ՍՈՒՐ­Ի­ԱՆ ԵՒ ԱՐԱԲ­ՆԵ­ՐԸ

0 0
Read Time:54 Minute, 19 Second

Ստորեւ լոյս կ՛ընծայենք, “Հայ­րե­նիք“ ամ­սագ­րի Յու­նի­ս 1931-ի թիւին մէջ լոյս տեսած ուսումնասիրութիւն-յօդուած մը` Սուրիոյ մասին: Այս գրութիւնը կը պատկանի Հայաստանի Առա­ջին Հան­րա­պե­տու­թեան պաշտ­պա­նու­թեան նա­խա­րար Ռու­բէն Տէր Մի­նաս­եա­նի եւ գէթ ութսուն տարի ետք, կը մնայ այժմէական:

Ռու­բէն Տէր Մի­նաս­եա­ն գրած է, այս ուսումնասիրութեամբ, Մի­ջին Արե­ւել­քի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան կա­ցու­թեան եւ իրա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն մա­սին վեր­լու­ծո­ղա­կան մը պատրաստած է: Նշենք թէ, փոխան “Սուրիա“ անունին, նշուած է “Սիւրիա“ եւ այս գծով կարդացողին դիւրացնելու համար, կատարուեցաւ պատշաճ փոփոխութիւնը: Նաեւ, այս գրութեան մէջ նշուած Ան­սար­ի­ա­նե­րը կամ Նո­սա­յիբ­նե­րը Սուր­իոյ ալաուի­ներն են: Ստորեւ, յօդուածը ամբողջութեամբ.-

 

Սուրիան Արաբ­իա չէ, այլ արա­բա­ցած Արաբ­իա, որ կը գրա­ւէ փիւ­նիկ­եան եւ քա­նան­եան եր­կիր­նե­րը: Արա­բա­կան անա­պատ­նե­րի եւ Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վի ին­կած մի նեղ լեռ­նաշ­խարհ է ան, որ կ՛եր­կա­րի ու­ղիղ հիւ­սի­սից հա­րաւ: Այդ լեռ­նաշ­խար­հի կեդ­րո­նը կը գտնուին Լի­բա­նա­նի ու Ան­տի­լի­բա­նա­նի լեռ­նաշղ­թա­նե­րը, իսկ եր­կու թե­ւերն են եա­վուր-Դա­ղի եւ Պա­ղես­տի­նի շղթա­նե­րը: Գեա­վուր-Դա­ղին փաս­տա­յին շա­րու­նա­կու­թիւնն է Ան­դի­տաւ­րո­սի, որով Սուրիան կապ­ուած է Անա­տոլ­ուի եւ Հայ­կա­կան Բարձ­րա­ւան­դակ­նե­րի հետ: Սուրիան մի նեղ թե­րակղ­զի է անա­պա­տի աւազ­նե­րի եւ Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վի մէջ ին­կած, որի մի ծայ­րը կ՛եր­կա­րի Սի­նա­յի լեռ­նե­րին եւ կը հաս­նի Սուէ­զի ջրանց­քին: Իր դիր­քով` նա խիստ նման է հռո­մէ­ա­կան թե­րակղ­զուն կամ Յու­նաս­տա­նին, միայն այն տար­բե­րու­թեամբ, որ եթէ սրանք երեք կող­մե­րից շրջա­պատ­ուած են ջրե­րով, Սուրիան պա­շար­ուած է ջրե­րով եւ աւա­զով: Եթէ հզօր էր նախ­կին Հռո­մը, հզօր էր եւ նախ­կին Փիւ­նի­կէն, ու եթէ վա­ճա­ռա­շահ էր վա­ղե­մի Յու­նաս­տա­նը, վա­ճա­ռա­շահ էին Սի­դոնն ու Տիւ­րո­սը վա­ղե­մի Սուրիա­յի:

Այս եր­կի­րը հին աշ­խար­հի հան­գոյցն էր: Սա էր միջ­նոր­դը քա­ղա­քա­կիրթ խաղ­դէ­ից, հի­թիթ­նե­րից, պար­սից, մե­տաց­ւոց, հա­յոց եւ հե­ռա­ւոր հնդկաց եր­կիր­նե­րի եւ Եգիպ­տո­սի ու Եւ­րո­պա­յի մի­ջեւ: Սա էր փո­խան­ցո­ղը առեւտ­րի ու գի­տու­թեան եւ թարգ­ման մտքի: Այ­բու­բե­նի տա­րած­ման հա­մար մարդ­կու­թիւնը այս երկ­րի որ­դի­նե­րին է պար­տա­կան:

Փիւ­նի­կէն եր­բեմն աշ­խար­հի կեդ­րոնն էր. նրա նա­ւե­րը Սկան­դի­նաւ­եան ջրե­րից մին­չեւ չի­նա­կան եւ հա­րաւ-ափ­րիկ­եան ջրե­րը կը լո­ղա­յին, եւ ըստ են­թադ­րու­թեանց` կը հաս­նէ­ին մին­չեւ ամե­րիկ­եան ջրե­րը, որ վեր­ջին դա­րե­րուն վերջ­նա­կա­նա­պէս բաց­ուե­ցին իբր աս­պա­րէզ հին աշ­խար­հի հա­մար:

Կեդ­րոն ու հան­գոյց դառ­նա­լով աշ­խար­հի` նա բո­լոր մեծ ու փոքր ժո­ղո­վուրդ­նե­րի ցան­կու­թեան առար­կան եղաւ: Բո­լոր հին եւ նոր ազ­գե­րը – եգիպ­տա­կան Ռամ­սէս­նե­րից սկսած մին­չեւ Կիւ­րոս­ներ, Աղէք­սանդր Մա­կե­դո­նա­ցի­ներ, Տիգ­րան­ներ, ասո­րես­տան­ցիք, յոյ­ներ, հռո­մէ­ա­ցիք, բիւ­զան­դա­ցիք, խա­չա­կիր­ներ եւ մահ­մե­տա­կան արաբ­ներ ու թուր­քեր – ամէն­քը ձգտած են տի­րել Սուրիա­յին, եւ այդ­պի­սով բռնել աշ­խար­հի ճա­նա­պահ­նե­րի գլու­խը:

Այս եր­կի­րը իր աշ­խար­հագ­րա­կան դիր­քով ե՛ւ բա­րիք է եղել, ե՛ւ չա­րիք, բնիկ ժո­ղովր­դի հա­մար: Բա­րիք` որով­հե­տեւ աշ­խար­հի ակուն­քի վրայ է շին­ուած, եւ չա­րիք` որով­հե­տեւ ֆի­զի­քա­պէս այն­քան ու­ժեղ չէ եղած, որ կա­րո­ղա­նար պահ­պա­նել այդ ակուն­քը իրե­նից ու­ժեղ ազ­գե­րից ու աշ­խար­հա­կալ­նե­րից: Նա միշտ բռնա­բար­ուել ու լլկուել է ու­րիշ­նե­րի կող­մից եւ հին փիւ­նի­կե­ցիք այն­քան են խառ­նա­ծին դար­ձել, որ ար­դէն մո­ռաց­ուած է հի­նը, եւ անո­րոշ է դար­ձած նո­րը:

Սուրիան այ­լեւս Փիւ­նի­կէ չէ: Սուրիա­յում Սուրիա­ցի ազգ չկայ, այլ կայ մի ժո­ղո­վուրդ, որ չգի­տէ թէ ինքն ո՞վ է, եւ որո՞ւ սե­րուն­դը: Նա արաբ է անու­նով եւ լե­զուով, բայց իր երակ­նե­րի մէջ կը հո­սին աւե­լի այլ արիւն­ներ` քան արա­բա­կա­նը, իր գլխուն մէջ կան մտա­պատ­կեր­ներ եւ հաս­կա­ցո­ղու­թիւն­ներ, բո­լո­րո­վին տար­բեր արա­բա­կա­նէն: Նա իրա­կա­նու­թեան մէջ մի նոր ժո­ղո­վուրդ է, շին­ուած յա­ճախ արաբ անու­նով կո­չուող տար­բեր ու տար­բեր ժո­ղո­վուրդ­նե­րի բե­կոր­նե­րից: Այս խառ­նուրդ ժո­ղո­վուր­դը ինքն իրան աւե­լի կը բնո­րո­շէ կրօն­նե­րով, կամ կրօ­նա­պետ­նե­րի անուն­նե­րով, քան ցե­ղա­յին, ազ­գա­յին տու­եալ­նե­րով: Քրիս­տոն­եայ Սուրիա­ցին իրան կը հա­մադ­րէ կամ մա­ռո­նիդ կամ կա­թո­լիկ, կամ օր­թո­տոքս եւ կա­յա­կո­բիդ եւն., իսկ մահ­մե­տա­կան Սուրիա­ցին իս­մա­յէլիէ, կամ ալեւիէ, կամ դրուզ, կամ սիւն­նի եւն.: Հա­կա­ռակ այլ եր­կիր­նե­րի հաս­կա­ցո­ղու­թեան` այս երկ­րում կրօ­նը, դա­ւա­նան­քը մինչ այժմս փո­խա­րի­նած է եղել ազ­գու­թեան գա­ղա­փա­րին: Օր­թո­տոքս­նե­րը, որ աւե­լի զուտ արաբ­ներ են քան սիւն­նի արաբ հա­մա­րուող­նե­րը, ինք­զինք­նին աւե­լի մօտ կը զգան յոյ­նին` իբր օր­թո­տոքս: Նոյն մօ­տա­ւո­րու­թիւնը կը զգան կա­թո­լիկ­նե­րը հան­դէպ ֆրան­սա­ցի­նե­րին եւն.:

Թէ­եւ ճիշդ է, որ այս երկ­րում կրօն­ներն են գլխա­ւոր ազ­դակ­նե­րը ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հա­մախմբ­ման, բայց այդ կրօն­նե­րը չեն ներ­կա­յաց­նի այն` ինչ կը հաս­կաց­ուի կրօ­նի ան­ուան տակ: Յա­ճախ իս­լամ կամ քրիս­տոն­եայ պաշ­տա­մուն­քի տա­կը թագն­ուած կը գտնուին հին քա­նաց­ւոց կամ փիւ­նի­կեց­ւոց դա­ւա­նանք­նե­րը: Այս­տեղ` կրօնն իսկ խառ­նուրդ է հնի եւ նո­րի: Սուրբ տե­ղե­րը կը կոչ­ուին Մա­կամ: Մով­սէ­սը իր սրունք­նե­րով անի­ծած է “Մա­կամ“նե­րը: Հին փիւ­նիկ­եան պաշ­տե­լի ծա­ռե­րը, կռա­տու­նե­րու վայ­րե­րը, այ­սօր իսկ կը պաշտ­ուին իս­լամ եւ քրիս­տոն­եայ անուն­նե­րի տակ, եւ ինչ­պէս առաջ Իշ­թա­րի ար­ձան­նե­րին շուր­ջը կը պա­րէ­ին, այ­սօր եւս շուրջ­պա­րե­րով “սուր­բե­րի“ շուր­ջը պաշ­տա­մունք կը կա­տա­րեն:

Սիւր­իոյ բնա­կիչ­նե­րի մէջ կան նա­եւ հե­տեւ­եալ գլխա­ւոր խմբակ­ցու­թիւն­նե­րը, որոնք իրենց բար­քե­րով իրա­րուց այն­քան հե­ռու են, որ կա­րե­լի է նրանց առան­ձին ժո­ղո­վուրդ­ներ հա­մա­րել:

