոր յուշարձան մը եւ սրտի բաբախիւն։ Հոս հասակ կ’առնէ հեղինակը իր քոյրերուն՝ Սոնային, Անահիտին, եւ եղբայրներուն՝ Խաչերին, Մարզպետին եւ Յարութին հետ։ Բոլորն ալ կը ստանան կրթութիւն եւ նպատակասլաց ու անխոնջ աշխատանքի շնորհիւ կը նուաճեն հասարակութեան մէջ իրենց արժանա­պատիւ տեղը։

Ճակտի արդար քիրտով կառուցուած այս տունը կտոր մը Հայաստան է միաժամանակ, զեղուն՝ թարմ եփած սուրճի բոյրով, խինդ՝ դրացուհիներու ամէնօրեայ այցելութիւննե­րով, օծուն՝ հայոց լեզուի եւ հայ հոգիին թռիչք տուող աղօթքներու հնչիւնով։ Ծնողքը, խորապէս արմատաւորուած հայեցի աւանդոյթներու եւ հաւատքի մէջ, վառ կը պահեն իրենց ծննդավայրին՝ Թոմարզայի, տոհմիկ մշակոյթն ու լեզուն, ոչ թէ ջղուտ ջանքերու, այլ ապրուած ջերմութեան, սրտբացութեան եւ այդ տան մէջ տիրող լուռ ինքնավստա­հութեան միջոցով, ուր միշտ սրտբաց տեղ մը կայ այցելուներուն։

Երբ կը խօսինք Սահակ աղայի տան կամ ընդհանրապէս հայ աւանդական ընտանիքի մասին, յաճախ ունինք այն թիւր տպաւորութիւնը, որ ան եղած է բացառաբար նահա­պետական։ Մինչդեռ նոյնքան եւ առաւել մեծ եղած է հայ մօր ներդրումը հայ օճախը ձեւաւորելու եւ պահելու գործին մէջ։ Պիտի համարձակէի ըսելու, որ մեր պատմութեան տարբեր հանգրուաններուն հայ ընտանիքը եղած է նոյնիսկ մայրարքական։ Ստո՛յգ, հա­տորիս հեղինակն ալ մեզի հետ կը կիսէ այս համոզումը, երբ կը նշէ.

«Ճիշդ էին մեր անուս, բայց իմաստուն մայրերը, որոնք հաւատացած էին, թէ աղջիկ զաւակներու ընդմէջէն կը դարբնուի ապագայ հայն ու մայրը, ու կը պահ­ուի ընտանիքը, ազգին կորիզն ու հիմը […] Ընկերութեան խարիսխն է՛ եւ կը մնայ ընտանիքը, իսկ մայրը՝ գլխաւոր դերակատարը զաւակներու հայեցի կրթութեան եւ ընտանիքը հաւասարակշռող յենակէտը»։

Այո, Սահակ աղային է տունը, սակայն այս տան սիւնն է հեղինակին մայրը՝ տիկին Մարիամը, որ իր ամբողջ կեանքը նուիրած է իր ընտանիքին եւ զաւակներու ծառայու­թեան։ Մէկը, որ իր շատ երիտասարդ տարիքին տեսած էր տարագրութիւնն ու մահը, հագած էր որբութեան կրակէ շապիկը, կեանքին հասած է Անթուրայի եւ Ղազիրի որ­բա­նոցներուն մէջ, բայց կրած էր իր մէջ հաւատքը, որ ցեղասպանուելու դատապարտ­ուած իր ժողովուրդի ապագան լաւ, խոր արմատներ ունեցող հայ ընտանիքներու շա­րունակական գոյութեան մէջ կը կայանայ։ Այս համոզումը ներթափանցած է իր ամբողջ էութեան մէջ։ Ցեղասպանին դէմ իր լուռ վրէժին իրագործումը ան երդուած է տեսնել այն կեանքերուն մէջ, որ իր ծոցէն ծնած ու սնած են մարդիկ, որոնք հայօրէն պիտի ապրին եւ բարձր պիտի պահեն ցեղին անմար ջահը քաղաքակիրթ աշխարհին մէջ։

