ՀՐԱՆԴ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆԻ` ՅԱԿՈԲ ՕՇԱԿԱՆԻ ԹԱՏԵՐԳՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻՆ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ ԱՐԺԷՔԱՒՈՐ ԱՇԽԱՏՈՒԹԻՒՆԸ

          Վերջերս լոյս տեսաւ գրող, բանաստեղծ, թարգմանիչ, թատերագիր, բեմադրիչ եւ ասմունքող տոքթ. Հրանդ Մարգարեանի «Յակոբ Օշական՝ թատերագիրը» գործը Libra-6 Production-ի կողմէ:

          Գրականագէտ, ՀՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղեանի անուան գրականութեան հիմնարկի աւագ գիտաշխատող Արմէն Աւանէսեան գրած է վերլուծական նախաբան մը, որ կ՛անդրադառնայ գիրքին բովանդակութեան։
          Հայաստանի գրողներու միութեան անդամ Արմէն Աւանէսեան հեղինակ է երեք տասնեակէ աւելի գրականութեան եւ թատրոնի մասին յօդուածներու, որոնք լոյս տեսած են հայրենի եւ սփիւռքի գրական մամուլին մէջ:
          Ստորեւ՝ Աւանէսեանի նախաբանը ամբողջութեամբ: 

Երեւի մեր ժողովրդի մտախառնուածքից է, որ մեծ գրողը հայի կողմից ճիշտ չի ընկալւում, գոնէ մեծի իմաստը դեռեւս ճշգրտուած չէ, եւ փոխանակ երեւոյթի, սոսկ որպէս չափի միաւոր կամ ածական է գիտակցւում։ Այս համընդհանուր դարձած մօտեցում-վերաբերմունքն էլ մէկ ուրիշ զաւեշտ է ծնում. ամենամեծ գրող արտայայտութիւնը: Աշխարհի մշակութային տարածքում մեծ ժողովուրդներն այսկերպ չեն վարւում։ Նրանք իրենց մեծ գրողի մէկ հատորը տասնեակ նոյն ծաւալի գրականագիտական-վերլուծական աշխատութիւններով են ներկայացնում, ծանօթագրւում են գրեթէ իւրաքանչիւր տող, բառ: Նախանձելու առիթ կայ, բայց աւելի շահեկան կը լինի համաշխարհային գրականագիտական փորձի գործառական իւրացումը: Թումանեանը, Իսահակեանը, Չարենցը, Օշականը… դեռեւս ըստ արժանաւոյնս գնահատուած-ուսումնասիրուած չեն մեր գրականագէտների կողմից: Պատճառներ չարժէ փնտռել: Մանաւանդ այս առումով կրկնակի տուժած է Յակոբ Օշականը, ով խորհրդային հասարակարգում արգելուած գրող լինելով, այսօր էլ կարծես թէ արգելքից ազատուած, բայց միեւնոյն ժամանակ անտեսուած ու չընթերցուող հեղինակ է: Այլապէս ինչո՞ւ առ այսօր Օշականի ամբողջական երկերը Հայաստանում չի տպագրուել: Չնայած Երեւանի Պետական Համալսարանի բանասիրութեան հիմնարկի ուսումնական ծրագրում ներառուած է այս հեղինակը, այնուամենայնիւ բազմիցս լսել եմ, թէ Օշականի տեքստերը խրթին են, բարդ: Ճշմարտութեան չափաբաժին գուցէ կայ այս կարծիքի մէջ, բայց շատ անգամ Օշական չկարդալու որպէս արդարացում է կիրառւում:

Հրանդ Մարգարեանի «Յակոբ Օշական` թատերագիրը» ուսումնասիրութիւնը եւս մէկ ապացոյց է, որ Օշական կարդալը թերեւս ժամանակատար, բայց ոչ դժուարին է, մանաւանդ անհնարին աշխատանք չէ: Առաջինը, որ աչքի է զարնում, գրագէտի կողմից Օշականի ողջ թատերգական ժառանգութեան բարեխիղճ ընթերցումն է: Սոյն ուսումնասիրութիւնը կարող էր կրկնակի, քառակի ծաւալ ունենալ, բայց կարծում եմ այլ նպատակ է հետապնդել հեղինակը: Այս գիրքը դասագրքային արժէք ունի թատերական ինստիտուտում սովորողների համար: Հէնց սա էլ պայմանաւորում է գրքի յաջողուածութիւնը։ Նոր գրականագիտական մեթոտով են քննւում Օշականի թատերգական երկերը եւ առաջնային նպատակ է ծառայում Օշականի խօսքի հումքի բացայայտումը, ինչն էլ արել է մեծանուն մտաւորականը: Անսպառ նիւթ կարող է հանդիսանալ Օշականի դրամատուրգիան, եւ անընդհատ նորովի ընթերցման, վերլուծման-մեկնաբանման առիթ-հնարավորութիւն տալիս է: Մեր ժամանակների բեմադրիչների համար եւս կարեւոր մարտահրաւէր է` վերցնել Օշականի որեւէ թատերգական երկ եւ նոր ու արդիական բեմականացում անել:

Միայն Օշականի թատերգական ժառանգութեանը չէ, որ անդրադառնում է գրագէտը: Նա տալիս է նաեւ ժամանակի թատրոնի տեսական մտայնութիւնների պատկերը, որտեղ ուրուագծում են օշականեան – թատերգութիւնները։ Օշականին նուիրուած մենագրութեան մէջ գրականագէտ Կիմ Աղաբէկեանը տալիս է գրողի իւրօրինակ դիմանկարը. «Օշականն ինձ երեւում է ծանրաքայլ, բայց եւ իմաստուն, ճշմարիտ, բայց եւ անչար, խստապահանջ, բայց եւ գորովալից, մեծ, իմացութիւնների անպարագիծ պահեստարան բայց ոչ մեծամիտ, ուրացողներից վիրաւորուած, բայց ոչ քինախնդիր, չարժեքները ժխտող, բայց եւ արժէքները հաստատող, սկզբունքային, բայց ոչ երբեք նեղ միտ, ստույգ անհատականություն, բայց ոչ երբեք մաս այլ, բոլոր պարագաներում ամբողջութիւն» (1): Սոյն ու սումնասիրութեան մէջ Հրանդ Մարգարեանը Օշականի թատերգութեան ամբողջական պատկերը տալով ակամայ հաստատում է Օշական գրողի մեծութիւնը, իմացութիւնները, խստապահանջութիւնը եւ սկզբունքայնութիւնը:

Հրանդ Մարգարեանը թատրոնի մարդ է, բազմաթիւ թատերախաղերի հեղինակ, որոնք տարբեր լեզուներով բեմադրուել են թէ՛ Հայաստանում եւ թէ՛ ԱՄՆ-ում։ Նա հայ նոր թատրոնի ջատագովներից է եւ լինելով նորարար՝ պահպանում է հայոց աւանդոյթը։ Ներքին կապեր կարելի է տեսնել տարբեր թատերագիրների հետ, սակայն Հրանդ Մարգարեանի գործերը տարաճիւղ երկխօսութիւնների մէջ են նաեւ Օշականի՝ իր ժամանակին նորարար թատրոնի հետ։ Հրանդ Մարգարեանի օշականեան ընթերցումն աչքի է ընկնում Օշականի հսկայ ժառանգութեան մի ճիւղի՝ թատրերգութեան սեփական կերպընկալումով: Գրագէտը չի էլ թաքցնում իր մասնաւոր ընկալումը, եւ այս պարագայում նրա վերլուծութիւնն առաւել անմիջական է, մի տեսակ երկխօսութիւն-դասախօսութեան նման տաք ու կենդանի: Նա գիտակցել է, թէ որքան պատասխանատու գործ է Օշականի թատերգութիւններին անդրադառնալը: «Յակոբ Օշականի թատրերգական գրականութիւնը քսանվեց տարիներու հունձք մըն է»,- այսպէս է սկսում իր ուսումնասիրութիւնը: Գրքի սկզբում «Հեղինակի կողմից» մուտքի խօսքում Հրանդ Մարգարեապատճառաբանում է իր մօտեցումը. «Պարտի զգալ Օշականի գրականութենէն՝ «խտացուած իսկութեան» տագնապը այդ ճամբով պեղելու գրողին իմացական եւ զգացական աշխարհները, ուր խարսխուած են իր տեսական հանգանակները» (էջ 11): Աշխատութեան կառուցուածքը ամուր ու տրամաբանական է: Մարգարեանը գիրքը բաժանել է տասնչորս գլուխ-մասերի, Վէրջաբանի եւ Եզրակացութեան, ինչպէս նաեւ շնորհակալութեան խօսքի: Թւում է Օշականի տարածական ընդգրկուն ու բովանդակային թատերգութիւնը պէտք է որ չտեղաւորուի մէկ գրքի ծաւալային սահմաններում, այնուամենայնիւ ուսումնասիրողը կարողացել է համակարգել հսկայածաւալ նիւթը եւ պատուով կատարել իր գործը:

Առաջին մասը` «Օշականի թատերախաղերը հայ բեմի վրա», Օշական մարդ-թատրոնի դիմանկար է յիշեցնում։ Մարգարեանը մանրամասն ներկայեացնում է թատրոնի կառուցուածքը,    ըմբռնումները, որին համաձոյլ ներկայանում է նախորդ դարասկզբի հայ թատրոնի գեղագիտական ըմբռնումները. «Դերակատարման տկարութիւնը, դե- րասանէն զատ, ձեւով մը նաեւ ղեկավարին կը վերաբերի, ա՞ն էր, որ պիտի կարենար սրբագրել դերասանին արեւմտահայ հնչիւնական հարցը կամ զգեստաւորման յարդարանքը» (էջ 17):

Առաջին մասի տրամաբանական թիւնն է երկրորդ մասը։ «Օշականի հեղինակած թատերախաղերը» վերնագրով հատուածում ուսումնասիրողն անդրադառնում է Օշականի թատերախաղերի քանակին, հրատարակուած, անտիպ եւ կորսուած թատերախաղերին, դրանց գրութեան եւ հրատարակման թուականներին, կատարում է բանասիրական վերլուծութիւն, տալիս մի շարք հարցերի պատասխանները։

Յաջորդ մասում տրւում է Օշականի թատերախաղերի ամբողջական ցանկը՝ աղիւսակի տեսքով, որտեղ նշւում են նաեւ գրութեան եւ հրատարակութեան տարեթուերն ու աղբիւրները:

«Օշականի թատերախաղերուն hամառօտագրութիւնները» մասում Հրանդ Մարգարեանը ՝ առանձին- առանձին անդրադառնում է Օշականի իւրաքանչիւր թատերախաղի, նշում է դրանց թեմատիկ առանձնայատկութիւնն ու տալիս բովանդակութեան հակիրճ նկարագիրը։

Գրական ոճին, թատերգական ոճին, թատերական արուեստի դպրոցի հարցերին եւ թատերախաղերի փիլիսոփայական հենքին ուսումնասիրողն անդրադառնում է «Օշականի թատերախաղերուն` թատրեր- գական բաժանումները» վերնագրով մասում։ Ուսումնասիրութեան այս հատուածն աչքի է ընկում խոր իմաստասիրական եւ թատրոնի տեսութեան իմացութիւնների հարուստ շերտերով:

Օշական թատերագրի ոգեղեն աշխարհին անդրադարձ է կատարվում «Օշական թատերագրի

Այս եւ յաջորդ` «Օշական թատերագրի իմացական աշխարհահայեացքը» հատուածները կենդանացնում են Օշականի ապրած ժամանակաշրջանը իր ազգային արտաքին ու ներքին խնդիրներով, որոնցից շատերն այսօր իսկ արդիական են: Ուսումնասիրութեան այս գլուխներում      Օշականի թատերգութիւնները համեմատւում են նաեւ համաշխարհային միւս մեծ թատերագիրների ստեղծագործութիւնների հետ։ Ուսումնասիրողը կատարում է ճշգրիտ հետեւութիւն. «Օշական ծանօթ եղած է նաեւ համաշխարհային գրականութեան մէջ ոճային եւ ժանրային ուղղութիւններուն» (էջ 53)։ Ոչ մի գեղարուեստական տարածութիւն չի կարող սահմանափակել մեծ մտածողի տեսողական դաշտը, արդիւնքում թատերգութիւնները վերածւում են նախ եւ առաջ ընթերցողական նիւթի:

Սակայն այս ամէնով հանդերձ հիանալի մտածող Հրանդ Մարգարեանը «Օշականի թատերագրութեան արուեստի հանգանակները» մասում մանրամասնօրէն անդրադառնում է թատերախաղերի գործողութիւններին, թատրոնի օրէնքներին, թատերակայնութեանը, թատերային լեզուին եւ ոճին, տէսանելիին եւ անտեսանելիին, կառուցուածքային հարցերին, եւ այլ տէսական հարցադրումների։ Ուսումնասիրութեան այս հատուածն աւելի մօտ է արուեստագիտութեանը:

Յաջորդ մասերում ուսումնասիրողն անցնում է տիպական վերլուծութիւնների։ Ուսումնասիրութեան հետեւեալ մասերում՝ «Համամարդկայինը Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Կինը Օշականի թատերախաղերուն մէջ», ««Մահը» Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Կիրքն ու սեռայինը Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Թուրքին տիպարը Օշականի թատերախաղերուն մէջ», «Օշականի տիպարներուն անունները» Հրանդ Մարգարեանը առանձին հարցադրումների շուրջ ուսումնասիրութիւն է կատարում, ցոյց տալիս Օշականի թատերախաղերում առկայ մասնաւորն ու ընդհանրականը, բովանդակային հարցադրումները։

Առանձին հերոս-կերպարի չի վերլուծում ուսումնասիրողը. նա հերոսների տիպական արժէքներն է տալիս:

Ուսումնասիրութեան վերջում ներկայացւում է վերջաբանը, որտեղ Հրանդ Մարգարեանը կէտ առ կէտ ներկայեցնում է իր հետազօտութիւնից առթող եզրակացութիւնները, իսկ ամենավերջում՝ ««Իսկութեան» եզրափակումը» հատուածում հեղինակը տալիս է յստակ եզրայանգում. «Օշական, հայ թատրերգական գրականութեան՝ Իրապաշտօրէն՝ իմացականը գերող մարդկային փորձառութեան մտահոգութիւնները բերաւ: Յորդորապաշտօրէն հայութիւն եւ հայրենիք բառերուն յաւիտենական գոյութիւնը դրուատեց ու պատգամեց, Ոգեպաշտօրէն Հայ Առաքելական եկղեցւոյ քրիստոնէական կրօնքի վեհութիւնը գովերգեց եւ իր գրականութիւնը մշակեց Գոյապաշտ իմաստսսիրութեան հիմքերով:

Առանց դոյզն վարանումի կարելի է հաստատել, Օշական անվիճելի ներկայութիւն մըն է հայ թատրելգական գրականութեան մէջ» (ընդգծումները՝ Հ.Մ., է. 93-94):

Օշականի թատերգութեանը հայ գրականագիտութիւնը այս ծաւալով դեռեւս չէր անդրադարձել։ Անշուշտ, արժանի են յիշատակման լուսահոգի Կիմ Աղաբէկեանի ուսումնասիրութիւնը, Գրիգոր Յակոբեանի յօդուածները, սակայն դրանք հիմնականում Օշականի արձակի շուրջ են եղել: Մարգարեանի` Օշականի թատերգութեան ամբողջացման այս փորձը, անկասկած, ողջունելի է եւ ոգեւորող։ Անշուշտ, նա ամէն ինչ չէ, որ ասել է։ Այնուհանդերձ, այս գիրքը դեռեւս կուղղորդի ապագայmուսումնասիրողներին:

Արմէն Աւանէսեան