ա) Ան­սար­ի­ա­նե­րը կամ Նո­սա­յիբ­նե­րը (փոքր քրիս­տոն­եայ), որոնք կը բնա­կին Ալէք­սանդ­րէ­տի ծո­ցից հա­րաւ, Մի­ջերկ­րա­կա­նի ափե­րում: Դի­մագ­ծով խարտ­եաշ են, արա­բի նման չեն, բայց կը խօ­սին արա­բե­րէն. քա­ղաք­նե­րում մահ­մե­տա­կան կը ձե­ւա­նան, բայց հե­ռու են մահ­մե­տա­կա­նու­թիւ­նից: Հին սաբ­ի­ա­կան  եւ քրիս­տո­նէ­ա­կան հա­ւա­տա­լիք­նե­րի խառ­նուրդ դա­ւա­նանք ու­նին եւ մօտ են մա­նի­կէ­աց­ւոց: Նրանց ցե­ղե­րից ոմանք դեռ կը պաշ­տեն լու­սին, արեւ եւ աստ­ղեր: Կի­նը ար­հա­մարհ­ուած է նրանց մէջ: “Աստ­ուած շի­նել է սա­տա­նան մարդ­կա­յին մեղ­քե­րով, իսկ կնո­ջը` սա­տա­նա­յի“, կը կար­ծեն նօ­սա­յիբ­նե­րը:

բ)Դրուզ­նե­րը.- Սրանք ամե­նա­քաջ ժո­ղո­վուրդն են Սուրիա­յի: Կ՛ապ­րին Հեր­մո­նի լեռ­նե­րի վրայ. անու­նով մահ­մե­տա­կան են եւ աղան­դա­ւոր Էդ Դա­րա­զու ան­ուամբ կը կո­չեն իրանց: Հիջ­րա­յի եր­րորդ դա­րում պար­սիկ մի մոգ հիմ­նեց այս աղան­դը, եւ մի ու­րիշ պար­սից մոգ փո­փո­խեց ու ամ­փո­փեց էդ Դա­րա­զու աղան­դը: Նրա անու­նը Համ­զա էր:

Սրանց հաս­կա­ցո­ղու­թեամբ Աստ­ուած մէկ է, բայց եր­բեմն նա մար­դու կեր­պա­րանք կ՛առ­նէ: Ալիի մի­ջո­ցով Աստ­ուած մարդ եղաւ, ինչ­պէս եւ Հա­կիմ խա­լի­ֆա­յի մի­ջո­ցով, եւ վեր­ջին ան­գամ Աստ­ուած երե­ւաց Համ­զա­յի մի­ջո­ցով, որ կը հա­մար­ուի շրջագ­ծի կեդ­րո­նը, որ լոյ­սի տակ Մու­համ­մէ­տը կը հա­մար­ուի լոկ նրա ստուե­րը: Չարն ու բա­րի (Գօգն ու Մա­գօ­գը) ան­վերջ կը պայ­քա­րին: Հո­գին ան­մահ է եւ ան­վերջ կ՛անց­նի մի մարմ­նից միւ­սը` ան­վերջ պայ­քա­րը շա­րու­նա­կե­լու հա­մար: Ճա­կա­տագ­րա­պաշտ են, մի­ա­կին, ուղ­ղա­միտ, քաջ եւ ազ­նիւ: Սրանց թիւը 80-170.000 կը հա­մար­ուի:

գ) Մէտ­ուա­լի­ներ.- Կ՛ապ­րին Տիւ­րո­սի եւ Սի­դօ­նի շուր­ջը: Սրանց հա­մար Ալին աւե­լի բարձր է քան Մու­համ­մէ­տը, եւ սիւն­նի­նե­րը նոյն­քան ատե­լի են, որ­քան քրիս­տոն­եա­նե­րը: Թուով` 40.000-ից քիչ աւե­լի են:

դ) Իս­մա­յէ­լիտ­ներ կամ բա­րեն­ի­ա­եան­ներ.- Կ՛ապ­րին Տրի­պոլիի եւ Հոմ­սի մի­ջեւ գտնուող լեռ­նե­րում: Սրանք հին Հա­շի­շի­միտ­նե­րի մնա­ցորդ­ներն են:

ե) Մա­ռօ­նիդ­ներ.- Կ՛ապ­րին Լի­բա­նա­նի արեւ­մուտ­քը: Եօթ­նե­րորդ դա­րում Մա­ռօն պատր­ի­արքն է հիմ­նած այս աղան­դը, որ Ժ դա­րում կապ­ուել է լա­տին եկե­ղե­ցուն: Սրանք ցե­ղով արաբ չեն, բայց իրանց լե­զուն արա­բե­րէնն է: Բնիկ ժո­ղո­վուրդ են խառն­ուած ու­րիշ­նե­րի հետ եւ քրիս­տոն­եա­նե­րի մէջ մե­ծա­մաս­նու­թիւն կը կազ­մեն: Իրանք իրանց մա­ռօ­նիդ կը ճա­նա­չեն:

զ) Յոյն-կա­թո­լիկ­ներ.- Կ՛ապ­րին Դա­մաս­կո­սի շրջա­նը, Լի­բա­նա­նից արե­ւելք: Սրանք Եմէ­նից եւ Հի­ջա­զից եկած մա­քուր արաբ­ներ են, եւ ըն­դու­նած քրիս­տո­նէ­ու­թիւնը: Ոչ ծա­գու­մով եւ ոչ դա­ւա­նան­քով կապ ու­նին յոյ­նե­րի հետ: Հռո­մի պա­պե­րի թոյլ­տուու­թեամբ կապ­ուե­ցին կա­թո­լիկ եկե­ղե­ցուն, պայ­մա­նով որ արա­բե­րէ­նի փո­խա­րէն յոյն լե­զուն գոր­ծա­ծէ­ին եկե­ղե­ցում: Դրա հա­մար յոյն անու­նը փակց­րած են սրանց: Չնա­յե­լով դրան` սրանք հայ­րե­նա­սէր արաբ­ներ են այ­սօր եւ ու­նին ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թիւն: 100.000-ից աւե­լի է սրանց թիւը:

Կան եւ այլ մանր ու խո­շոր խմբակ­ցու­թիւն­ներ, բայց դրանց դի­մաց գե­րակշ­ռո­ղը սիւն­նի մահ­մե­տա­կան­ներն են, որոն­ցից մի փոքր մա­սը, Ալէք­սանդ­րէտ-Անտի­ո­քի շրջա­նում, իրանց կը զգան իբ­րեւ թուր­քեր: Ասոնց­մէ զատ մօտ 200.000 սիւն­նի­ներ իրանց կը զգան իբ­րեւ քիւր­տեր, 20.000-ի չափ` իբ­րեւ չէր­քէզ­ներ, իսկ մնաց­եալ­նե­րը կամ արաբ­ներ  եւ կամ արա­բա­ցած­ներ:

Սուրիան որ­քան որ լե­զուով արա­բա­կան է, նրա մէջ այ­սօր 29 առան­ձին ժո­ղո­վուրդ­ներ եւ կրօն­ներ կը հա­շու­ուին, որոնց շաղ­կա­պը միայն արա­բա­կան լե­զուն է: Բայց այդ լե­զուն էլ աղ­ճատ­ուած է` ամէն մի ժո­ղո­վուր­դի կող­մից: Իւ­րա­քան­չիւ­րը իր շեշտն ու­նի, իր բար­բա­ռը, իւ­րա­յա­տուկ եւ միւս­նե­րին  ան­ծա­նօթ բա­ռեր: Չնա­յե­լով դրան` արա­բա­կան լե­զուն հաս­կա­նա­լի է ամէն­քին, եւ թէ­եւ արաբ ազ­գա­յին ոգին ամէն­քի սրտից մի­ա­տե­սակ չի բխի, բայց եւ արաբ կուլ­տու­րան գե­րիշ­խող է բո­լո­րի վրայ:

Սուրիան ու­նի երեք քա­ղա­քա­կան եւ տնտե­սա­կան կեդ­րոն­ներ, որոնց շուր­ջը որ­պէս ար­բան­եակ­ներ կը շրջին միւս կեդ­րոն­նե­րը:

Այդ երեք կենդ­րոն­ներն են` Դա­մաս­կոս, Հա­լէբ եւ Բէյ­րութ:

Այս երե­քից առա­ջի­նը զուտ արա­բա­կան է թէ՛ իր հոգի­ով եւ թէ՛ ձգտում­նե­րով: Նոյ­նը կա­րե­լի չէ ասել միւս եր­կու­սի հա­մար: Բէյ­րութ առա­ւե­լա­պէս մտա­ւոր եւ քրիս­տո­նէ­ա­կան կենտ­րոն է եւ կը տա­րու­բե­րի տրա­բիզ­մի ու ֆրան­սա­կան գե­րիշ­խա­նու­թեան մի­ջեւ: Իսկ Հա­լէ­բը դեռ եւս ազատ չէ իր երէկ­ուան տի­րոջ տնտե­սա­կան եւ հո­գե­կան ազ­դե­ցու­թիւ­նից:

Այս հա­մա­ռօտ աշ­խար­հագ­րա­կան եւ պատ­մա­կան ծա­նօ­թու­թիւն­նե­րը անհ­րա­ժեշտ հա­մա­րե­ցի տալ, որ աւե­լի հաս­կա­նա­լի լի­նին Սիւր­իոյ մէջ ներ­կա­յումս խմո­րուող իրա­րուց տար­բեր քա­ղա­քա­կան հո­սանք­նե­րը, այն հա­կա­սու­թիւն­նե­րը, որ կան այն­տե­ղի ժո­ղովր­դա­կան հո­սանք­նե­րի մէջ, եւ արա­բիզ­մի յա­ջո­ղու­թեան հա­ւա­նա­կա­նու­թիւն­նե­րը եւ նրա առաջ գտնուող դժուա­րու­թիւն­նե­րը:

Այժմ` անց­նենք արա­բա­կան շար­ժում­նե­րի կեր­պա­րա­նա­փո­խու­թիւն­նե­րի ըն­թաց­քին եւ ներ­կայ կա­ցու­թեա­նը:

Սուրիան, տա­ճիկ իշ­խա­նու­թեան տակ ընկ­նե­լուց յե­տոյ, վերջ­նա­կա­նօ­րէն չհպա­տակ­ուեց: Նրա տե­ղա­կան բնիկ ժո­ղո­վուրդ­նե­րը միշտ ձգտե­ցին իրանց ինք­նու­թիւնը պաշտ­պա­նել եւ ազա­տու­թիւն ձեռք բե­րել: Անա­պա­տի Բեդ­ուին­նե­րը միշտ ան­ուա­նա­պէս են­թարկ­ուե­ցին իշ­խա­նու­թեա­նը, իսկ լեռ­նա­կան մա­սե­րում շատ տե­ղեր պա­հե­ցին իրանց միջ­նա­դար­եան աւա­տա­պե­տա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը: Դրան­ցից Դրուզ­նե­րը ամէ­նից աւե­լի աչ­քի կ՛ընկ­նեն իրանց ըմ­բոս­տու­թեամբ ու թուրք կա­ռա­վա­րու­թեան դէմ մղած իրանց կռիւ­նե­րով: Ի վեր­ջոյ` այդ փոք­րիկ ժո­ղո­վուր­դը կա­րո­ղա­ցած էր իշ­խա­նու­թեան մէջ իշ­խա­նու­թիւն ստեղ­ծել եւ իր կէս ան­կա­խու­թիւնը պահ­պա­նել Լի­բա­նա­նի եւ Հաւ­րա­նի լեռ­նե­րում:

ԺԹ. դա­րու սկզբնե­րին` թուրք իշ­խա­նու­թիւնը, ան­կա­րող ճնշե­լու այդ ժո­ղովր­դին իր մի­ջոց­նե­րով, օգտ­ուեց կրօ­նա­կան եւ ազ­գա­յին ան­տա­գո­նիզ­մից (հա­կա­մար­տու­թիւ­նից), որ գո­յու­թիւն ու­նէր քրիս­տոն­եա­նե­րի եւ մահ­մե­դա­կան­նե­րի մի­ջեւ մի կող­մից եւ այդ եր­կու­սի ու դրուզ­նե­րի մի­ջեւ միւս կող­մից: Նա խո­րաց­րեց այդ հա­կա­մար­տու­թիւնը: Դա­մաս­կո­սի մահ­մե­տա­կան­նե­րին, որ դրուզ­նե­րի իշ­խա­նու­թեան են­թարկ­ուե­լու վա­խի տակ էին, հա­նեց նրանց դէմ, ինչ­պէս Լի­բա­նա­նի Մա­ռօ­նիդ­նե­րին եւ միւս աղան­դա­ւոր­նե­րին, մին­չեւ հե­ռա­ւոր Կի­լիկ­իա­յից, հայ­կա­կան լեռ­նե­րից, զէյ­թուն­ցի հա­յե­րին գրգռեց դրուզ­նե­րի դէմ: Այս ազ­գա­միջ­եան կռիւ­նե­րով դրուզ­նե­րը բո­լո­րո­վին կղզի­ա­ցան եւ իրանց գրա­ւած վայ­րե­րը, բեր­դե­րը, մի առ մի ըն­կան թուրք իշ­խա­նու­թեան ձեռ­քը: Ու դրուզ­նե­րը ոչ միայն դա­տա­պարտ­ուած էին հպա­տա­կու­թեան ու­ղին բռնե­լու, այլ եւ փո­խա­նակ իրենց ձիրքն ու կա­րո­ղու­թիւնը ծա­ռա­յեց­նե­լու իրանց որո­նած ազա­տու­թեա­նը, ըն­կան մի այլ սխալ ուղիի մէջ: Փո­խա­նակ իրանց պայ­քա­րը մղե­լու թուր­քե­րի դէմ, նրանք ատե­լու­թեամբ լեց­ուե­ցին դէ­պի Լի­բա­նա­նի քրիս­տոն­եա­նե­րը, նրանց պատ­ճառ հա­մա­րե­լով իրանց դժբախ­տու­թեան: Ար­դէն այդ թիւր հաս­կա­ցո­ղու­թիւնն ալ թուրք կա­ռա­վա­րու­թեան որո­նածն էր: Դրուզ­նե­րը պի­տի զբա­ղէ­ին իրանց հա­րե­ւան լի­բա­նան­ցի­նե­րով, որով թուր­քի օձի­քը պի­տի ազա­տէր եւ թուր­քը աւե­լի հաս­տատ պի­տի ամ­րա­նար թէ՛ դրուզ­նե­րի եւ թէ լի­բա­նան­ցի­նե­րի մէ­ջը:

Մի­ա­ժա­մա­նակ Լի­բա­նա­նի քրիս­տոն­եա­նե­րը կը ձգտէ­ին ազատ լի­նել թուրք իշ­խա­նու­թիւ­նից: Նրանք իբր կա­թո­լիկ-մա­ռօ­նիդ` կը նկա­տէ­ին Ֆրան­սան պաշտ­պան արե­ւել­քի քրիս­տո­նէ­ու­թեան եւ նրա մի­ջո­ցով կը ձգտէ­ին ազա­տագր­ուիլ իս­լամ թրքու­թիւ­նից: Դրուզ­նե­րի հա­կաք­րիս­տոն­եայ հո­գե­բա­նու­թիւ­նից ճար­պի­կօ­րէն օգտ­ուեց թուրք իշ­խա­նու­թիւնը, եւ ըն­թացք տուեց այդ ատե­լու­թեան: Դրուզ­նե­րին եւ մահ­մե­տա­կան­նե­րին հա­նեց քրիս­տոն­եա­նե­րին դէմ, եւ կազ­մա­կերպ­ուե­ցին կո­տո­րած­ներ, որոնց զոհ գա­ցին լի­բա­նան­ցի քրիս­տոն­եա­նե­րը զանգ­ուած­նե­րով: Այդ կո­տո­րած­նե­րը պատ­ճառ եղան որ ֆրան­սա­ցիք մի­ջամ­տեն աւե­լի ազ­դու կեր­պով քան մա­նա­ւանդ անգլ­ի­ա­ցիք, եւ հար­կադ­րե­ցին թուրք իշ­խա­նու­թեան 1860 թուին քրիս­տո­նէ­ից հա­մար առան­ձին վար­չու­թիւն ստեղ­ծել Լի­բա­նա­նի մէջ, քրիս­տոն­եայ մու­թա­սա­րը­ֆով: Եւ 1860-ից մին­չեւ պա­տե­րազ­մը Լի­բա­նա­նը կը կա­ռա­վար­ուէր հայ կամ յոյն օս­ման­եան հպա­տակ մու­թա­սա­րըֆ­նե­րով:

Այս ան­ցու­դարձ­նե­րը ցոյց կը տան, որ Սուրիա­յում եղած շար­ժում­նե­րը առաջ­նե­րը տար­բեր ժո­ղո­վուրդ­նե­րի եւ կրօն­նե­րի առանձ­նա­կի ըմ­բոս­տու­թիւն­ներ էին եւ նրանք չու­նէ­ին ընդ­հա­նուր բնոյթ, հա­մա­րա­բա­կան կամ Սուրիա­կան: Միայն` նկա­տե­լի էր որ դրուզ­նե­րը, աւե­լի շուտ զգաս­տա­նա­լով, ջա­նա­ցին յե­նա­րան­ներ փնտռել տե­ղա­կան այլ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի մէջ եւ գտան անա­պատ­նե­րի թա­փա­ռաշր­ջիկ Շա­մաս ու Անա­զէհ ցե­ղե­րի հա­մա­րու­թիւնն ու բա­րե­կա­մու­թիւնը, որ շատ հե­ռու էր արա­բա­կան եր­կիր­նե­րի ցե­ղե­րի դաշ­նակ­ցու­թեան գա­ղա­փա­րից:

 

Օս­ման­եան Սահ­մա­նադ­րու­թիւ­նից յե­տոյ` 1908-ին է, որ Պոլ­սի պար­լա­մեն­տի արաբ եր­կիր­նե­րի մօտ 70 ան­դամ­նե­րը կը մօ­տե­նան իրա­րու եւ կը ջա­նան միու­թիւն յա­ռաջ բե­րել իրենց մէ­ջը եւ հա­կազ­դել թուրք հե­գե­մոն­իա­յին: Այդ պատ­գա­մա­ւոր­նե­րի մէջն էին Իրա­քի եւ Անդր­յոր­դա­նա­նի ներ­կայ թա­գա­ւոր­նե­րը եւ շա­տեր, որոնք ներ­կա­յումս արա­բա­կան եր­կիր­նե­րի ղե­կա­վար­ներն են եւ կը դարբ­նեն նրանց ազա­տու­թիւնն ու միու­թիւնը:

Այս­տեղ լռու­թեամբ կա­րե­լի չէ անց­նել Գրի­գոր Զոհ­րա­պի քա­ղա­քա­կան դե­րի մա­սին, որին երախ­տա­պարտ պի­տի լի­նէ­ին բո­լոր արաբ­նե­րը: Նա եղաւ առա­ջին­նե­րից, որ թէ­կուզ տար­բեր հա­շիւ­նե­րով` եղաւ ռահ­վի­րան արա­բա­կան միու­թեան:

Զոհ­րապ հա­սա­րակ մի մէ­պուս չէր, զար­դի հա­մար ըն­կած պար­լա­մեն­տում: Նա Օս­ման­եան երկ­րի երի­տա­սար­դու­թեան դաստ­ի­ա­րա­կիչն էր: Եւ իբր հռե­տոր ու պատ­րաստ­ուած մարդ, նա Օս­ման­եան պար­լա­մեն­տի առա­ջին դէմքն էր: Սա չա­փա­զան­ցու­թիւն չէ նոյ­նիսկ թուր­քե­րի խոս­տո­վա­նու­թեամբ: Գրի­գոր Զոհ­րապ իթ­թի­հա­տա­կան չէր եւ դրա հա­մար նա պե­տու­թեան մէջ հա­ւա­սար աթոռ չգրա­ւեց ինչ­պէս ճա­ւիտ­նե­րը, ճա­հիտ­նե­րը: Անող­նա­շար մի անձ չէր նա, որին կա­րո­ղա­նա­յին օգ­տա­գոր­ծել այս կամ այն հո­սանք­նե­րը: Նա մի խո­շոր անձ էր իր սե­փա­կան հա­մոզ­մունք­նե­րով: Լաւ հայ էր եւ մի­ա­ժա­մա­նակ լաւ օս­ման­ցի: Օս­ման­եան Հայ­րե­նի­քի ազա­տու­թիւնը եւ հզօ­րու­թիւնը կը գտնէր նրա բաղ­կա­ցու­ցիչ բո­լոր տար­րե­րի ազա­տու­թեան եւ փո­խա­դարձ իրա­ւա­խո­հու­թեան մէջ, եւ այդ նկա­տու­մով` դէմ էր թէ՛ պահ­պա­նո­ղա­կան­նե­րին եւ թէ՛ (սե­պա­րա­տիստ­նե­րին) ան­ջա­տո­ղա­կան­նե­րին, կեդ­րո­նա­ձիգ իթ­թի­հա­տին եւ ապա­կեդ­րո­նաց­ման կողմ­նա­կից ահ­րա­րին: Նա սկզբուն­քով հա­մա­կիր էր Դաշ­նակ­ցու­թեան, բայց դէմ էր եւ նրան, որով­հե­տեւ Դաշ­նակ­ցու­թիւնը տակ­տի­կա­կան տե­սա­կէ­տով կենդ­րո­նա­ձիգ իթ­թի­հա­տին հետն էր: Թէ՛ պար­լա­մեն­տում եւ թէ՛ դուր­սը` Դաշ­նակ­ցու­թիւնը միայ­նակ թո­ղեց այդ մեծ մար­դը: Բայց նա չվհատ­ուեց եւ կազ­մեց Ազա­տա­կան կու­սակ­ցու­թիւնը, խմբակ­ցու­թիւնը, որի զանգ­ուա­ծը կազմ­ուած էր արաբ­նե­րից` առանց կրօն­նե­րի եւ ցե­ղե­րի խտրու­թեան: Զոհ­րա­պը դար­ձաւ այդ խմբակ­ցու­թեան մա­կար­դը եւ թթխմո­րը, եւ դրա­նից ծնաւ տար­բեր երիր­նե­րի եւ կրօն­նե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ արաբ պատ­գա­մա­ւոր­նե­րի իրե­րա­հաս­կա­ցո­ղու­թիւնը եւ միու­թիւնը:

Ազա­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան սերմ­նա­ցան Զոհ­րա­պի գա­ղա­փար­նե­րը պա­րարտ հող գտան արաբ հո­գի­նե­րի մէջ, բայց սերմ­նա­ցա­նը ինքն իսկ չգիտ­ցաւ եւ չկրցաւ տես­նել իր աշ­խա­տան­քի ար­դիւն­քը: Իթ­թի­հա­տը իրան վտանգ­ուած զգաց ու խտաց­րեց հա­լա­ծան­քը արաբ­նե­րի հան­դէպ, որոնք շե­ղե­լով-շե­ղե­լով ըն­կան արա­բա­կան միու­թեան եւ ան­ջատ­ման գա­ղա­փա­րի վրայ, իսկ Զոհ­րա­պը` մոռց­ուած ամէն­քից` Վարդ­գէ­սի հետ նա­հա­տակ­ուեց արա­բա­կան սահ­ման­նե­րի մէջ: Նա դար­ձաւ հայ նա­հա­տակ, թէ­եւ նա պի­տի պաշտ­ուէր իբր Արաբ­իոյ եւ մանր ազ­գե­րի նա­հա­տա­կը: Բայց դա կա­րե­ւոր չէ Զոհ­րա­պի հա­մար: Էա­կա­նը այն է, որ նրա գա­ղա­փար­նե­րի պտուղ պի­տի հա­մա­րել 1913-ին Փա­րի­զում կազմ­ուած արա­բա­կան հա­մա­գու­մա­րը:

1913-ի հա­մա­գու­մա­րով արաբ­նե­րը, տար­բեր եր­կիր­նե­րի եւ դա­ւա­նանք­նե­րի, ար­դէն մի­ա­ցած էին եւ կ՛առա­ջադ­րէ­ին Օս­ման­եան պե­տու­թիւ­նից ան­ջատ­ուե­լու գա­ղա­փա­րը, որ առանձ­նա­պէս կը շեշտ­ուէր Սիւր­իոյ այ­լա­ցեղ տար­րե­րի մէջ, որոնք կը պա­հան­ջէ­ին Սիւր­իոյ ան­ջա­տու­մը Թուրք­իա­յէն եւ միու­թիւնը:

Պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում Ճէ­մալ փա­շան գի­տակ­ցե­լով արա­բա­կան ձգտում­նե­րին եւ վտան­գին` մի­ա­տե­սակ հա­լա­ծանք­նե­րի են­թար­կեց թէ՛ մահ­մե­տա­կան­նե­րին եւ թէ՛ քրիս­տոն­եա­նե­րին: Եւ այդ հա­լա­ծանք­նե­րի հե­տե­ւան­քով աւե­լի սեր­տա­ցաւ միու­թեան գա­ղա­փա­րը, եւ մա­ռօ­նիդ, ինչ­պէս եւ ուղ­ղա­փառ քրիս­տոն­եա­նե­րը, մի­ա­ցան իս­լամ­նե­րին, ու իրենց գլուխ ու­նե­նա­լով ֆայ­զա­լին (Իրա­քի ներ­կայ թա­գա­ւո­րը) կռուե­ցին թուր­քե­րի դէմ յօ­գուտ Դաշ­նա­կից­նե­րի: Եթէ մէկ կող­մից Սուրիա­յում Լո­րեն­սի աջակ­ցու­թեամբ Ֆայ­զալ մա­հա­ցու հար­ուած­ներ կը հասց­նէր թուր­քե­րին, միւս կող­մից Քեա­միլ եւ Հակ­կի բէ­յե­րը – որոնք ներ­կա­յումս Սուրիա­յում կա­րե­ւոր դեր կը կա­տա­րեն – կ՛օգ­նէ­ին ֆրան­սա­ցի­նե­րի յա­ռաջ­խա­ղա­ցու­թեան` Լի­բա­նա­նում եւ կը վի­րա­ւոր­ուէ­ին Կու­նեյ­տա­յի կռիւ­նե­րում: Մինչ զօր. Կու­ռօն կը հաս­տատ­ուէր Դա­մաս­կո­սում, Հա­լէ­բում եւ Հա­մա, Հոմս, Բա­ալ­բեկ, Բե­կաա, Հաս­բա­յա, Ռա­գա­յա եւ այդ շրջան­նե­րը իրան մի­աց­նե­լով` Դա­մաս­կո­սում իրան կը յայ­տա­րա­րէր Էմիր Սուրիա­յի:

Թուրք զօր­քե­րի նա­հան­ջի ճա­նա­պար­հին, Եմէ­նից, Հի­ճա­զից սկսած մին­չեւ Հա­լէպ, 1915-1919-ի ըն­թաց­քին, կը կազ­մա­կերպ­ուէր  նրանց ետե­ւից, մի ամ­բողջ կայս­րու­թիւն, որի մի կեդ­րո­նը Հի­ջազն էր, միւ­սը` Սուրիան` Դա­մաս­կո­սով: Շէ­րիֆ Հիւ­սէյ­նի եւ իր որ­դու Ֆայ­զա­լի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը առա­ւե­լա­պէս անգլ­ի­ա­ցի­նե­րի վրայ կը յեն­ուէ­ին, եւ չէ­ին հա­մա­պա­տաս­խա­ներ մրցա­կից Ֆրան­սա­յի շա­հե­րին:

Զօր. Կու­ռօն զօր­քով կը հաս­տատ­ուէր Լի­բա­նա­նում, որ այդ­պի­սով դուրս կը մնար արա­բա­կան իշ­խա­նու­թեան իրա­ւա­սու­թիւ­նից: Սուրիա­յում, գլխա­ւո­րա­պէս Լի­բա­նա­նում, ֆրան­սա­սէր մի ու­ժեղ հո­սանք կար, որ կը փնտռէր իրենց ազա­տու­թիւնը ֆրան­սա­կան հո­վա­նուն ներ­քեւ:

1919-ին, Մար­սէյ­լում, տե­ղի ու­նե­ցաւ այդ ֆրան­սա­սէր­նե­րի հա­մա­գու­մա­րը, որին կը մաս­նակ­ցէ­ին Ֆրանկ­լէն-Բույեոն, դէ Մոնզիէ, Շուք­րի Կա­նեմ եւ ու­րիշ­ներ, որոնք ջա­տա­գո­վում էին Սիւր­իոյ ազա­տու­թիւնը եւ ու­զում էին նրան իբր յե­նա­րան ու պաշտ­պան տես­նել Ֆրանս­իա­յին:

Պա­տե­րազ­մից յե­տոյ` Սուրիան փաս­տօ­րէն դար­ձաւ մրցա­դաշտ` Անգլ­իոյ եւ Ֆրան­սա­յի մի­ջեւ: Եթէ մի կող­մից Ֆայ­զալ, անգլ­ի­ա­ցի­նե­րի հա­ւա­նու­թեամբ, Օմէ­յադ­նե­րի մայ­րա­քա­ղա­քում – Դա­մաս­կո­սում – հան­դի­սա­ւոր կեր­պով Էմիր կը դառ­նար, միւս կող­մից` զօր. Կու­ռո­յի հա­ւա­նու­թեամբ Պէյ­րու­թը կը դառ­նար մայ­րա­քա­ղաք Լի­բա­նա­նի, եւ Լի­բա­նա­նի փո­խա­րէն Մեծ Լի­բա­նան կը ստեղծ­ուէր Բեկ­կա, Հաս­բա­յա, Բա­ալ­բեկ եւ այլ շրջան­նե­րով եւ 1920, Յու­լի­սի 14-ին` Էմիր Ֆայ­զալ չհնա­զան­դե­ցաւ, եւ ֆրան­սա­ցիք Յու­լիս 25-ի Խան Մէյ­սո­լու­մի կարճ կռուից յե­տոյ, մտան Դա­մաս­կոս եւ ջնջե­ցին էմի­րու­թիւնը: Ֆայ­զալ փա­խաւ եւ դար­ձաւ թա­գա­ւոր Իրա­քի: Դա­մաս­կոս մնաց ֆրան­սա­կան հո­վա­նու ներ­քեւ, որ վա­ւե­րաց­ուեց Ազ­գե­րու Լի­գա­յի կող­մից:

Այ­սօր Սուրիան իր բո­լոր մա­սե­րով Ֆրան­սա­յի հո­վա­նու տակ մի եր­կիր է: Հա­մա­կեր­պած են դրան Սիւր­իոյ բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րը ար­տաք­նա­պէս, բայց ներք­նա­պէս իւ­րա­քան­չիւ­րը իր հա­շիւն ու­նի եւ կը սպա­սէ յար­մար վայրկ­եա­նին:

Խա­ղա­ղու­թիւն կոն­ֆե­րան­սով` Ֆրան­սա տէր դար­ձաւ Սիւր­իոյ, բայց նրա առաջ դրուած էին շատ բար­դու­թիւն­ներ:

Առա­ջին հեր­թին` կար Թուրք­ի­ան, որ իրա­նը կը հա­մա­րէր Սիւր­իոյ որոշ մա­սեր եւ չէր հա­մա­կեր­պած նրա բա­ժա­նու­մը իր հո­ղե­րից:

Երկ­րորդ հեր­թին` կու գա­յին տեն­չե­րը Ֆայ­զալ թա­գա­ւո­րին, որ թէ­եւ շատ ու եր­կար աշ­խա­տեց Սուրիա­յում ու ճա­շա­կեց Էմի­րու­թեան քաղց­րու­թիւնը Դա­մաս­կո­սում, ոչինչ վաս­տա­կած քշուեց հա­րե­ւան Իրաք:

Եր­րոր­դը` ներ­քին կրօ­նա­կան եւ ազ­գա­յին տա­րա­կար­ծու­թիւն­ներն ու խնդիր­ներն էին:

Չոր­րոր­դը եւ ամե­նէն կա­րե­ւո­րը` արա­բա­կան կո­մի­տէն էր:

Եթէ սրանց վրայ աւե­լաց­նե­լու լի­նենք Անգլ­իոյ դժկա­մու­թիւնը, որով­հե­տեւ Ֆրան­սա կը նստէր իր ազ­դե­ցու­թեան տակ եղող արե­ւել­եան եր­կիր­նե­րի դրան շէմ­քին, կը տես­նենք որ Ֆրան­սա­յի հա­մար բա­ւա­կան դժուա­րին գործ էր բաց­ւում: Սուրիա­յում հաս­տատ­ուե­լու հա­մար նա հար­կադր­ուած էր իր կա­րե­ւոր զի­նուո­րա­կան­նե­րին իրար յե­տե­ւից, մե­ծա­թիւ զի­նուոր­նե­րով, իբ­րեւ կա­ռա­վա­րիչ ու­ղար­կել Սուրիա: 1922-ին զօր. Կու­ռո­յի յա­ջոր­դեց զօր. Վեյ­կա­նը, որին 1924-ին յա­ջոր­դեց Սա­ռայ­լը, 1925-ին Ան­ռի Ժու­վե­նե­լը, 1926-ին` Ան­ռի Պոն­տոն, որ ցարդ կը մնայ իր պաշ­տօ­նին վրայ: Այս զի­նուո­րա­կան կա­ռա­վա­րիչ­նե­րից ոմանք ոչ միայն Ֆրան­սա­յի, այլ եւ ամ­բողջ աշ­խար­հի հա­մար հռչա­կա­ւոր զի­նուո­րա­կան դէմ­քեր են: Նրանց կա­րե­ւո­րու­թեան չա­փով պէտք է հաս­կա­նալ Սիւր­իոյ կա­րե­ւո­րու­թիւնը Ֆրան­սա­յի հա­մար: Յա­ճա­խա­կի փո­փո­խու­թիւն­նե­րը հե­տե­ւանք չէ­ին քմա­հա­ճոյ­քի, այլ Ֆրան­սա­յի ներ­քին տա­րա­կար­ծու­թեանց, եւ որ աւե­լին է` Սիւր­իոյ մէջ ծա­գած ներ­քին դժուա­րու­թեանց եւ ար­տա­քին բար­դու­թեանց:

Ֆրան­սան իր առաջ գտած դժուա­րու­թիւն­նե­րը հե­տեւ­եալ ծանր պայ­ման­նե­րով յար­մար դա­տեց լու­ծել:

Առա­ջին հեր­թին` ձգտեց զէ­զո­քաց­նել Թուրք­ի­ան: Այն Ֆրանկ­լէն Պույեո­նը, որ 1919-ին Մար­սէյ­լի Արա­բա­կան Հա­մա­գու­մա­րում կը շեշ­տէր ազ­գե­րի ինք­նո­րոշ­ման վրայ, եւ որը ժա­մա­նա­կին եղած է նա­եւ ֆրանս-հայ­կա­կան կո­մի­տէ­ին մէջ, ու­ղարկ­ուեց Ան­գո­րա: Մա­րաշ, Ուր­ֆա, Այն­թապ եւ ամ­բողջ Կի­լիկ­ի­ան, որ բռնուած էին ֆրան­սա­կան զօր­քե­րով, դա­տարկ­ուե­ցին եւ յանձն­ուե­ցին “բա­րե­կամ“ Թուր­իա­յին, գոյ­քե­րով եւ ռազ­մամ­թեր­քով մի­ա­սին, եւ Սիւր­իոյ սահ­մա­նը դար­ձաւ Պո­լիս-Պաղ­տատ եր­կա­թու­ղին: Կի­լիկ­ի­ան եւ միւս շրջան­նե­րը փաս­տօ­րէն զո­հա­բեր­ուե­ցին Սուրիա­յի հանգս­տու­թեան հա­մար: Բայց իրա­կա­նա­ցա՞ւ հանգս­տու­թիւնը, կա՞յ հանգս­տու­թիւն այդ ճա­կա­տի վրայ: Տա­րա­կու­սե­լի է, քա­նի որ եր­կա­թու­ղին սահ­մա­նը չի պաշտ­պա­նում եւ քա­նի դեռ եւս Ան­գո­րա­յի Ուխ­տի մէջն է թէ` պէտք է Սուրիա­յի հիւ­սի­սը կցել Թուրք­իա­յին:

1922-ին Ազ­գե­րի Լի­գան Ֆրան­սա­յի տուեց Սուրիա­յի ման­դան, իսկ Անգլ­իա­յին, Պա­ղես­տի­նի­նը, որով 1916-ին Անգլ­իոյ եւ Ֆրան­սա­յի մի­ջեւ կա­յա­ցած Սայկս-Պի­կօ հա­մա­ձայ­նա­գի­րը կ՛իրա­գործ­ուէր, եւ Անգլ­ի­ան կը հրա­ժա­րէր Դա­մաս­կո­սի էմի­րու­թեան վե­րա­բեր­մամբ Ֆայ­զա­լի սնու­ցած տեն­չե­րու եւ իրա­ւունք­նե­րու պաշտ­պա­նու­թե­նէն: Եւ ան­յե­նա­րան մնա­ցած Ֆայ­զա­լը պի­տի հա­մա­կեր­պէր Սուրիա­յի կո­րուս­տին եւ բա­ւա­կա­նա­նար Իրա­քի թա­գով:

Այս եր­կու ար­տա­քին դժուա­րու­թիւն­նե­րը ձե­ւա­կա­նօ­րէն հար­թե­լուց յե­տոյ` մնում էր ներ­քին դժուա­րու­թիւն­նե­րի յաղ­թա­հա­րու­թիւնը: Ֆրան­սա­յի հա­մար անհ­րա­ժեշտ էր բա­ւա­րա­րել եւ Սիւր­իոյ տար­բեր ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հո­գե­կան եւ նիւ­թա­կան պա­հանջ­նե­րին եւ դառ­նալ նրանց եթէ ոչ սի­րե­լի, գո­նէ հան­դուր­ժե­լի հո­գա­տա­րը: Սա էր ամե­նադժ­ուա­րի­նը: Մէկ կող­մից Սուրիա­յում արա­բա­կան ազ­դե­ցու­թիւնը չէ­զո­քաց­նե­լու եւ միւս կող­մից Սուրիա­յի մէջ գտնուող տար­բեր ժո­ղո­վուրդ­նե­րին գո­հաց­նե­լու հա­մար` Ֆրան­սա բա­ժա­նեց Սուրիան երեք պե­տու­թիւն­նե­րի եւ երեք ինք­նա­վար շրջան­նե­րի, որոնք կը ներ­կա­յաց­նեն հե­տեւ­եալ պատ­կե­րը հա­մա­ձայն 1922-ի վի­ճա­կագ­րու­թեան: (Տեսնել յաջորդ էջի աղիւսակը):

Իւ­րա­քան­չիւր պե­տու­թիւն ու­նի իր օրէնս­դիր եւ վար­չա­կան մար­մին­նե­րը, ընտր­ուած ֆրան­սա­կան ընտ­րա­կան ձե­ւով: Հան­րա­պե­տու­թեանց նա­խա­գահ­նե­րը միայն ար­տա­քին գոր­ծոց նա­խա­րար­նե­րին կը փո­խա­րի­նեն, իսկ ֆրան­սա­կան Բարձր Կո­մի­սա­րը մի­ա­ժա­մա­նակ ղե­կա­վարն է ցա­մա­քա­յին եւ ծո­վա­յին ու­ժե­րին: Զօր­քի թիւը կը լի­նի մօտ 40.000, որից միայն 6.000ը տե­ղա­ցի­ներ են: Մայ­րա­քա­ղաք­ներն են Դա­մաս­կոս, Բէյ­րութ, Լա­թաք­իա: Պե­տու­թիւն­նե­րը բա­ժան­ուած են մու­թա­սա­րը­ֆու­թիւն­նե­րի, սան­ջա­նե­րի, նահի­է­ի­նե­րի:

Այս հա­մա­ռօտ տե­ղե­կու­թիւ­նից կը պարզ­ուի, որ 29 տար­բեր ժո­ղո­վուրդ­նե­րից ու կրօն­նե­րից միայն 5-ը ու­նին իրենց ինք­նա­կա­ռա­վա­րու­թիւն­նե­րը: Ալե­ւիտ­նե­րի հան­րա­պե­տու­թեան մէջ ամ­փոփ­ուած են Նաս­րա­յին­նե­րի մեծ մա­սը, Ալէք­սանդ­րէ­տի մէջ` թուր­քե­րը, դրուզ­նե­րի ինք­նա­կա­ռա­վա­րու­թեան մէջ` դրուզ­նե­րը` Սուրիա­յի մէջ արաբ­նե­րը, իսկ Լի­բա­նա­նի մէջ` Մա­ռօ­նիդ­նե­րի եւ միւս քրիս­տոն­եա­նե­րի մեծ մա­սը:

Ըստ երե­ւոյ­թին, եթէ մնա­ցած ժո­ղո­վուրդ­նե­րը, 200.000-ի հաս­նող քիւր­տե­րը, չէր­քէզ­նե­րը եւն. նոյն իրա­ւունք­ներն ու­նե­նա­յին, կար­գադ­րու­թիւնը կա­տար­եալ պի­տի լի­նէր, եւ երկ­րին մէջ պի­տի տի­րէր խա­ղա­ղու­թիւն ու հարկ պի­տի չլի­նէր 40.000-նոց բա­նակ պա­հե­լու այդ փոք­րիկ երկ­րում: Բայց ընդ­հա­կա­ռա­կը 1920-ից մին­չեւ 1927-ը Սուրիան պա­տե­րազ­մի դաշ­տի էր վե­րած­ուած, եւ քա­ղաք­ներ ու գիւ­ղեր ռմբա­կոծ­ուե­ցին հնա­զան­դու­թեան բեր­ուե­լու հա­մար:

Այդ իրա­րան­ցու­մի մէջ մենք` հա­յերս ալ անվ­նաս չմնա­ցինք: Հա­րիւ­րա­ւոր արե­նա­կից­ներ սպանն­ուե­ցին Դա­մաս­կո­սի եւ այլ վայ­րե­րի մէջ. մե­ղադր­ուե­ցին եւ ան­տե­ղի կեր­պով բամ­բաս­ուե­ցինք արաբ­նե­րի կող­մից, բայս այս չէ մեր նիւ­թը:

Ար­ձա­նագ­րենք փաս­տը, որ Սուրիան եղած է դժգոհ, եղել են ապս­տամ­բու­թիւն­ներ, որոնք ճնշուած են բայց վե­րաց­ուած չեն, այլ սոսկ շղթայ­ուած եւ զսպուած:

Այդ խռո­վա­յոյզ վի­ճա­կի բուն պատ­ճա­ռը արա­բիզմն է: Բո­լոր արա­բա­կան եր­կիր­նե­րի արաբ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան ու արաբ գի­տա­կից հայ­րե­նա­սի­րու­թեան կենտ­րոն պի­տի հա­մա­րել Դա­մաս­կո­սը: Բէյ­րու­թի զոյգ եւ­րո­պա­կան հա­մալ­սա­րան­ներն էլ կռած ու կո­փած են այդ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեա­նը, դեռ մի կողմ թո­ղած Դա­մաս­կո­սի եւ ահի­րէի մէջ պատ­րաստ­ուած երի­տա­սար­դու­թիւնը, արա­բա­կան հո­գե­ւոր դպրոց­նե­րից դուրս եկած­նե­րը, որոնք բո­լորն էլ կանգ­նած են ազ­գա­յին մի­աց­ման գետ­նին վրայ:

Սրանց հիմ­նա­կան նպա­տակ­ներն են.-

ա) Սուրիան մէկ է եւ ամ­բող­ջա­կան: Սուրիա­յի բնա­կիչ­նե­րը զանգ­ուա­ծով արաբ են, միայն բա­ժան­ուած իրար­մէ բար­բառ­նե­րով եւ դա­ւա­նանք­նե­րով, որոնք պի­տի նսե­մա­նան ազ­գա­յին միու­թեան առ­ջեւ:

բ) Սուրիան, լի­նե­լով արա­բա­կան, ամ­բող­ջա­պէս կամ մա­սե­րով աւե­լի կապ­ուե­լու իրա­ւունք ու­նի արա­բա­կան ան­կախ պե­տու­թեանց քան ու­րի­շին, եւ արա­բա­կան երկր­նե­րի միու­թիւնը կը հա­մար­ուի մի­ակ գրա­ւա­կա­նը իրանց ան­կա­խու­թեան եւ ազա­տու­թեան:

գ) Ֆրան­սա­յի գե­րա­կա­յու­թիւնը` Սիւր­իոյ վրայ` աւե­լորդ է, քա­նի որ նա արաբ չէ: Նա պար­տա­ւոր է միայն օգ­նել Սուր­իոյ ազա­տու­թեա­նը եւ միու­թեա­նը:

Եթէ այս երեքն են արա­բա­կան կո­մի­տէի ազ­գա­յին իտ­է­ալ­նե­րը, բնա­կան է որ հա­կա­մար­տու­թիւնը ան­խու­սա­փե­լի լի­նէր արաբ զանգ­ուա­ծի ու Ֆրան­սա­յի մի­ջեւ:

Արաբ կո­մի­տէի կող­մէ ազ­գե­րի ինք­նո­րոշ­ման գա­ղա­փա­րը իր խո­րու­թեամբ Սուրիա­յում իրա­գոր­ծե­լը վնա­սա­կար կը հա­մար­ուի:

Արաբ­նե­րը խիստ դժգոհ են որ ման­դա­տեր Ֆրան­սան դա­տար­կեց Կի­լիկ­իոյ որոշ մա­սե­րը – որ իրան­ցը կը հա­մա­րեն – եւ նրանք Թուրք­իա­յին զի­ջեց:

Նրանք դժգոհ են, որ Ալէք­սանդ­րէ­տի սան­ջա­կը ան­ջատ­ուած է Սուրիա­յի պե­տու­թիւ­նից` այն­տե­ղի գլխա­ւո­րա­պէս թուրք տար­րին առանձ­նաշ­նորհ­ներ տա­լու մտօք, եւ դրա մէջ կը տես­նեն արա­բիզ­մի տկա­րա­ցու­մը եւ թուր­քիզ­մի ու­ժե­ղա­ցու­մը:

Նրանք դժգոհ են, որ Լի­բա­նա­նի փո­խա­րէն ստեղծ­ուեց Մեծ Լի­բա­նան, որի մէջ կը մտնեն իս­լամ, արաբ ու դրուզ գա­ւառ­ներ: Եւ այդ բա­նի մէջ կը տես­նեն դի­տա­ւոր­եալ թու­լա­ցու­մը Դա­մաս­կո­սի իշ­խա­նու­թեան, քա­նի որ ան­կէ պոկ­ուած կը հա­մա­րեն 230.000 զուտ մահ­մե­տա­կան արաբ­ներ` յօ­գուտ Լի­բա­նա­նի 330.000 քրիս­տոն­եայ արաբ­նե­րին:

Աւե­լորդ կը նկատ­ուի նա­եւ ալե­ւիտ­նե­րի եւ դրուզ­նե­րի առան­ձին իշ­խա­նու­թեանց ստեղ­ծու­մը:

Այս­պի­սով ֆրան­սա­կան ֆե­դե­րասի­ո­նի (դաշ­նակ­ցու­թեան) գա­ղա­փա­րը եւ այդ ուղ­ղու­թեամբ կա­տար­ուած աշ­խա­տան­քը կը բա­խին արա­բա­կան կեդ­րո­նա­ձիգ եւ հա­ւաք­ման տեն­չե­րին: Սուրիա­յի ներ­քին դժգո­հու­թեանց եւ կռիւ­նե­րի բուն պատ­ճառ­նե­րէն մի­նը այս պէտք է հա­մա­րել:

Ան­տա­գո­նիզ­մի, հա­կա­մար­տու­թեան երկ­րորդ հիմ­նա­կան պատ­ճա­ռը այն է, որ Սուրիա­յի արաբ­նե­րը ար­տա­յին աշ­խար­հում, ֆե­դե­րասի­ո­նի կամ այլ մի­ջոց­նե­րով կը ձգտին մի­ա­նալ արա­բա­կան ան­կախ պե­տու­թեանց, ինչ­պէս իրանց հա­րե­ւան Հի­ջա­զին, Նեջ­դին կամ Իրա­քին, բայց այդ ձգտու­մի իրա­գործ­ման իբր խո­չըն­դոտ կը գտնեն Ֆրան­սան, եւ դրա­նից գլխա­ւո­րա­պէս առաջ կը գայ իրանց եր­կիր­նե­րից Ֆրան­սա­յի հե­ռա­ցու­մը տես­նե­լու ցան­կու­թիւնը:

Արա­բա­կան այս գա­ղա­փա­րա­պաշ­տու­թիւնը մարմ­նա­ցած է արաբ կո­մի­տէի մէջ, որ իր տրա­մադ­րու­թեան տակ ու­նի մա­մուլ, կազ­մա­կեր­պու­թիւն եւ ուժ: Սա ար­հա­մար­հե­լի քա­նակ եւ որակ չէ: Նրա մէջ են իս­լամ եւ ոչ իս­լամ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան առա­ջա­պահ­նե­րը, իրենց գլուխ ու­նե­նա­լով Շահ­բեն­դար, Էմիր Արս­լան, Պոս­թա­նի եւ ու­րիշն յայտ­նի դէմ­քեր: Արա­բա­կան ան­կա­խու­թեան կո­մի­տէ­նե­րը կը վա­յե­լեն Սիւր­իոյ բնակ­չու­թեան մե­ծա­մաս­նու­թեան հա­մակ­րու­թիւնը եւ գոր­ծօն աջակ­ցու­թիւնը:

 

Նա­խորդ գլուխ­նե­րում մենք ցոյց տուինք, որ անա­պա­տում թա­փա­ռող բեդ­ուին ցե­ղե­րի – ռա­օ­ալ­լա, շա­մաս, անա­զէհ եւն.- մի ոտը Իբն Սաու­տի կայս­րու­թեան մէջն է, միւ­սը` Սուրիա­յի, որ նրանք, թուով 350-500.000, փաս­տօ­րէն առա­ջա­պահ­ներն են արա­բա­կան թե­րակղ­զու մէջ պատ­րա­սուող քա­ղա­քա­կան արա­բիզ­մի ծա­ւալ­ման: Այս ու­ժե­րը Սուրիա­յի միու­թեան եւ ան­կա­խու­թեան հա­մար աշ­խա­տող կո­մի­տէ­նե­րի հա­մար թան­կա­գին նիւթ են, որով­հե­տեւ իրանց քա­ղա­քա­կան ձգտում­նե­րը չեն հա­կա­սում Նեջ­դի եւ Հի­ջա­զի ձգտում­նե­րին: Բա­ցի դրա­նից` Դա­մաս­կո­սը իր շրջա­կայ­քով հա­ւա­տա­րիմ յե­նա­րան է արաբ միու­թեան ձգտում­նե­րին: Այդ շրջա­նը բա­ցի նրա­նից որ զուտ արաբ է, պա­հում է տա­կա­ւին այն գի­տակ­ցու­թիւնը թէ ին­քը եթէ ոչ առա­ջին, գո­նէ երկ­րորդ մայ­րա­քա­ղաքն է արա­բա­կան եւ իս­լա­մա­կան եր­կիր­նե­րի: Եւ այս ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թիւնը վա­րա­կած է ոչ միայն մտա­ւո­րա­կան, այլ եւ բո­լոր խա­ւե­րը: Բա­ցի դրա­նից, Սուրիա­յում թէ­եւ կան 25 ցե­ղեր եւ աղանդ­ներ, բայց նրանց բա­ցար­ձակ մե­ծա­մաս­նու­թիւնը մահ­մե­տա­կան արաբ է: Այս զուտ արաբ ու­ժե­րից զատ` արաբ կո­մի­տէ­նե­րը իրանց հետ ու­նին Սուրիա­յի ամե­նէն կեն­սու­նակ տար­րը` յան­ձին դրուզ­նե­րին, որոնք հա­կա­ռակ իրանց կրօ­նա­կան – եւ գու­ցէ ցե­ղա­յին – տար­բե­րու­թեան` աւե­լի մո­լե­ռանդ են արա­բա­կան միու­թեան գոր­ծին մէջ քան զուտ արաբ­նե­րը: Ապա` յոյն օր­թո­տոքս-կա­թո­լիկ հա­մա­րուող 100.000-ի մօտ քրիս­տոն­եա­նե­րը,- որոնք` ինչ­պէս “արաբ-արաբ­ներ“ – իրանց եպիս­կո­պոս­նե­րով եւ քա­հա­նա­նե­րով կանգ­նած են արա­բա­կան միու­թեան եւ ան­կա­խու­թեան տե­սա­կէ­տին վրայ, ազ­գա­յին շա­հը գե­րա­դա­սե­լով կրօ­նա­կա­նից:

Արաբ կո­մի­տէ­նե­րի հա­մար փաս­տօ­րէն թէ­ա­կան կա­րող էր մնալ Լի­բա­նա­նի Մա­ռօ­նիդ­նե­րը եւ ալե­ւիտ­նե­րի երկ­րա­մա­սը, Ալէք­սանդ­րէ­տի թուրք տար­րը, 200.000-ի մօտ քրտու­թիւնը, հա­յու­թիւնը, չէր­քէ­զու­թիւնը, եւ­րո­պա­ցիք եւ այլ, որոնց թիւը չանց­նիր 700-900.000-ը: Սրանք կա­րող են խնդրա­կան լի­նել արաբ կո­մի­տէի հա­մար արա­բա­կան միու­թեան տե­սա­կէ­տից: Բայց, սրանց մէջն է, որ ման­դա­տեր Ֆրան­սան կ՛որո­նէ իր ամուր յե­նա­րան­նե­րը: Պի­տի յա­ջո­ղի՞, տա­րա­կու­սե­լի է, քա­նի որ արա­բա­կան կո­մի­տէն նոյն­քան եւ աւե­լի տու­եալ­ներ ու­նի յա­ջո­ղու­թեան, որ­քան Ֆրան­սան իր ու­ժով եւ կուլ­տու­րա­յով: Որով­հե­տեւ, յիշ­եալ խմբակ­ցու­թիւն­նե­րից քրիս­տոն­եայ մա­ռօ­նիդ­նե­րը, նաս­րա­յին-ալե­ւիտ­նե­րը, որ գլխա­ւոր հի­մե­րը կը կազ­մեն եր­կու Սուրիա­կան պե­տու­թեանց, չու­նին որե­ւէ ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թիւն: Նրանք կրօ­նա­կան հա­մայնք­ներ են, եւ եթէ կ՛օգտ­ուին Մի­ջերկ­րա­կա­նէն, ֆրան­սա­կան կրթու­թե­նէն, առեւ­տու­րէն, ու­ժէն, տնտե­սու­թե­նէն, սա­կայն հե­ռու են ֆրան­սա­նա­լուց, եւ ընդ­հա­կա­ռա­կը աւե­լի են­թա­կայ են արա­բա­նա­լու, արաբ ազ­գու­թեան մաս կազ­մե­լու: Նախ` նրանց լե­զուն արա­բա­կան է, ինչ­պէս եւ իրանց բար­քը, սո­վո­րու­թիւնը, աւան­դու­թիւն­նե­րը, եւ գու­ցէ ար­եան խո­շոր մա­սը: Վեր­ջա­պէս` սրանք իրանց ամ­բողջ մարմ­նով կցուած են արա­բին, իսկ Ֆրան­սա­յին` մատ­նե­րի ծայ­րե­րով: Այդ պատ­ճա­ռով որ այս տար­րե­րը, ֆրան­սա­ցի­նե­րի եւ արաբ­նե­րի մի­ջեւ տա­րու­բե­րե­լու ժա­մա­նակ, աւե­լի նշան­ներ ցոյց կը տան յա­րե­լու արաբ­նե­րին, եւ կան շատ մա­ռօ­նիդ­ներ ու ալե­ւիտ­ներ, որ կը գտնուին արաբ միու­թեան շար­քե­րում:

Սուրիա­յի թո՞ւր­քը: Նա յե­նա­րան չէ ո՛չ ֆրան­սա­ցուն եւ ո՛չ էլ արա­բին: Նա մի խոց է Սուրիա­յի կրծքին: Նա կը ջա­նայ հե­ռաց­նել Սուրիա­յից ե՛ւ ֆրան­սա­ցուն ե՛ւ արա­բին, եւ յետ բե­րել թուր­քին:

Մնա­ցած տար­րե­րը,- փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը ար­ժէք չեն ոչ ման­դա­տեր պե­տու­թեան եւ ոչ էլ արա­բին հա­մար: Նրանք ուժ չեն, այլ օգ­տա­գոր­ծե­լի նիւթ այս կամ այն առի­թով, յե­տոյ դէն շպրտուե­լու` իբր ան­պէտ նիւ­թեր:

Այս­պէս` Սուրիա­յում փաս­տօ­րէն եր­կու ու­ժեր կան: Մին ման­դա­տեր պե­տու­թիւնն է, իր զօր­քով, որի թի­կուն­քում կանգ­նած է մեծ Ֆրան­սան, իսկ միւ­սը` Սիւր­իոյ արաբ ժո­ղո­վուրդն է արաբ կո­մի­տէ­ով, որի թի­կուն­քին կանգ­նած են արա­բա­կան թե­րակղ­զու բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րը եւ կա­ռա­վա­րու­թիւն­նե­րը, եւ ապա` Եգիպ­տո­սից մին­չեւ Մա­րոք: Այս եր­կու հսկայ ու­ժերն են որ կը բա­խին իրար Արե­ւել­քում, ներ­կա­յումս իբր մրցա­դաշտ դարձ­նե­լով Դա­մաս­կո­սը եւ Սուրիան, Սուէզն ու Գահի­րէն, Բաղ­դատն ու Հի­ջա­զը:

Սա կռիւ չէ եր­կու պե­տու­թիւն­նե­րի, այլ մի պայ­քար է արաբ ժո­ղո­վուրդ­նե­րի հա­սու­նա­ցող ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թեան ու եւ­րո­պա­կան պե­տու­թիւն­նե­րի առեւ­տու­րի եւ իշ­խա­նու­թեան մե­նա­տի­րու­թեան մի­ջեւ: Որո՞ւնն է ապա­գան: Դժուար չէ գու­շա­կել. վաղ թէ ուշ պի­տի իրա­գործ­ուի ազ­գե­րի ինք­նո­րոշ­ման սկզբուն­քը, որ անգ­լօ-սաք­սոն ցե­ղը` յան­ձին Ուիլ­սը­նի եւ ին­քը` Ֆրան­սան իր ազա­տա­տենչ գա­ղա­փար­նե­րով սնու­ցած են մարդ­կու­թեան եւ ազ­գե­րին:

Արաբ ժո­ղո­վուր­դը այդ ուղի­ով կ՛եր­թայ եւ նա ար­ժա­նի է, եւ կը հաս­նի իր նպա­տակ­նե­րին:

 

Ամ­փո­փե­լով մեր գրու­թիւն­նե­րը արա­բա­կան եր­կիր­նե­րի մա­սին` կը տես­նենք, որ.-

Ա) Մեծ պա­տե­րազ­մից յե­տոյ արա­բա­կան թե­րակղ­զին, իր ան­մի­ջա­կան հա­րե­ւան երիր­նե­րով, 3,500.000 քառ. քի­լո­մեթր տա­րա­ծու­թիւն եւ 12-15 միլի­ոն բնակ­չու­թիւն ու­նի:

Բ) Ադէ­նից ու նրա շրջա­կայ­քից զատ, բո­լոր երկ­րա­մա­սերն էլ կամ բա­ցար­ձակ ան­կախ են եւ կամ ան­կա­խու­թեան իրա­ւունք ձեռք բե­րում են Ֆրան­սա­յի եւ Անգլ­իոյ հո­վա­նու տակ:

1.- ԲԱ­ՑԱՐ­ՁԱԿ ԱՆ­ԿԱԽ ՊԵ­ՏՈՒ­ԹԻՒՆ­ՆԵՐ ԵՆ

ա) Նեջ­դի Իբն Սաու­տի հիմ­նած վա­հա­բիդ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը, որի մէջ կը մտնեն Նեջ­դը, Հի­ջա­զը, Ասի­բը, Էլ Հա­սան, Շա­մաս, Զօֆ.

բ) Եմէ­նը` իմամ ու­նե­նա­լով Եահ­եա Հա­միտ ալ Դի­նը.

գ) Մաս­կա­տը կամ Օմա­նը` սուլ­թան ու­նե­նա­լով Թի­մուր բին Ֆայ­զա­լը.

դ )Հա­տըռ­մու­տը, որ բա­ժան­ուած է չորս ան­կախ սուլ­թա­նու­թեանց:

 

2 ԱՆ­ԿԱԽ, ԲԱՅՑ ՄԱՆ­ԴԱ­ՏԻ ՏԱԿ

1.-Իրա­քի թա­գա­ւո­րու­թիւնը,

2.- Անդր­յոր­դա­նա­նի թա­գա­ւո­րու­թիւնը

3.- Կո­վէյ­տի սուլ­թա­նու­թիւնը

4.- Պա­ղես­տի­նը

5.- Պահ­րէյն կղզի­նե­րը

բ) Ֆրան­սա­կան հո­վա­նու ներ­քեւ

1.- Ալե­ւիտ,

2.- Սուրիա

3.- Մեծ Լի­բա­նան

4.- Ջէ­բէլ Դրուզ

5.- Սան­ջակ Ալէք­սանդ­րէտ

գ) Այս 10 բա­ցար­ձակ ան­կախ եւ կի­սան­կախ արաբ պե­տու­թիւն­նե­րը կը ձգտին լու­ծե­լու հե­տեւ­եալ խնդիր­նե­րը.-

1.- Ազա­տել արա­բա­կան եր­կիր­նե­րը եւ­րո­պա­կան ազ­դե­ցու­թիւ­նից եւ խնա­մա­կա­լու­թիւ­նից:

2.- Մի­աց­նել արաբ եր­կիր­նե­րը` մի կենտ­րո­նա­կան արաբ իշ­խա­նու­թեան ներ­քեւ, ինչ­պի­սին է Իբն Սաու­տի իշ­խա­նու­թիւնը, կամ ի մի ձու­լե­լով եւ կամ դաշ­նակ­ցա­կան կա­պե­րով մի­աց­նե­լով, եւ կամ եր­կու գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը մի­ա­ժա­մա­նակ կի­րա­ռե­լով:

3.- Օգտ­ուիլ ար­դի քա­ղա­քակր­թու­թիւ­նից: Եւ­րո­պա­կա­նա­նալ, բայց չկորց­նել արաբ­նե­րու անա­պա­տա­կան պարզ բար­քե­րը:

4.- Վե­րա­կանգ­նել արաբ կրօ­նի, գի­տու­թեան եւ քա­ղա­քակր­թու­թեան հին պար­զու­թիւնն ու բարձ­րու­թիւնը:

Դ) Ի դէմ վա­հա­բիդ կրօ­նի եւ Նեջ­դի թա­գա­ւո­րու­թեան` (Իբն Սաու­տի) ար­դէն կազ­մա­կերպ­ուած է կենտ­րո­նա­կան Արաբ­իոյ մէջ, Պար­սից ծո­ցից մին­չեւ Կար­միր ծո­վը, մի երի­տա­սարդ պե­տու­թիւն, որը ըն­թաց­քի մէջ է իր բա­րո­յա­կան եւ ֆի­զի­քա­կան ու­ժին են­թար­կե­լու եւ իրան մի­աց­նե­լու, կամ կա­պե­լու դաշ­նակ­ցա­կան կա­պե­րով, հա­րա­ւա­յին Արաբ­իոյ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը, մի կենտ­րո­նա­կան արա­բա­կան իշ­խա­նու­թիւն ստեղ­ծե­լու դի­տու­մով:

Ե) Հիւ­սի­սա­յին Արաբ­իոյ մէջ Իրաք եւ Անդր­յոր­դա­նան ար­դէն ան­կախ են եւ կը ձգտին բա­ցար­ձակ ան­կա­խու­թեան, եւ թէ­եւ իրանց հա­րե­ւան Իբն Սաու­տի հետ հա­կա­մար­տու­թեան մէջ են գա­հա­կա­լու­թեան առաջ­նու­թեան խնդրում, բայց նրանց հիմ­նա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւնը կը կազ­մէ արա­բա­կան եր­կիր­նե­րի ամ­բող­ջա­կա­նու­թիւնը եւ բա­ցար­ձակ ան­կա­խու­թիւնը:

Զ) Արաբ զանգ­ուա­ծը, ինք­նա­գի­տակ­ցու­թեան գա­լով` յան­ձինս իր մտա­ւո­րա­կան­նե­րի եւ կեն­սու­նակ տար­րե­րի, ու­նի լաւ կազ­մա­կեր­պու­թիւն արա­բա­կան եր­կիր­նե­րում, որի հիմ­նա­կան նպա­տակն է արա­բա­կան եր­կիր­նե­րի միու­թիւնը եւ ի մաս­նա­ւո­րի Սիւր­իոյ եւ Պա­ղես­տի­նի արա­բու­թեան իրա­ւունք­նե­րի պաշտ­պա­նու­թիւնը, եւ նրանց ան­կա­խու­թեա­նը` իբր մաս ընդ­հա­նուր արա­բա­կան միու­թեան:

 

Մենք տե­սանք որ այս եզ­րա­կա­ցու­թիւն­նե­րը ոչ տե­սու­թիւն­ներ են եւ ոչ էլ թղթի վրայ գրուած ծրա­գիր­ներ, այլ ար­դէն իրա­գործ­ուած են կեան­քի մէջ այն­քան կարճ ժա­մա­նա­կում, կա­րե­լի է ասել Սեւ­րի դաշ­նագ­րից յե­տոյ: Մենք պի­տի գի­տակ­ցինք, որ Հա­յաս­տա­նի հա­րա­ւա­յին սահ­ման­նե­րում, Օս­ման­եան կայս­րու­թեան փլա­տակ­նե­րից, ար­դէն կազ­մա­կերպ­ուած են նոր եւ երի­տա­սարդ պե­տու­թիւն­ներ, որ իրանց ու­ժով, թուով, տա­րա­ծու­թեամբ եւ որա­կով կը գե­րա­զան­ցեն ներ­կայ Թուրք­ի­ան:

Այս տա­սը տար­ուան ըն­թաց­քում կա­տար­ուած արա­բա­կան եր­կիր­նե­րի հա­մախմ­բու­մը եւ յա­ռաջ­դի­մու­թիւնը մեզ պի­տի հա­մո­զէ­ին որ մեր հա­րա­ւում խմո­րուող Արա­բիզ­մը չէ այն “իզմ“երից, որ թղթի վրայ միայն գո­յու­թիւն ու­նեն, բայց չեն իրա­գործ­ուեր կեան­քի մէջ: Նա նման չէ լա­տին ժո­ղո­վուրդ­նե­րի անի­րա­գոր­ծե­լի հա­մախմբ­մա­նը, ոչ էլ ռու­սա­կան պանս­լա­ւիզ­մին, կամ տաճ­կա­կան պան-թու­րա­նիզ­մին, որի ծայ­րե­րը անո­րո­շու­թեան եւ երե­ւա­կա­յու­թեան մէջն են թագն­ուած: Նա նման չէ նա­եւ մեր ցան­կա­ցած պան-ար­ի­ա­նիզ­մին, որի կա­մուր­ջի տա­կից դեռ շատ ու շատ ջրեր պի­տի անց­նեն: Այլ նա յար եւ նման է գեր­մա­նա­կան պան­գեր­մա­նիզ­մին, որ սկսուեց ան­կախ ու ան­ջատ պե­տու­թիւն­նե­րով, Բիս­մար­կի ձե­ռօք, նրան­ցից գեր­մա­նա­կան կայս­րու­թիւնը կազ­մե­լու հա­մար, եւ որ լրա­նա­լու է “անշ­լուս“ով` կա­թո­լիկ Աւստր­իոյ հե­տը, որ եր­բեմն ամե­նա­մեծ թշնա­մին էր գեր­մա­նիզ­մին:

Այ­սօր մեր հա­րա­ւում նոյն երե­ւոյ­թը կը կրկնուի աւե­լի արագ քայ­լե­րով եւ պի­տի չշշմել եթէ տա­սը տա­րի չան­ցած մի նոր կայս­րու­թիւն ստեղծ­ուի, որ մի­ջազ­գա­յին մեծ դեր պի­տի խա­ղայ, ինչ­պէս առաջ­նե­րը, ոչ միայն արա­բա­կան թե­րակղ­զում, այլ եւ նրա սահ­ման­նե­րից դուրս, մին­չեւ Եգիպ­տոս, Տրի­պո­լի, Ալ­ժեր­իա, մին­չեւ Մա­րոք: Այդ երկր­նե­րում կայ ե՛ւ արաբ արիւնը, ե՛ւ արաբ լե­զուն, կրօ­նը եւ հայ­րե­նա­սի­րու­թիւնը: Սա ար­դէն կը վե­րա­բե­րի Արա­բիզ­մի երկ­րորդ շրջա­նի գոր­ծո­ղու­թեա­նը, որ այժ­մէ­ա­կա­նու­թիւ­նից զուրկ է դեռ եւս, բայց ի՛նչ կը վե­րա­բե­րի արա­բա­կան թե­րակղ­զուն եւ նրա սահ­մա­նա­մերձ շրջան­նե­րին, անժխ­տե­լի պի­տի հա­մա­րել որ ոչ մի շղթայ այ­լեւս պի­տի չկա­րո­ղա­նայ կաշ­կան­դել եւ կա­սեց­նել արա­բա­կան երկր­նե­րի այն ըն­թացքն, որ կը տա­նի դէ­պի նրանց ան­կա­խու­թիւնը եւ միու­թիւնը: “Եթէ աւա­զից անհ­նար է պա­րան հիւ­սե­լը“, ինչ­պէս յի­շե­ցինք, կ՛ըսէր անգլ­ի­ա­ցին, բայց աւա­զից ահա շին­ւում է Եմէ­նից սկսած մին­չեւ Եփ­րատ գե­տը մի “Բե­թոն Առ­մէ“ եւ դրա շի­նողն է վե­րած­նուող արաբ մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւնը եւ նրան ղե­կա­վար­նե­րը, Իբն Սաու­տից սկսած մին­չեւ Ֆայ­զալ­նե­րը:

 

 

Այս է արա­բա­կան ժո­ղովր­դի ըն­թաց­քը եւ մենք որ հա­րե­ւան ենք այդ ժո­ղովր­դին, որին երէկ բախ­տա­կից էինք` նոյն ստրկու­թեան լուծն ու­նե­նա­լով մեր վզին, պի­տի մտա­ծենք եւ լաւ մտա­ծենք մեր վի­ճա­կի մա­սին, եւ մշա­կենք մեր վե­րա­բե­րու­մը դէ­պի այդ ժո­ղո­վուր­դը: Մենք նրան չենք կա­րող ան­տե­սել: Նախ` նրա հա­մար որ արա­բա­կան եր­կիր­նե­րի մէջ մօտ 200.000 հա­յեր ու­նենք, թա­փա­ռա­կան, արաբ ժո­ղովր­դի կող­մից հիւ­րըն­կալ­ուած: Ապա` նրա հա­մար որ, ինչ­պէս վերն ասա­ցի, նա դրկից է եւ մօ­տիկ հա­րե­ւան Հա­յաս­տա­նին, որի մէջ մի միլի­ոն դի­ակ են թո­ղած դեռ երէկ: Լաւ հա­րե­ւա­նը տու­նը կը շի­նէ, վա­տը` կը քան­դէ: Ահա՛ այդ պատ­ճա­ռով է որ մենք պի­տի հե­տաքրքր­ուինք արա­բի ըն­թաց­քո­վը եւ մի­ան­գամ ընդ միշտ մեր առաջ պի­տի դնենք հե­տեւ­եալ հար­ցը եւ տանք որոշ պա­տաս­խան:

Եթէ ամ­բողջ 40 տա­րի ազ­գե­րի ինք­նո­րոշ­ման սկզբուն­քը եղել է մեր վար­դա­պե­տու­թիւնը եւ նոյն ուղի­ով դեռ եւս մենք յա­ռաջ կ՛ըն­թա­նանք, արաբն էլ ար­դար չէ՞ եւ իրա­ւունք չու­նի՞ իր տան տէ­րը դառ­նա­լու: Եւ եթէ նա իրօք կը ձգտի իր ան­կա­խու­թեան եւ իր հայ­րե­նի­քի տէ­րը լի­նե­լու, նա պէտք չէ՞ ու­նե­նայ մեր հա­մակ­րու­թիւնը:

Հե­տե­ւա­բար` արա­բա­կան եր­կիր­նե­րում իբր հիւր ապ­րող 200.000 հա­յե­րը ոչ միայն երախ­տա­պարտ լի­նե­լու են արաբ ժո­ղովր­դին` նրան ցոյց տուած հիւ­րա­սի­րու­թեան հա­մար, այլ նրանք պէտք է զգոյշ լի­նեն չխառն­ուե­լու արաբ ժո­ղովր­դի ներ­քին եւ ար­տա­քին գոր­ծե­րին եւ որե­ւէ ար­գելք դառ­նա­լու նրա ըն­թաց­քին:

Իբր դրկից` մենք հա­յերս մեր վար­քա­գի­ծը` արաբ ժո­ղովր­դի հան­դէպ` պէտք է ճշդենք այժմ­եա­նից, եւ այդ վար­քա­գի­ծը ճշդե­լու հա­մար պէտք է թղթա­տենք մեր հին պատ­մու­թիւնը եւ ու­սում­նա­սի­րենք մեր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը արաբ­նե­րի հետ: Մեր պատ­մու­թեան մէջ պի­տի գտնենք ու­սա­նե­լի կէ­տեր, եւ երբ Բագ­րա­տու­նի­նե­րի ճկու­նու­թեան տի­րա­նանք` լաւ հա­րե­ւան­ներ պի­տի գտնենք յան­ձինս արաբ­նե­րի, եւ գու­ցէ շա­հա­կից դառ­նանք այն խնդիր­նե­րի մէջ, որ կը սպառ­նան հայ ու արաբ ժո­ղո­վուրդ­նե­րին նոյն ատեն:

Կ՛ու­զեմ յօդ­ուածս վեր­ջաց­նել մի ժո­ղովր­դա­կան առա­ծով, որ մեր գիւ­ղա­ցիք իմաս­տա­սի­րած են: Դա խիստ անհ­րա­ժեշտ է մա­նա­ւանդ նրանց հա­մար, որ իրանց ոտ­նե­րը իրանց վեր­մա­կի չա­փով չեն եր­կա­րի եւ զա­նա­զան զա­ռան­ցանք­նե­րի մէջ կ՛ընկ­նեն:

Մեր ժո­ղո­վուր­դը կ՛ասէ.-

– Հայ­րե­նի­քը նման է ախո­ռի, բնիկ ժո­ղո­վուրդ­նե­րը այդ ախո­ռի սա­լա­յա­տա­կին: Դրսէն եկած պե­տու­թիւն­ներն էլ նման են ցա­խա­ւե­լի: Ցա­խա­ւե­լը որ­քան կ՛ու­զէ թող զար­նէ սա­լա­յա­տա­կին` ախո­ռը ան­կէ մաք­րե­լու հա­մար, անօ­գուտ բան է, ցա­խա­ւե­լը` ին­քը կը մա­շի եւ քօ­քօշ կը դառ­նայ, իսկ սա­լա­յա­տա­կը կը պսպղայ եւ իր տե­ղը կը մնայ:

Ահա՛ մեր գիւ­ղա­ցու հա­ւա­տը հայ­րե­նի­քի, նրա բնա­կիչ­նե­րի եւ եկող գա­ցող բռնա­կա­լու­թիւն­նե­րի վե­րա­բեր­մամբ:

Այս իմաս­տու­թիւնը յի­շեց­րի մի բան պար­զե­լու հա­մար: Մենք գի­տենք որ մեզ­նից հա­րաւ միշտ եղել են եւ կան արաբ­նե­րը, որոնք մեր հա­րա­ւը գտնուող երկ­րի սա­լա­յա­տա­կը կը կազ­մեն: Մենք որ ճա­կա­տագ­րօ­րէն միշտ եղել ենք եւ այժմս էլ կանք իբր հա­րե­ւան այդ ժո­ղովր­դին, պի­տի կպչենք ցա­խա­ւե­լի՞ն եւ նրա ճիւ­ղե­րի մի մա­սը դառ­նա՞նք:

– Չէ, կ՛ասեն մեր գիւ­ղա­ցին ու ժո­ղո­վուր­դը, եր­կա­թից էլ շին­ուած լի­նի ցա­խա­ւե­լը, նա պի­տի մա­շի. լաւ է ցա­խա­ւե­լի պոչ չդառ­նալ:

Երբ այս եզ­րա­կա­ցու­թեան գայ մեր մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւնը, այն ժա­մա­նակ մեր հա­րե­ւան­նե­րի հետ ապ­րե­լու, բա­րի դրաց­նու­թեան, հա­մա­կե­ցու­թեան բա­նա­լին գտնուած կը լի­նի:

 

“Հայ­րե­նիք“ ամ­սա­գիր

1931 Յու­լիս

 

 

 

 

Happy
Happy
0 %
Sad
Sad
0 %
Excited
Excited
0 %
Sleepy
Sleepy
0 %
Angry
Angry
0 %
Surprise
Surprise
0 %

Average Rating

5 Star
0%
4 Star
0%
3 Star
0%
2 Star
0%
1 Star
0%

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Social profiles