«Տիկին Մարիամ», «Մարիամ ճէճէ», «Մարիամ քոյրիկ» թէ «Մարիամ տուտու», ինչ­պէս ալ որ զինք կոչած են թաղեցիներ, միեւնոյնն է, պարզ կին մըն է ան՝ թէկուզ առանց բարձրագոյն կրթութեան, բայց կնոջ մը մայրական բնազդն է, որ զինք կը դարձնէ տի­րական, զօրեղ՝ քան իւրաքանչիւր գիտական տեսութիւն։ Խոնարհութիւնը իր բարո­յա­կան վեհութեան յատկանիշն է, կապուածութիւնը իր հայրենի աւանդոյթներուն հայեցի պատկանելիութեան դրոշմն է, ջերմեռանդութիւնը եւ Աստուծոյ հանդէպ երկիւղը՝ իր իմաստութեան պեճախօս վկայութիւնը։ Այս բոլորը իրենց հետքը ձգած են իբրեւ նուրբ, բայց անջնջելի կնիք իր զաւակներու սիրտերուն վրայ՝ կերտելով անոնց մէջ գերազան­ցապէս մարդը, իր շրջապատին մէջ յարգանք պարտադրող նկարագիրը։ Մէկ խօսքով՝ հեղինակի մօր՝ տիկ. Մարիամի, ամէնօրեայ զոհաբերութեան մէջ թաքնուած էր այն անտեսանելի մեծութիւնը, որ ո՛չ կրթութիւնը, ո՛չ ալ հարստութիւնը կրնան սորվեցնել արժանապատիւ կեանքը փոխանցելու արուեստը։

Գիրքին մէջ շատ մը դէմքեր կը տողանցեն, կը նշուին շատ մը իրադարձութիւններ, որոնք կապ ունին այդ ժամանակաշրջանի պատմութեան հետ։ Շատ մը հպարտալի ձեռքբերումներու, եկեղեցիներու, դպրոցներու, ակումբներու եւ այլ կառոյցներու, նաեւ գուցէ աւելի քան տասնեակի մը հասնող մամուլի տպագրութեան արդար սխրագոր­ծութիւններուն առընթեր, կան նաեւ անկումային իրավիճակներ, որոնց մէջ ամենա­ցաւալին 1958-ին ծայր առած հնչակ-դաշնակ հակամարտութիւնն էր՝ եղբայրասպան կռիւը, որ ոչ մէկ օրհնութիւն բերաւ լիբանանահայութեան։ Սակայն ամէն չարիք կը ծնանի նաեւ բարիք մը. գուցէ այս դառն փորձառութիւնը պատճառ դարձաւ այն խոհե­մութեան, որ 1975 թուականին Լիբանանի մէջ բռնկած քաղաքացիական պատերազմին հայկական բոլոր քաղաքական կուսակցութիւնները, եւ ընդհանրապէս հայութիւնը, միակամ որոշեցին չէզոք դիրքորոշում որդեգրել արիւնալի կռիւներուն, բայց եւ ան­վերապահ պատրաստակամութիւն յայտնեցին սատար հանդիսանալու հոն, ուր կար թէկուզ նուազագոյն առկայծ մը կողմերուն միջեւ կայացնելու համար հաշտութեան եւ խաղաղութեան պայմանագիր մը։

Վերոգրեալ նշեցի՝ «Մեր տունը» հատորին մէջ տողանցող բազմաթիւ դէմքերուն մէջ կը յիշուի նաեւ անձնաւորութիւն մը, որ պատմութեան մէջ դժբախտաբար իր տեղը կը գրաւէ անարգ գործով՝ Մաղաքիա արք. Օրմանեանի դէմ կատարած ահաբեկչութեամբ։ Դէպքը տեղի կ’ունենայ 6 յունուար 1906 թուականին, Ս. Ծնունդի պատարագի սկիզբը, տակաւին Գումգաբուի մայր եկեղեցւոյ դասուն մէջ կատարուած խնկարկութեան թա­փօրի ընթացքին։ Օրմանեան սրբազանին վրայ ատրճանակէ արձակուած երեք փամ­փուշտներէն առաջինն է, որ կը խոցէ ուսը՝ բարեբախտաբար անցնելով մէկ կողմէն միւ­սը, առանց ոսկրային բեկում կամ քիչ վար՝ թոքին որեւէ վնաս հասցնելու։ Ահաբեկիչը կարնեցի Յակոբ Խաչիկեանն էր, դեղագործական ուսմանց հետեւող մը, որ անդամա­գրուած էր Հ.Յ.Դ.-ի շարքերուն։ Ան իսկոյն կը զգետնուի բարապան Պօղոս Սրապեանի կողմէ, որ դասին ձախակողմեան դուռը կը հսկէր։ Ահաբեկիչը, ինչպէս նաեւ իրեն սա­տարող չորս ընկերներէն երեքը կը ձերբակալուին։ Վերջիններս բանտարկութեան, իսկ Յակոբ Խաչիկեան մահապատիժի կը դատապարտուին։ Սակայն մահավճիռը չգոր­ծադրուած, նոյնինքն Օրմանեան պատրիարքի բարեխօսութեամբ, վճռաբեկ ատեանէն մահապատիժի ներում կը տրուի՝ զայն վերածելով ցմահ բանտարկութեան։

