Իսլամութեան Աշխարհաքաղաքականութիւնը. «Թուրքիոյ Դարաշրջանը» Կը Մօտենա՞յ
ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
31 Մարտ 2025
haroutchekijian.wordpress.com
Ճէոֆորի` ռուսական աշխարհաքաղաքական անկախ նախատեսութեան կեդրոնի վերլուծաբան Միհայիլ Լաւրովի Mlhail Lavrov 6 մարտ 2025-ի յօդուածին խորագիրն է վերոնշեալը (1), որ ստորեւ անգլերէնէ պիտի թարգմանեմ: Սակայն, պէտք է նշել, որ 19 մարտ 2025-էն ի վեր, Էրտողանի ընդդիմադիր՝ Պոլսոյ քաղաքապետին բանտարկութեան դէմ Թուրքիոյ մէջ բողոքի հարիւր հազարաւորներու (ոմանք 2 միլիոնէ աւելի) ցոյցերը այս յօդուածէն ետք տեղի ունեցան, նոյնպէս՝ Սուրիոյ մէջ ալաուիներուն սպանդը, սակայն յօդուածին միտք բանին ուսանելի կը մնայ: Տեղւոյն վրայ * աստղանշանով եւ շեղագիր ճշդումներ պիտի կատարեմ:
Ճէոֆորին նախաբանը. «7 հոկտեմբեր 2023-ի Միջին Արեւելքի ազդեցիկ իրադարձութիւնները՝ «Ալ-Աքսայի ջրհեղեղը», Կազայի պատերազմը եւ Սուրիոյ մէջ Ասատի վարչակարգին տապալումը, պատճառեցին տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական կառուցուածքի արմատական փոփոխութիւններ։ Այս զարգացումները ահագին վերլուծումներու առարկայ դարձան, սակայն շատ կարեւոր նիւթ մը կը մնայ հիմնական քննարկումէն դուրս՝ աշխարհաքաղաքականութեան իսլամական ուղղութիւնը:
«Իսլամը այժմ Միջին Արեւելքի պատմութեան եւ քաղաքականութեան անբաժանելի մասն է: Առանց հաշուի առնելու զայն, որ սովորաբար կը կոչուի «իսլամական գործօն», կարելի չէ արժեւորել այստեղ տեղի ունեցող պատահարները եւ նախատեսել անոնց զարգացումը։
«Փորձենք այս պրիսմակով դիտել կացութիւնը:
«Նախ եւ առաջ, պէտք է ըսել՝ Իսլամը միջավայր է, որ կ՚արտադրէ տարբեր քաղաքական հասկացութիւններ, տեսութիւններ եւ սովորութիւններ: Այս կրօնը հիմք կը հանդիսանայ կայուն եւ շատ աշխոյժ ստեղծագործական գործունէութեան՝ ընկերային, քաղաքական եւ տնտեսական:
«Այս ստեղծագործութիւնը մրցակցութիւն կ՚առաջացնէ, առնուազն երեք հիմնական ուղղութիւններով, որոնք կը պայքարին իսլամական ժողովուրդը առաջնորդելու համար՝ սէուտական, թրքական եւ իրանեան: Կայ նաեւ ասիականը՝ ինտոնեզիական եւ մալեզիական, որ սակայն ուղղակի կապ չունի Միջին Արեւելքի հետ:
«Դիտելով Միջին Արեւելքի այժմու ճգնաժամը, մրցակցող իսլամական ուղղութիւններու տեսանկիւնէն՝ ի յայտ կու գայ բաւական յստակ միտում մը, ուր թրքականը կը գերազանցէ սէուտական եւ իրանեան մրցակիցներուն:
«Արաբական իսլամի անկումը՝ պաղեստինեան հարցին ապակրօնացումը:
«Կազայի ողբերգական իրադարձութիւնները (ցեղասպանութիւնը*) եւ անոնց նկատմամբ արաբական միապետութիւններուն տկար արձագանքը ցոյց տուին, որ պաղեստինեան հարցը արաբական վերնախաւին համար որեւէ էական իսլամական ծաւալ չունի։ Առաջին հերթին, արաբներուն՝ իսլամութեան հիմնադիրներուն տեսանկիւնէն, ամենակարեւոր սրբավայրերն են Մեքքէն եւ Մետինէն, որոնք կը գտնուին Սէուտի տան պաշտպանութեան տակ։
«Ինչ կը վերաբերի Պաղեստինին եւ անոր մաս կազմող Երուսաղէմին, անոնք ուղղակի կապ չունին Արաբիոյ՝ իսլամական օրրանին հետ։ Անշուշտ, Երուսաղէմի Ալ-Աքսա մզկիթը «առաջին քպլան» է (ուղղութիւնը, որուն իսլամները կը խոնարհին աղօթքի ժամանակ), բայց այս սուրբ վայրը ունի իր պահապանը` Յորդանանի թագաւորը, եւ, հետեւաբար, պատասխանատուութիւնը անոր վրայ է: Աւելին, Երուսաղէմը երեք կրօններու քաղաք է՝ Իսլամը այստեղ չի կրնար մենաշնորհ ունենալ:
«Կը թուի, որ Պաղեստինի նկատմամբ արաբ վերաբերմունքը մթնոլորտ մը ստեղծած էր, ուր կարելի էր կնքել «Աբրահամի համաձայնութիւնները», տեսակ մը «Աբրահամի ոգի», որ համակրելի էր արաբներուն։ Արաբ-իսրայէլեան այս «գործարքներու» ստորագրութիւնով պաղեստինեան հարցը խոչընդոտ դարձաւ հրէական պետութեան հետ յարաբերութիւններու կարգաւորման գործին։ Աւելի՛ն, այս խոչընդոտը, ըստ էութեան, ստեղծեցին իրենց իսկ եղբայրները՝ արաբները, որոնց հետ, ըստ հարուստ շէյխերուն, ի վերջոյ կարելի էր բանակցիլ եւ սակարկել։ Խնդիրը հարցին գոյութենական կամ կրօնական նշանակութիւն տալը չէ։ Այդ իսկ պատճառով արաբները կողմնորոշուած են պաղեստինեան աշխարհիկ իշխանութիւններու հետ համագործակցութեան ուղղութեամբ, եւ, ո՛չ թէ Իսլամական դիմադրութեան շարժումին, ՀԱՄԱՍ-ի եւ նմանատիպ խումբերուն հետ:
«Մինչ այդ, մրցակից իսլամականներ՝ Իրանի եւ Թուրքիոյ համար, Պաղեստինի հարցը, հեռու է «ընտանեկան հարց» ըլլալէ եւ ստացած է յստակ կրօնական բնոյթ: Թեհրանի եւ Անգարայի համար պաղեստինցիներուն իրենց հողին համար պայքարը մի՛այն մէկ մասն է, միւսը՝ Երուսաղէմի համար է, որուն կը սպառնայ «հրէականացումը», եւ Ալ-Աքսա մզկիթին պահպանման համար, որուն տեղ կրնայ կառուցուիլ Երուսաղէմի հրէական նոր տաճարը։ Այսինքն՝ հարցը Կազան իբրեւ այդպիսին չէ, ոչ ալ նոյնիսկ Պաղեստին պետութեան ստեղծումը, այլ իսլամական սրբավայրերու անձեռնմխելիութիւնը։ Այս հիման վրայ է, որ թուրքերն ու իրանցիները մշակած ու վարած են իրենց քաղաքականութիւնը։ Իսլամ աշխարհին՝ Ումմային համար նման մօտեցումը շատ աւելի ճիշդ կը թուի, քան՝ «Աբրահամի ոգին», որմէ ուրացումի հոտ կու գայ:
«Ուահապականութեան մաշումը:
«Սէուտական իսլամի անկումին առթած պատճառներէն է Սէուտական Արաբիոյ մէջ աւանդական ուահապական վարդապետութեան, նախնական՝ կարծր, խիստ, «մաքրակրօնական» արժէքներու, կանոններու եւ ուսմունքներու քայքայման ընթացքը: Այս ուղղութիւնը սկսաւ գահաժառանգ Մուհամմէտ պըն Սալմանի բարեփոխումներով, եւ այսօր Սէուտական Արաբիոյ թագաւորութիւնը դժուար թէ կարելի է համարել կրօնականութեան եւ բարոյականութեան տիպար:
«Երիտասարդ գահաժառանգին բարեփոխումները պատասխանն էին այն երկարամեայ հարցին, թէ ինչպէ՛ս ուահապական իսլամը (եւ ընդհանրապէս իսլամը) կ՚առնչուի հասարակութեան եւ տնտեսութեան արդիականացման, արուեստագիտութեան զարգացման, ժամանակակից հասարակութեան բնորոշ ազատութիւններուն, տեղեկատուութեան անսահմանափակ հոսքին եւ այլն: «Պատմական փորձը ցոյց տուած է, որ Ուահապականութիւնը կ՚արգելակէ որեւէ զարգացում, եւ զարմանալի չէ, որ արաբական աւագանիի նոր սերունդին ներկայացուցիչը որոշած է շտկել զայն։ Սակայն, կը թուի, որ Ուահապականութիւնը մերկացնելով աւանդական խստութենէն՝ դարձած է դատարկ, զուրկ նկարագիրէ եւ իւրայատկութենէ։ Հետեւանքը՝ թագաւորութեան մէջ, նաեւ, Արաբ Միացեալ Էմիրութեան մէջ, Իսլամը՝ Ումմայի աչքին, արագօրէն վերածուած է արեւմտեան ոճի «բնիկ կրօնական ծէսի»՝ զուրկ իր սուրբ իմաստէն եւ, հետեւաբար, գրաւչութենէն ու հեղինակութենէն:
«Այս պայմաններուն մէջ Սէուտական Արաբիոյ եւ Քաթարի միջեւ մրցակցութիւնը նշանակալից է: Պատահական չէ, որ Տոհան տարածաշրջանային բեմին հանդէս կու գայ իբրեւ Թեհրանի եւ Անգարայի գործընկեր, եւ ոչ իբրեւ Ռիատի դաշնակից։ Փաստն այն է, որ Քաթարի իշխող ընտանիքը՝ Ալ Թանիները, իրենք զիրենք ուահապիզմի իսկական ժառանգորդները կը համարեն, եւ սէուտցիներուն այս վարդապետութիւնը անօրինական կերպով իւրացնելու եւ աղաւաղելու մէջ կը մեղադրեն։ Այս մանրամասնութիւնը կարեւոր է, քանի որ Սէուտական Արաբիոյ եւ Քաթարի միջեւ պառակտումին պատճառն է, որ արգելք կը հանդիսանայ արաբական միապետութիւններուն, միասնական քաղաքական եւ կրօնական ճակատ կազմելու՝ հարեւաններուն հետ մրցակցային պայքարին մէջ:
«Այս նիւթով, Իրանի եւ Թուրքիոյ իսլամական օրինակները բաւական տարբեր տեսք ունին: Թէ՛ իրանեան եւ թէ՛ ալ թրքական փորձը ցոյց կու տայ, որ իսլամը ներկայացուցչական ժողովրդավարութեան*, խօսքի ազատութեան*, գիտական եւ արուեստագիտական յառաջդիմութեան եւ մշակութային արդիականացման հետ համատեղելի է։ Աւելի՛ն, ի վիճակի է պահպանել իր բնոյթը՝ արդիականութեան ճնշումներուն տեղի չտալով, կամ համապատասխանեցնելով «նոր միտումներու» պահանջներուն, այլ՝ վերամշակելով այդ նորութիւնները եւ ներմուծելով զանոնք իսլամ հասարակութեան մէջ: *Թուրքիան տասնեակ հազարաւոր քաղաքական բանտարկեալներ ունի, որոնց մէջ մեծ թիւով լրագրողներ*:
«Անշուշտ, թէ՛ իրանեան, եւ թէ՛ թրքական հասարակական-քաղաքական համակարգերը կարելի է քննադատել արեւմտեան չափանիշներու տեսանկիւնէն, սակայն իսլամ աշխարհին համար անոնք շատ աւելի ժողովրդավար եւ արդար կը թուին, քան արաբական միապետութիւնները։ Ամենակարեւորը այն է, որ թուրքերու եւ իրանցիներու անհերքելի յաջողութիւնները տնտեսութեան, բարձր արուեստագիտութեան իւրացման եւ ռազմական բնագաւառին մէջ, եւ Ամերիկայի, Արեւմուտքի, Չինաստանի եւ Ռուսիոյ հետ հաւասար պայմաններով բանակցելու անոնց կարողութիւնը, այս բոլորը կ՚ապացուցէ, որ Ումմայի աչքին, իսլամը փակուղի չէ ինչպէս կը թուէր քանի մը տասնամեակ առաջ: Կան իսլամի զարգացման արդիւնաւէտ օրինակներ, եւ իսլամները դատապարտուած չեն ապրելու մի՛այն նաւթով, իբրեւ «Ամենակարողէն նուէր»:
«Իրանի նահանջը:
«7 հոկտեմբեր 2023-էն ետք, Միջին Արեւելքի բռնկած ճգնաժամին արաբներուն մասնակցիլ չուզելը՝ տարածաշրջանը Թուրքիոյ եւ Իրանի միջեւ ռազմավարական խաղի դաշտի վերածեց։ Այստեղ Թեհրանը ամենէն աշխոյժ մասնակցութիւնը ունեցաւ՝ նոյնիսկ Իսրայէլի հետ հարուածներ փոխանակելով։ Միւս կողմէ, Թուրքիան կեդրոնացաւ տեղեկատուական եւ քաղաքական գործողութիւններու* վրայ։ *Դատարկ քարոզչութիւն կատարելով: Թուրքիան իր նաւահանգիստներէն ատրպէյճանական վառելանիւթ եւ այլ ապրանքներ մատակարարեց Իսրայէլի, հակառակ անոր, որ Էրտողան հրապարակաւ կոչ կ՚ընէր արաբներուն եւ իսլամներուն մատակարարումի հոսքը դադրեցնել…*
«Կազայի պատերազմէն եւ անոր Լիբանան տարածումէն ետք, որուն յաջորդեց Սուրիոյ մէջ Ասատի վարչակարգին տապալումը, ակնյայտ է, որ թրքական ռազմավարութիւնը աւելի արդիւնաւէտ եղաւ: Իրանը հարկադրուած էր նահանջել, սակայն, կը թուի, որ անոր նահանջը պէտք չէ սխալ մեկնաբանել իբրեւ պարտութիւն, առաւել եւս՝ իրանեան իսլամի պարտութիւն:
«Ընդհակառակը, Կազայի պատերազմի ամբողջ ընթացքին, Իրանը իր անմիջական մասնակցութեամբ, կրցաւ ստեղծել չափազանց ցայտուն եւ գրաւիչ կերպարը՝ շիի պարսիկներ իբրեւ Սուրբ Երկրին մէջ արաբ սիւննիներուն միա՛կ իրական յենարանը եւ յոյսը: Այս պատկերը ջնջեց ցեղային եւ աղանդաւորական սահմանները, որոնք կը խանգարէին Ումմային, համախմբուիլ իսլամի թշնամիներուն դէմ, եւ Իրանը ու անոր իսլամական կերպարը դարձաւ ո՛չ միայն ընդունելի, այլեւ ցանկալի:
«Սակայն այս հանգամանքը չի փոխեր այն փաստը, որ Իրանը «գետնի վրայ» նահանջեց՝ յաղթական ձգելով Թուրքիան*։ Եւ ահա հիմնական կէտը. Իրանը չկրցաւ անցնիլ այն սահմանը, որ կը բաժնէ Իսրայէլի հետ իր միջպետական, աշխարհաքաղաքական հակամարտութիւնը «սրբազան պատերազմէն»՝ յանուն իսլամութեան պաշտպանութեան: *Պէտք է ըսէր՝ հակառակ անոր, որ Իրանը երկար տարիներ ամերիկեան եւ արեւմտեան տնտեսական եւ այլազան պատժամիջոցներու ենթարկուած էր, մինչ Թուրքիան՝ ոչ*:
«Սակայն Թուրքիան կրցաւ անցնիլ այդ սահմանը։ Ըստ էութեան, ոչ մէկ փամփուշտ արձակելով, ան սանձազերծեց իրական տեղեկատուական պատերազմ՝ ոչ թէ Իսրայէլի պետութեան դէմ, այլ ի պաշտպանութիւն իսլամներու դէմ «յանցագործ Նեթանյահուի խումբին»։ Եւ, յաղթեց* այս պատերազմը՝ ստեղծելով իսլամներու անզիջում պաշտպանի, արդարութեան մարտիկի երեւոյթը։ * Տակաւին կանուխ է «յաղթական» կոչել, քանի որ Իսրայէլ կը շարունակէ Կազայի մէջ ցեղասպանութիւնը եւ Թուրքիան կը շարունակէ մատակարարումը եւ Ումման գիտէ այս:
«Նոր Սուրիան Թուրքիոյ գլխաւոր խաղաքարտը:
«Սակայն ամենամեծ յաղթանակը, անկասկած, ձեռք բերաւ Թուրքիան, երբ Դամասկոսի մէջ տապալեց Ասատի վարչակարգը, իսկ երկրին իշխանութիւնը անցաւ թրքամետ իսլամականներու ձեռքը։ Այս իրադարձութիւնը առանց չափազանցութեան կարելի է անուանել պատմական, ահա թէ ինչու.
«Թուրքիան յաջողեցաւ իշխանութեան բերել ուժեր, որոնք միջազգայնօրէն ճանչցուած են իբրեւ ահաբեկիչներ (Ալ-Շարաա/Ալ-Ժոլանի խմբաւորման «ծագումնաբանութիւնը» յայտնի է): Անշուշտ, կարելի է իրավիճակը համեմատել Աֆղանիստանի հետ, ուր իշխանութեան եկան նաեւ ահաբեկիչները՝ Թալիպանը (Ռուսիոյ մէջ արգիլուած կազմակերպութիւն): Բայց, ի տարբերութիւն անոնց, սուրիական ՀԹՍ-ը (Ռուսիոյ մէջ արգիլուած ահաբեկչական կազմակերպութիւն Հայաթ Թահրիր աշ-Շամ) մայրաքաղաք չմտաւ երկարատեւ պատերազմէ ետք, ո՛չ ալ որոշ «քուլիսային» խաղացողներու* կողմէ եկաւ։ Այլ Անգարայի ձեռքին իբրեւ խամաճիկ հրապարակ եկաւ։ *Կանուխ է հաստատել այս, քանի որ հետեւանքը ցոյց կու տայ, որ Իսրայէլն է երկրորդ շահող կողմը, ուրեմն հեռու չէ, որ թուրք-իսրայէլեան գործակցութեան արդիւնք էր այս*:
«Ամենակարեւորը՝ Անգարան ստանձնեց սուրիական նոր իշխանութեան օրինականացման պատասխանատուութիւնը։ Այսինքն՝ կարելի է խօսիլ, երեկուայ ահաբեկիչները «վերադաստիարակման» եւ «բնական» քաղաքական գործիչներու եւ պաշտօնեաներու վերածուելու մասին։ Այս կը նմանի «վիշապը ընտելացնելու» փորձին, որ ցարդ ո՛չ ոք փորձած է:
«Կը թուի, որ թուրքերը Իտլիպի մէջ կը նախապատրաստէին, ուր իրենց հսկողութեան տակ տեղի ունեցաւ ՏԱԵՇ-ի զինեալներու (Ռուսիոյ մէջ արգիլուած ահաբեկչական կազմակերպութիւն) «վերափոխում»ը՝ դառնալով իսլամական պետութեան կառուցման թրքական կաղապարի կրողներ։ Այժմ կարելի է ակնկալել, որ Սուրիոյ մէջ կը ստեղծուի թրքական իսլամի «արտածումի տարբերակը»:
«Այս չէ բոլորը։ Եթէ Սուրիոյ իսլամականներուն «վերադաստիարակելու» փորձը յաջողի, Թուրքիան ոչ միայն կը վերադարձնէ առաջին համաշխարհային պատերազմին կորսնցուցած սուրիական հողերը (Սեւրի դաշնագիր), այլ՝ կապացուցէ, որ իսլամի թրքական ուղին ի վիճակի է ահաբեկիչները վերածել «լաւ տղաներու», «պատշաճ» քաղաքական գործիչներու։ Այսինքն՝ ցոյց կու տայ, որ այս ուղին ընդունելի է որեւէ պայմաններու մէջ, թէ՝ ժամանակակից աշխարհին մէջ իրեն համար անլուծելի խնդիրներ չկան, եւ թէ՝ Միջին Արեւելքը, Ասիան եւ Ափրիկէն «իսլամական» ահաբեկչական ուժերէն մաքրելու համար պէտք է դիմել Անգարային մի՛այն եւ ոչ թէ Ռիատին եւ Թեհրանին*: *Քանի որ ինքը՝ Թուրքիան է ահաբեկիչներ պատրաստողը եւ «իսլամ եղբայրներ»-ուն հովանաւորը, որուն մասին չէ նշած*:
«Թուրքիան դէպի Խալիֆայութեան ճամբուն վրայ:
«Վերեւ ներկայացուած տրամաբանութեան եզրակացութիւնը լիովին արդարացուած է. Թուրքիան Ռեճեփ Թայիփ Էրտողանի գլխաւորութեամբ ոչ միայն նպատակ ունի իրականացնել նոր օսմանեան ծրագիրը, այլեւ խալիֆայութեան* վերածնունդը։ *Իսլամ պետութիւն, որուն առաջնորդը իրաւայաջորդը կ՚ըլլայ Մուհամմէտ մարգարէին: Իրողապէս՝ Հաշիմական տոհմն է (Յորդանանի թագաւոր) ծինային իրաւայաջորդը*:
«Յիշեցնենք, որ Օսմանեան խալիֆայութիւնը գոյութիւն ունեցած է 1517-էն 1923 եւ վերջնականապէս վերացած 1924-ին: Այդ ժամանակէն ի վեր Ումման առանց ընդհանուր ճանչցուած առաջնորդի մնացած է, առանց իսլամութեան հիմնադիրին օրինական իրաւայաջորդին:
«Մինչեւ օրս ոչ մէկ իսլամ կառավարիչ (օրինական կամ յաւակնորդ) չէ արժանացած խալիֆայի կոչումին: Չափազանցութիւն չէ ըսել, որ նախագահ Էրտողանը կը ձգտի վերականգնել այս մեծ տիտղոսը Օսմանեան կայսրութեան ժառանգորդ՝ Թուրքիոյ կառավարիչներուն։
«Այս բնաբանին մէջ, Սուրիան սոսկ աշխարհաքաղաքական նուաճում կամ կռուան չէ հետագայ ընդլայնումի համար։ Այլ, քայլ մը «մեծ ճանապարհին»՝ յանուն իսլամի։ Պատահական չէ, որ ի յայտ եկած է «Դամասկոսը Երուսաղէմի դարպասն է» կարգախօսը։ Իսկ այս մէկը, իր հերթին, կրնայ ցոյց տալ, որ այս սուրբ քաղաքը պէտք է թրքական, այլ ոչ թէ յորդանանեան (արաբ հաշիմական) խնամակալութեան տակ ըլլայ:
«Պէտք է յիշել, որ խալիֆէի կոչումը ձեռք չի բերուիր իշխանութեան, հարստութեան կամ ուժի միջոցով, այլ՝ Ումմային վստահութեան շնորհիւ: Ենթադրենք, որ ժամանակակից աշխարհին մէջ նման վստահութիւն կարելի է ձեռք բերել մի՛այն իսլամներուն պաշտպան ըլլալով՝ Արեւմուտքի «փտած ազդեցութենէն», ծայրայեղական եւ ահաբեկչական «շեղումներու» սպառնալիքներէն եւ «իսլամներու թշնամիներու» յարձակումէն։ Ահա այս այն երեւոյթն է, որ այժմ կանխամտածումով Թուրքիան ինքնիրեն համար կը ստեղծէ։