1908 թուականի երիտթրքական այսպէս կոչուած յեղափոխութենէն եւ սուլթան Ապ­տիւլ Համիտ Բ.-ի գահընկէցութենէն ետք, 1909 թուականին շատ մը բանտարկեալներու հետ Յակոբ Խաչիկեանն ալ ազատ կ’արձակուի, որ իր մասնակցութիւնը կը բերէ 1915 թուականի Վան մտնող կամաւորներու ջոկատին, աւելի ուշ՝ Սարդարապատի հերոսա­մարտին։ Սակայն ճակատագրի ալիքները զինք կը հասցնեն Պէյրութ, ուր իր հէգ կեան­քին մայրամուտը կ’անցընէ բնակելով Պուրճ Համուտի իր գործատիրոջ տան սանդու­խին տակ՝ նեղլիկ խուցի մը մէջ։

Պատկառելի հիւր մըն է ան Մարկոսեաններու յարկէն ներս՝ ի վերջոյ կեանքը զոհած հայրենասէր մարտիկ մը, որուն վիճակաձգութեամբ բախտ վիճակուած էր իրականաց­նելու կուսակցութեան վճիռը՝ Օրմանեան սրբազանը ահաբեկելու ուղղութեամբ։

Հայոց պատմութեան մէջ շատ չեն եղած այն դէմքերը, որոնք փայլած են դիւանագի­տութեան տաղանդով։ Եթէ երբեք եղած են, ապա այդ քիչերուն մէջ անտարակոյս պէտք է նշել Օրմանեան սրբազանը, որ արիւնկզակ սուլթանը իր հաւասարակշիռին տալ առնել փորձելով՝ կ’աշխատէր, ըստ կարելւոյն, ազգին առաւելութիւնները ապահո­վել։ Եւ ճիշդ ասոր համար է, որ պատմութիւնը իրեն «գազանազուսպ» մակդիրը տուած է։ Սակայն հայ յեղափոխական կուսակցութեանց բռնատիրութեան դէմ արդար պայ­քար մղելը ժամանակի հրամայականն էր, հետեւաբար երկու հեղինակութեանց՝ կու­սակցութեան եւ Օրմանեան սրբազանի գործելաոճը իրարմէ միանգամայն կը տարբե­րէին՝ տեղի տալով հակասութիւններու եւ թշնամանքի, որ իր աւարտին կը հասնի Օր­մանեան սրբազանի դէմ ահաբեկչական ձախորդ վճիռը իրականացնելու գործողու­թեամբ։

Յակոբ Խաչիկեան իր արարքը հետագային որակած է իբրեւ «երիտասարդական տա­քարիւն սխալ»։ Սակայն պահ մը պատկերացուցէք, որ եթէ երբեք այդ «սխալը» իրակա­նանար եւ Օրմանեան սրբազան տեղն ու տեղը կնքէր իր մահկանացուն, ապա Հայ եկեղեցին եւ ազգը զրկուած պիտի ըլլային այն եզակի աշխատասիրութիւններէն, որոնք արգասիքն են այս մեծ Հայուն, հոս պարզապէս նշելով անոնցմէ միայն քանի մը հատը՝ «Հայոց եկեղեցին», «Համապատում», «Խոհ եւ խօսք» եւ «Ազգապատում» եռահատո­րը։

Արդարեւ, պետութիւններ նոյնիսկ իրենց առած որոշումներուն մէջ կրնան սխալիլ, քա­ղաքական կուսակցութիւններ նոյնպէս։ Եկեղեցին միակն է, որ կը վարդապետէ, թէ ինք իբրեւ աստուածային հաստատութիւն անսխալական է. թերեւս… Սակայն Եկեղեցւոյ պատմութիւնը մէկ փաստ յստակ ու մեկին դարձուցած է, որ եթէ Եկեղեցին իբրեւ աստուածաբանական յղացք անսխալական է, ապա ստոյգ անսխալական չէ իր վեր­նախաւը։ Անսխալականութիւնը բացառապէս աստուածային ստորոգելի է, իսկ մարդու պարագային անսխալական ըլլալը գերմարդկային, աւելի ճիշդը՝ անմարդկային ըլլալ կը նշանակէ։

Գիրքը, զոր նկատի ունինք, գրական-ստեղծագործական արուեստի իր շատ մը առանձ­նայատկութիւններուն առընթեր օժտուած է նաեւ այլ բարեմասնութեամբ, որ հարկ է վեր հանել արժանապէս. այստեղ ուշագրաւ են հեղինակին խորաթափանց մեկնաբա­նութիւնները եւ տուած գնահատականները գիրքին մէջ ներկայացուած կերպարներուն եւ պատմական իրադարձութիւններուն վերաբերեալ: Յստակ տեսլականով եւ համո­զումով ան իւրաքանչիւր կերպարի կը հաղորդէ բարոյական խորք եւ արժանապա­տուութիւն՝ կապելով անձնական յիշողութիւնները պատմական աւելի լայն համա­թեքսթի հետ: Հեղինակին մեկնաբանութիւնները երբեք մակերեսային չեն. անոնք կը բանան ընկալման եւ հասկացողութեան տարածքներ ու շօշափելի կը դարձնեն, թէ ինչպէ՛ս կը միահիւսուին անհատական կեանքի պատմութիւնները եւ հաւաքական փորձառութիւնները ազգային տոհմիկ աւանդութիւններու, սովորութիւններու, կենցա­ղավարութեան, հաղորդակցութեան եւ ընկերային կեանքի իրականութեան մէջ: Սոյն առաւելութիւնները գիրքին կու տան ոչ միայն գրական-ստեղծագործական յղացք, այլեւ կը հաղորդեն պատմողական ուժ եւ պատմական նշանակութիւն:

«Մեր տունը» տեսակ մը վաւերական պատմութիւնն է Պուրճ Համուտի հայութեան՝ անոր գոյաւորման եւ զարգացման։ Ան կը հաւաստէ, որ ատենին անոր բնակիչներուն ճնշող մեծամասնութիւնը հայեր էին հայութեան այն մնացորդացէն, որ պիտի շարու­նակէր իր կեանքին գոյերթը արեւելեան Պէյրութի այս շրջանին մէջ՝ կազմելով նոր բնա­կավայրեր իրենց նախկին շէներու եւ աւաններու անունները տալով անոնց՝ Նոր Մա­րաշ, Նոր Ատանա, Նոր Սիս, Նոր Ամանոս, Նոր Թոմարզա եւ այլն։ Փաստօրէն Պուրճ Համուտ բազմատարր հասարակութենէ կազմուած բնակավայրի մը խճանկարն էր, որ միայն եւ ամբողջական մէկ պատկեր կը ցոլացնէր՝ Կիլիկիոյ հայութեան անյեղլի դի­մանկարը։

«Մեր տունը» ստեղծագործութեան ամենատպաւորիչ առանձնայատկութիւններէն մէկն ալ հեղինակի ծնողքին խօսած Թոմարզայի հայերէն բարբառն է, որ ամբողջու­թեամբ վերարտադրուած է գիրքին էջերուն մէջ: Այս լեզուական կենսունակութիւնը ոչ միայն ստեղծագործութեան կը հաղորդէ մասնաւոր արժէք մը, այլեւ դուռ կը բանայ դէպի աշխարհ մը, որ, հազար ափսոս, սփիւռքահայ կեանքին մէջ հետզհետէ աւելի կը դալկանայ, ընդհուպ մինչեւ սպառում եւ ի վերջոյ՝ կորուստ: Հայ սփիւռքը օտար եր­կինքներու տակ կանգնած ձուլման, կենսակերպի փոփոխութիւններու, գերիշխող մշա­կոյթներու եւ լեզուներու յարմարելու ճնշման ներքոյ՝ աստիճանաբար կը կորսնցնէ այս արժէքաւոր գաւառաբարբառներէն շատերը: Զորօրինակ՝ հաճընցիներ չկրցան պահել այն լեզուն, որ տաւրոսեան Հաճընի մէջ կը խօսէին իրենց տատերն ու պապերը։ Այնուամենայնիւ, ճիշդ այս բարբառներն են, որոնք կը մարմնաւորեն մեր մայրենիին հարստութիւնն ու բազմազանութիւնը՝ պահպանելով յիշողութիւններ, մտածելակերպ եւ արտայայտուելու ձեւեր, որոնք դժուար թէ արտացոլացնէ գրական լեզուն թէ՛ ա­րեւմտահայերէնի եւ թէ՛ արեւելահայերէնի պարագային: Իւրաքանչիւր բարբառ հայ ինքնութեան բաղկացուցիչ մէկ մասը կը կազմէ, կը շարունակէ սերունդներու միջեւ կա­պը, նաեւ՝ աւանդութեան եւ մեր միասնական պատմութեան հետ։ Հետեւաբար առաւել եւս կարեւոր է պահպանել այս լեզուական գանձերը, փաստագրել զանոնք եւ, ամէն բանէ առաջ, շարունակել զանոնք խօսիլ առօրեայ կեանքի մէջ, որպէսզի անոնք ոչ միայն մնան անվերադարձ անցեալի մը յուշը, այլեւ ունենան կենսունակ ապագայ:

Յաւարտ բանիս, թող արտօնուած ըլլայ ինծի սրտանց շնորհաւորելու հատորիս հեղինակը գրական իր անդրանիկ երախայրիքին առթիւ, եւ ինչպէս իր սիրասուն մայրիկը երկնից լուսակարկառ բարձունքէն թոմարզայի բարբառով պիտի ըսէր.

«Սեդա՛, տե՛ս եաւրում, ըստեղ ի՜նչ գեղեցիկ գիրք կիրած ես»։

Շնորհակալութի՛ւն։