«Այս կերպարը ճանաչում կը գտնէ իսլամ աշխարհին մէջ։ Օրինակ, Ասիա կատարած իր վերջին շրջագայութեան ժամանակ նախագահ Էրտողանը ողջունեցին իբրեւ «համաշխարհային իսլամ համայնքի առաջնորդ» (Մալեզիոյ վարչապետ Անուար Իպրահիմի խօսքերով) եւ իբրեւ «ոչ միայն Թուրքիոյ, այլեւ իսլամական աշխարհի մեծ առաջնորդ» (Փաքիստանի վարչապետ Շեհպազ Շարիֆի խօսքերով): Կը թուի, որ ասոնք դատարկ հաճոյախօսութիւններ չեն, եւ այժմ Էրտողանը ալ աւելի մեծ պատճառ ունի ինքզինք իբրեւ համաշխարհային իսլամ Ումմայի իսկական առաջնորդ տեսնելու։
«Ինչո՞ւ Ռուսիոյ համար կարեւոր է:
«Իսլամական աշխարհին մէջ Թուրքիոյ դերին նման ուժեղացումը անմիջական նշանակութիւն ունի Ռուսիոյ արտաքին եւ ներքին շահերուն համար։
«Նախ, այս նոր կարգավիճակը եւ Անգարայի յատուկ հոգեւոր իշխանութիւնը ներուժ ունին տարածուելու յետխորհրդային Թրքական պետութիւններու կազմակերպութեան միջոցով, որ կը ներառէ Ատրպէյճանը, Ղազախստանը, Ուզպեքիստանը եւ Խրխզիստանը: Իսլամի զարգացումը այս երկիրներուն մէջ թրքական ուղիով, կրնայ էապէս փոխել տարածաշրջանային իրավիճակը, ներառեալ յարաբերութիւնները Ռուսիոյ, ռուսերու եւ ուղղափառութեան հետ: Այդ կ՚ազդէ նաեւ Իրանի, Աֆղանիստանի եւ Տաճիկիստանի հետ յարաբերութիւններուն վրայ։
«Երկրորդ՝ մենք կրնանք ակնկալել թրքական իսլամի ազդեցութեան տարածումը Ռուսիոյ իսլամ շրջաններուն մէջ։
«Երկու պարագային ալ, պէտք է յիշել իսլամ ծայրայեղականները եւ ահաբեկիչները «վերադաստիարակելու» սուրիական փորձը, որ թուրքերը, հաւանաբար, լայնօրէն պիտի քարոզեն: Թէ այդ ի՛նչ ազդեցութիւն կ՚ունենայ իրավիճակին վրայ, մեծապէս կախեալ է, թէ՝ Ռուսիան նոր Թուրքիոյ հետ որքա՛ն հմտօրէն կրնայ յարաբերութիւններ կառուցել։
«Վերջապէս, պէտք է հաշուի առնել, որ Թուրքիոյ ազդեցութեան աճը (թէ՛ կրօնական, թէ՛ այլ կերպ) անպայման կը հանդիպի Սէուտական Արաբիոյ եւ Իրանի դիմադրութեան։ Անոնց միջեւ մրցակցութիւնը կրնայ սրիլ եւ ի վերջոյ ընդգրկել ոչ միայն յետխորհրդային տարածքը, այլեւ Ռուսիան։
«Ընդհանուր առմամբ, այս վտանգը կրնայ ապակայունացնող ազդեցութիւն ունենալ Ռուսիոյ ներսը եւ անոր սահմաններուն երկայնքով՝ Կեդրոնական Ասիոյ եւ Կովկասի մէջ»: Վերջ:
Եզրակացութիւն: Թուրքիա, Ատրպէյճան, Սուրիա իսլամական դաշինքին դէմ, յստակ է, որ Հայաստանը պէտք է դաշնակցի Իրանի եւ Ռուսիոյ հետ:
* Լուսաբանութիւններն ու նկարը յօդուածագրին կողմէ:
