ՍՈՒՐ­Ի­ԱՆ ԵՒ ԱՐԱԲ­ՆԵ­ՐԸ

Read Time:54 Minute, 19 Second

Ստորեւ լոյս կ՛ընծայենք, “Հայրենիք“ ամսագրի Յունիս 1931-ի թիւին մէջ լոյս տեսած ուսումնասիրութիւն-յօդուած մը` Սուրիոյ մասին: Այս գրութիւնը կը պատկանի Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան պաշտպանութեան նախարար Ռուբէն Տէր Մինասեանի եւ գէթ ութսուն տարի ետք, կը մնայ այժմէական:

Ռուբէն Տէր Մինասեան գրած է, այս ուսումնասիրութեամբ, Միջին Արեւելքի աշխարհաքաղաքական կացութեան եւ իրադարձութիւններուն մասին վերլուծողական մը պատրաստած է: Նշենք թէ, փոխան “Սուրիա“ անունին, նշուած է “Սիւրիա“ եւ այս գծով կարդացողին դիւրացնելու համար, կատարուեցաւ պատշաճ փոփոխութիւնը: Նաեւ, այս գրութեան մէջ նշուած Անսարիաները կամ Նոսայիբները Սուրիոյ ալաուիներն են: Ստորեւ, յօդուածը ամբողջութեամբ.-

Սուրիան Արաբիա չէ, այլ արաբացած Արաբիա, որ կը գրաւէ փիւնիկեան եւ քանանեան երկիրները: Արաբական անապատների եւ Միջերկրական ծովի ինկած մի նեղ լեռնաշխարհ է ան, որ կ՛երկարի ուղիղ հիւսիսից հարաւ: Այդ լեռնաշխարհի կեդրոնը կը գտնուին Լիբանանի ու Անտիլիբանանի լեռնաշղթաները, իսկ երկու թեւերն են եավուր-Դաղի եւ Պաղեստինի շղթաները: Գեավուր-Դաղին փաստային շարունակութիւնն է Անդիտաւրոսի, որով Սուրիան կապուած է Անատոլուի եւ Հայկական Բարձրաւանդակների հետ: Սուրիան մի նեղ թերակղզի է անապատի աւազների եւ Միջերկրական ծովի մէջ ինկած, որի մի ծայրը կ՛երկարի Սինայի լեռներին եւ կը հասնի Սուէզի ջրանցքին: Իր դիրքով` նա խիստ նման է հռոմէական թերակղզուն կամ Յունաստանին, միայն այն տարբերութեամբ, որ եթէ սրանք երեք կողմերից շրջապատուած են ջրերով, Սուրիան պաշարուած է ջրերով եւ աւազով: Եթէ հզօր էր նախկին Հռոմը, հզօր էր եւ նախկին Փիւնիկէն, ու եթէ վաճառաշահ էր վաղեմի Յունաստանը, վաճառաշահ էին Սիդոնն ու Տիւրոսը վաղեմի Սուրիայի:

Այս երկիրը հին աշխարհի հանգոյցն էր: Սա էր միջնորդը քաղաքակիրթ խաղդէից, հիթիթներից, պարսից, մետացւոց, հայոց եւ հեռաւոր հնդկաց երկիրների եւ Եգիպտոսի ու Եւրոպայի միջեւ: Սա էր փոխանցողը առեւտրի ու գիտութեան եւ թարգման մտքի: Այբուբենի տարածման համար մարդկութիւնը այս երկրի որդիներին է պարտական:

Փիւնիկէն երբեմն աշխարհի կեդրոնն էր. նրա նաւերը Սկանդինաւեան ջրերից մինչեւ չինական եւ հարաւ-ափրիկեան ջրերը կը լողային, եւ ըստ ենթադրութեանց` կը հասնէին մինչեւ ամերիկեան ջրերը, որ վերջին դարերուն վերջնականապէս բացուեցին իբր ասպարէզ հին աշխարհի համար:

Կեդրոն ու հանգոյց դառնալով աշխարհի` նա բոլոր մեծ ու փոքր ժողովուրդների ցանկութեան առարկան եղաւ: Բոլոր հին եւ նոր ազգերը – եգիպտական Ռամսէսներից սկսած մինչեւ Կիւրոսներ, Աղէքսանդր Մակեդոնացիներ, Տիգրաններ, ասորեստանցիք, յոյներ, հռոմէացիք, բիւզանդացիք, խաչակիրներ եւ մահմետական արաբներ ու թուրքեր – ամէնքը ձգտած են տիրել Սուրիային, եւ այդպիսով բռնել աշխարհի ճանապահների գլուխը:

Այս երկիրը իր աշխարհագրական դիրքով ե՛ւ բարիք է եղել, ե՛ւ չարիք, բնիկ ժողովրդի համար: Բարիք` որովհետեւ աշխարհի ակունքի վրայ է շինուած, եւ չարիք` որովհետեւ ֆիզիքապէս այնքան ուժեղ չէ եղած, որ կարողանար պահպանել այդ ակունքը իրենից ուժեղ ազգերից ու աշխարհակալներից: Նա միշտ բռնաբարուել ու լլկուել է ուրիշների կողմից եւ հին փիւնիկեցիք այնքան են խառնածին դարձել, որ արդէն մոռացուած է հինը, եւ անորոշ է դարձած նորը:

Սուրիան այլեւս Փիւնիկէ չէ: Սուրիայում Սուրիացի ազգ չկայ, այլ կայ մի ժողովուրդ, որ չգիտէ թէ ինքն ո՞վ է, եւ որո՞ւ սերունդը: Նա արաբ է անունով եւ լեզուով, բայց իր երակների մէջ կը հոսին աւելի այլ արիւններ` քան արաբականը, իր գլխուն մէջ կան մտապատկերներ եւ հասկացողութիւններ, բոլորովին տարբեր արաբականէն: Նա իրականութեան մէջ մի նոր ժողովուրդ է, շինուած յաճախ արաբ անունով կոչուող տարբեր ու տարբեր ժողովուրդների բեկորներից: Այս խառնուրդ ժողովուրդը ինքն իրան աւելի կը բնորոշէ կրօններով, կամ կրօնապետների անուններով, քան ցեղային, ազգային տուեալներով: Քրիստոնեայ Սուրիացին իրան կը համադրէ կամ մառոնիդ կամ կաթոլիկ, կամ օրթոտոքս եւ կայակոբիդ եւն., իսկ մահմետական Սուրիացին իսմայէլիէ, կամ ալեւիէ, կամ դրուզ, կամ սիւննի եւն.: Հակառակ այլ երկիրների հասկացողութեան` այս երկրում կրօնը, դաւանանքը մինչ այժմս փոխարինած է եղել ազգութեան գաղափարին: Օրթոտոքսները, որ աւելի զուտ արաբներ են քան սիւննի արաբ համարուողները, ինքզինքնին աւելի մօտ կը զգան յոյնին` իբր օրթոտոքս: Նոյն մօտաւորութիւնը կը զգան կաթոլիկները հանդէպ ֆրանսացիներին եւն.:

Թէեւ ճիշդ է, որ այս երկրում կրօններն են գլխաւոր ազդակները ժողովուրդների համախմբման, բայց այդ կրօնները չեն ներկայացնի այն` ինչ կը հասկացուի կրօնի անուան տակ: Յաճախ իսլամ կամ քրիստոնեայ պաշտամունքի տակը թագնուած կը գտնուին հին քանացւոց կամ փիւնիկեցւոց դաւանանքները: Այստեղ` կրօնն իսկ խառնուրդ է հնի եւ նորի: Սուրբ տեղերը կը կոչուին Մակամ: Մովսէսը իր սրունքներով անիծած է “Մակամ“ները: Հին փիւնիկեան պաշտելի ծառերը, կռատուներու վայրերը, այսօր իսկ կը պաշտուին իսլամ եւ քրիստոնեայ անունների տակ, եւ ինչպէս առաջ Իշթարի արձաններին շուրջը կը պարէին, այսօր եւս շուրջպարերով “սուրբերի“ շուրջը պաշտամունք կը կատարեն:

Սիւրիոյ բնակիչների մէջ կան նաեւ հետեւեալ գլխաւոր խմբակցութիւնները, որոնք իրենց բարքերով իրարուց այնքան հեռու են, որ կարելի է նրանց առանձին ժողովուրդներ համարել:

ա) Անսարիաները կամ Նոսայիբները (փոքր քրիստոնեայ), որոնք կը բնակին Ալէքսանդրէտի ծոցից հարաւ, Միջերկրականի ափերում: Դիմագծով խարտեաշ են, արաբի նման չեն, բայց կը խօսին արաբերէն. քաղաքներում մահմետական կը ձեւանան, բայց հեռու են մահմետականութիւնից: Հին սաբիական եւ քրիստոնէական հաւատալիքների խառնուրդ դաւանանք ունին եւ մօտ են մանիկէացւոց: Նրանց ցեղերից ոմանք դեռ կը պաշտեն լուսին, արեւ եւ աստղեր: Կինը արհամարհուած է նրանց մէջ: “Աստուած շինել է սատանան մարդկային մեղքերով, իսկ կնոջը` սատանայի“, կը կարծեն նօսայիբները:

բ)Դրուզները.- Սրանք ամենաքաջ ժողովուրդն են Սուրիայի: Կ՛ապրին Հերմոնի լեռների վրայ. անունով մահմետական են եւ աղանդաւոր Էդ Դարազու անուամբ կը կոչեն իրանց: Հիջրայի երրորդ դարում պարսիկ մի մոգ հիմնեց այս աղանդը, եւ մի ուրիշ պարսից մոգ փոփոխեց ու ամփոփեց էդ Դարազու աղանդը: Նրա անունը Համզա էր:

Սրանց հասկացողութեամբ Աստուած մէկ է, բայց երբեմն նա մարդու կերպարանք կ՛առնէ: Ալիի միջոցով Աստուած մարդ եղաւ, ինչպէս եւ Հակիմ խալիֆայի միջոցով, եւ վերջին անգամ Աստուած երեւաց Համզայի միջոցով, որ կը համարուի շրջագծի կեդրոնը, որ լոյսի տակ Մուհամմէտը կը համարուի լոկ նրա ստուերը: Չարն ու բարի (Գօգն ու Մագօգը) անվերջ կը պայքարին: Հոգին անմահ է եւ անվերջ կ՛անցնի մի մարմնից միւսը` անվերջ պայքարը շարունակելու համար: Ճակատագրապաշտ են, միակին, ուղղամիտ, քաջ եւ ազնիւ: Սրանց թիւը 80-170.000 կը համարուի:

գ) Մէտուալիներ.- Կ՛ապրին Տիւրոսի եւ Սիդօնի շուրջը: Սրանց համար Ալին աւելի բարձր է քան Մուհամմէտը, եւ սիւննիները նոյնքան ատելի են, որքան քրիստոնեաները: Թուով` 40.000-ից քիչ աւելի են:

դ) Իսմայէլիտներ կամ բարենիաեաններ.- Կ՛ապրին Տրիպոլիի եւ Հոմսի միջեւ գտնուող լեռներում: Սրանք հին Հաշիշիմիտների մնացորդներն են:

ե) Մառօնիդներ.- Կ՛ապրին Լիբանանի արեւմուտքը: Եօթներորդ դարում Մառօն պատրիարքն է հիմնած այս աղանդը, որ Ժ դարում կապուել է լատին եկեղեցուն: Սրանք ցեղով արաբ չեն, բայց իրանց լեզուն արաբերէնն է: Բնիկ ժողովուրդ են խառնուած ուրիշների հետ եւ քրիստոնեաների մէջ մեծամասնութիւն կը կազմեն: Իրանք իրանց մառօնիդ կը ճանաչեն:

զ) Յոյն-կաթոլիկներ.- Կ՛ապրին Դամասկոսի շրջանը, Լիբանանից արեւելք: Սրանք Եմէնից եւ Հիջազից եկած մաքուր արաբներ են, եւ ընդունած քրիստոնէութիւնը: Ոչ ծագումով եւ ոչ դաւանանքով կապ ունին յոյների հետ: Հռոմի պապերի թոյլտուութեամբ կապուեցին կաթոլիկ եկեղեցուն, պայմանով որ արաբերէնի փոխարէն յոյն լեզուն գործածէին եկեղեցում: Դրա համար յոյն անունը փակցրած են սրանց: Չնայելով դրան` սրանք հայրենասէր արաբներ են այսօր եւ ունին ազգային գիտակցութիւն: 100.000-ից աւելի է սրանց թիւը:

Կան եւ այլ մանր ու խոշոր խմբակցութիւններ, բայց դրանց դիմաց գերակշռողը սիւննի մահմետականներն են, որոնցից մի փոքր մասը, Ալէքսանդրէտ-Անտիոքի շրջանում, իրանց կը զգան իբրեւ թուրքեր: Ասոնցմէ զատ մօտ 200.000 սիւննիներ իրանց կը զգան իբրեւ քիւրտեր, 20.000-ի չափ` իբրեւ չէրքէզներ, իսկ մնացեալները կամ արաբներ եւ կամ արաբացածներ:

Սուրիան որքան որ լեզուով արաբական է, նրա մէջ այսօր 29 առանձին ժողովուրդներ եւ կրօններ կը հաշուուին, որոնց շաղկապը միայն արաբական լեզուն է: Բայց այդ լեզուն էլ աղճատուած է` ամէն մի ժողովուրդի կողմից: Իւրաքանչիւրը իր շեշտն ունի, իր բարբառը, իւրայատուկ եւ միւսներին անծանօթ բառեր: Չնայելով դրան` արաբական լեզուն հասկանալի է ամէնքին, եւ թէեւ արաբ ազգային ոգին ամէնքի սրտից միատեսակ չի բխի, բայց եւ արաբ կուլտուրան գերիշխող է բոլորի վրայ:

Սուրիան ունի երեք քաղաքական եւ տնտեսական կեդրոններ, որոնց շուրջը որպէս արբանեակներ կը շրջին միւս կեդրոնները:

Այդ երեք կենդրոններն են` Դամասկոս, Հալէբ եւ Բէյրութ:

Այս երեքից առաջինը զուտ արաբական է թէ՛ իր հոգիով եւ թէ՛ ձգտումներով: Նոյնը կարելի չէ ասել միւս երկուսի համար: Բէյրութ առաւելապէս մտաւոր եւ քրիստոնէական կենտրոն է եւ կը տարուբերի տրաբիզմի ու ֆրանսական գերիշխանութեան միջեւ: Իսկ Հալէբը դեռ եւս ազատ չէ իր երէկուան տիրոջ տնտեսական եւ հոգեկան ազդեցութիւնից:

Այս համառօտ աշխարհագրական եւ պատմական ծանօթութիւնները անհրաժեշտ համարեցի տալ, որ աւելի հասկանալի լինին Սիւրիոյ մէջ ներկայումս խմորուող իրարուց տարբեր քաղաքական հոսանքները, այն հակասութիւնները, որ կան այնտեղի ժողովրդական հոսանքների մէջ, եւ արաբիզմի յաջողութեան հաւանականութիւնները եւ նրա առաջ գտնուող դժուարութիւնները:

Այժմ` անցնենք արաբական շարժումների կերպարանափոխութիւնների ընթացքին եւ ներկայ կացութեանը:

Սուրիան, տաճիկ իշխանութեան տակ ընկնելուց յետոյ, վերջնականօրէն չհպատակուեց: Նրա տեղական բնիկ ժողովուրդները միշտ ձգտեցին իրանց ինքնութիւնը պաշտպանել եւ ազատութիւն ձեռք բերել: Անապատի Բեդուինները միշտ անուանապէս ենթարկուեցին իշխանութեանը, իսկ լեռնական մասերում շատ տեղեր պահեցին իրանց միջնադարեան աւատապետական իշխանութիւնները: Դրանցից Դրուզները ամէնից աւելի աչքի կ՛ընկնեն իրանց ըմբոստութեամբ ու թուրք կառավարութեան դէմ մղած իրանց կռիւներով: Ի վերջոյ` այդ փոքրիկ ժողովուրդը կարողացած էր իշխանութեան մէջ իշխանութիւն ստեղծել եւ իր կէս անկախութիւնը պահպանել Լիբանանի եւ Հաւրանի լեռներում:

ԺԹ. դարու սկզբներին` թուրք իշխանութիւնը, անկարող ճնշելու այդ ժողովրդին իր միջոցներով, օգտուեց կրօնական եւ ազգային անտագոնիզմից (հակամարտութիւնից), որ գոյութիւն ունէր քրիստոնեաների եւ մահմեդականների միջեւ մի կողմից եւ այդ երկուսի ու դրուզների միջեւ միւս կողմից: Նա խորացրեց այդ հակամարտութիւնը: Դամասկոսի մահմետականներին, որ դրուզների իշխանութեան ենթարկուելու վախի տակ էին, հանեց նրանց դէմ, ինչպէս Լիբանանի Մառօնիդներին եւ միւս աղանդաւորներին, մինչեւ հեռաւոր Կիլիկիայից, հայկական լեռներից, զէյթունցի հայերին գրգռեց դրուզների դէմ: Այս ազգամիջեան կռիւներով դրուզները բոլորովին կղզիացան եւ իրանց գրաւած վայրերը, բերդերը, մի առ մի ընկան թուրք իշխանութեան ձեռքը: Ու դրուզները ոչ միայն դատապարտուած էին հպատակութեան ուղին բռնելու, այլ եւ փոխանակ իրենց ձիրքն ու կարողութիւնը ծառայեցնելու իրանց որոնած ազատութեանը, ընկան մի այլ սխալ ուղիի մէջ: Փոխանակ իրանց պայքարը մղելու թուրքերի դէմ, նրանք ատելութեամբ լեցուեցին դէպի Լիբանանի քրիստոնեաները, նրանց պատճառ համարելով իրանց դժբախտութեան: Արդէն այդ թիւր հասկացողութիւնն ալ թուրք կառավարութեան որոնածն էր: Դրուզները պիտի զբաղէին իրանց հարեւան լիբանանցիներով, որով թուրքի օձիքը պիտի ազատէր եւ թուրքը աւելի հաստատ պիտի ամրանար թէ՛ դրուզների եւ թէ լիբանանցիների մէջը:

Միաժամանակ Լիբանանի քրիստոնեաները կը ձգտէին ազատ լինել թուրք իշխանութիւնից: Նրանք իբր կաթոլիկ-մառօնիդ` կը նկատէին Ֆրանսան պաշտպան արեւելքի քրիստոնէութեան եւ նրա միջոցով կը ձգտէին ազատագրուիլ իսլամ թրքութիւնից: Դրուզների հակաքրիստոնեայ հոգեբանութիւնից ճարպիկօրէն օգտուեց թուրք իշխանութիւնը, եւ ընթացք տուեց այդ ատելութեան: Դրուզներին եւ մահմետականներին հանեց քրիստոնեաներին դէմ, եւ կազմակերպուեցին կոտորածներ, որոնց զոհ գացին լիբանանցի քրիստոնեաները զանգուածներով: Այդ կոտորածները պատճառ եղան որ ֆրանսացիք միջամտեն աւելի ազդու կերպով քան մանաւանդ անգլիացիք, եւ հարկադրեցին թուրք իշխանութեան 1860 թուին քրիստոնէից համար առանձին վարչութիւն ստեղծել Լիբանանի մէջ, քրիստոնեայ մութասարըֆով: Եւ 1860-ից մինչեւ պատերազմը Լիբանանը կը կառավարուէր հայ կամ յոյն օսմանեան հպատակ մութասարըֆներով:

Այս անցուդարձները ցոյց կը տան, որ Սուրիայում եղած շարժումները առաջները տարբեր ժողովուրդների եւ կրօնների առանձնակի ըմբոստութիւններ էին եւ նրանք չունէին ընդհանուր բնոյթ, համարաբական կամ Սուրիական: Միայն` նկատելի էր որ դրուզները, աւելի շուտ զգաստանալով, ջանացին յենարաններ փնտռել տեղական այլ ժողովուրդների մէջ եւ գտան անապատների թափառաշրջիկ Շամաս ու Անազէհ ցեղերի համարութիւնն ու բարեկամութիւնը, որ շատ հեռու էր արաբական երկիրների ցեղերի դաշնակցութեան գաղափարից:

Օսմանեան Սահմանադրութիւնից յետոյ` 1908-ին է, որ Պոլսի պարլամենտի արաբ երկիրների մօտ 70 անդամները կը մօտենան իրարու եւ կը ջանան միութիւն յառաջ բերել իրենց մէջը եւ հակազդել թուրք հեգեմոնիային: Այդ պատգամաւորների մէջն էին Իրաքի եւ Անդրյորդանանի ներկայ թագաւորները եւ շատեր, որոնք ներկայումս արաբական երկիրների ղեկավարներն են եւ կը դարբնեն նրանց ազատութիւնն ու միութիւնը:

Այստեղ լռութեամբ կարելի չէ անցնել Գրիգոր Զոհրապի քաղաքական դերի մասին, որին երախտապարտ պիտի լինէին բոլոր արաբները: Նա եղաւ առաջիններից, որ թէկուզ տարբեր հաշիւներով` եղաւ ռահվիրան արաբական միութեան:

Զոհրապ հասարակ մի մէպուս չէր, զարդի համար ընկած պարլամենտում: Նա Օսմանեան երկրի երիտասարդութեան դաստիարակիչն էր: Եւ իբր հռետոր ու պատրաստուած մարդ, նա Օսմանեան պարլամենտի առաջին դէմքն էր: Սա չափազանցութիւն չէ նոյնիսկ թուրքերի խոստովանութեամբ: Գրիգոր Զոհրապ իթթիհատական չէր եւ դրա համար նա պետութեան մէջ հաւասար աթոռ չգրաւեց ինչպէս ճաւիտները, ճահիտները: Անողնաշար մի անձ չէր նա, որին կարողանային օգտագործել այս կամ այն հոսանքները: Նա մի խոշոր անձ էր իր սեփական համոզմունքներով: Լաւ հայ էր եւ միաժամանակ լաւ օսմանցի: Օսմանեան Հայրենիքի ազատութիւնը եւ հզօրութիւնը կը գտնէր նրա բաղկացուցիչ բոլոր տարրերի ազատութեան եւ փոխադարձ իրաւախոհութեան մէջ, եւ այդ նկատումով` դէմ էր թէ՛ պահպանողականներին եւ թէ՛ (սեպարատիստներին) անջատողականներին, կեդրոնաձիգ իթթիհատին եւ ապակեդրոնացման կողմնակից ահրարին: Նա սկզբունքով համակիր էր Դաշնակցութեան, բայց դէմ էր եւ նրան, որովհետեւ Դաշնակցութիւնը տակտիկական տեսակէտով կենդրոնաձիգ իթթիհատին հետն էր: Թէ՛ պարլամենտում եւ թէ՛ դուրսը` Դաշնակցութիւնը միայնակ թողեց այդ մեծ մարդը: Բայց նա չվհատուեց եւ կազմեց Ազատական կուսակցութիւնը, խմբակցութիւնը, որի զանգուածը կազմուած էր արաբներից` առանց կրօնների եւ ցեղերի խտրութեան: Զոհրապը դարձաւ այդ խմբակցութեան մակարդը եւ թթխմորը, եւ դրանից ծնաւ տարբեր երիրների եւ կրօնների ներկայացուցիչ արաբ պատգամաւորների իրերահասկացողութիւնը եւ միութիւնը:

Ազատական կուսակցութեան սերմնացան Զոհրապի գաղափարները պարարտ հող գտան արաբ հոգիների մէջ, բայց սերմնացանը ինքն իսկ չգիտցաւ եւ չկրցաւ տեսնել իր աշխատանքի արդիւնքը: Իթթիհատը իրան վտանգուած զգաց ու խտացրեց հալածանքը արաբների հանդէպ, որոնք շեղելով-շեղելով ընկան արաբական միութեան եւ անջատման գաղափարի վրայ, իսկ Զոհրապը` մոռցուած ամէնքից` Վարդգէսի հետ նահատակուեց արաբական սահմանների մէջ: Նա դարձաւ հայ նահատակ, թէեւ նա պիտի պաշտուէր իբր Արաբիոյ եւ մանր ազգերի նահատակը: Բայց դա կարեւոր չէ Զոհրապի համար: Էականը այն է, որ նրա գաղափարների պտուղ պիտի համարել 1913-ին Փարիզում կազմուած արաբական համագումարը:

1913-ի համագումարով արաբները, տարբեր երկիրների եւ դաւանանքների, արդէն միացած էին եւ կ՛առաջադրէին Օսմանեան պետութիւնից անջատուելու գաղափարը, որ առանձնապէս կը շեշտուէր Սիւրիոյ այլացեղ տարրերի մէջ, որոնք կը պահանջէին Սիւրիոյ անջատումը Թուրքիայէն եւ միութիւնը:

Պատերազմի ընթացքում Ճէմալ փաշան գիտակցելով արաբական ձգտումներին եւ վտանգին` միատեսակ հալածանքների ենթարկեց թէ՛ մահմետականներին եւ թէ՛ քրիստոնեաներին: Եւ այդ հալածանքների հետեւանքով աւելի սերտացաւ միութեան գաղափարը, եւ մառօնիդ, ինչպէս եւ ուղղափառ քրիստոնեաները, միացան իսլամներին, ու իրենց գլուխ ունենալով ֆայզալին (Իրաքի ներկայ թագաւորը) կռուեցին թուրքերի դէմ յօգուտ Դաշնակիցների: Եթէ մէկ կողմից Սուրիայում Լորենսի աջակցութեամբ Ֆայզալ մահացու հարուածներ կը հասցնէր թուրքերին, միւս կողմից Քեամիլ եւ Հակկի բէյերը – որոնք ներկայումս Սուրիայում կարեւոր դեր կը կատարեն – կ՛օգնէին ֆրանսացիների յառաջխաղացութեան` Լիբանանում եւ կը վիրաւորուէին Կունեյտայի կռիւներում: Մինչ զօր. Կուռօն կը հաստատուէր Դամասկոսում, Հալէբում եւ Համա, Հոմս, Բաալբեկ, Բեկաա, Հասբայա, Ռագայա եւ այդ շրջանները իրան միացնելով` Դամասկոսում իրան կը յայտարարէր Էմիր Սուրիայի:

Թուրք զօրքերի նահանջի ճանապարհին, Եմէնից, Հիճազից սկսած մինչեւ Հալէպ, 1915-1919-ի ընթացքին, կը կազմակերպուէր նրանց ետեւից, մի ամբողջ կայսրութիւն, որի մի կեդրոնը Հիջազն էր, միւսը` Սուրիան` Դամասկոսով: Շէրիֆ Հիւսէյնի եւ իր որդու Ֆայզալի իշխանութիւնները առաւելապէս անգլիացիների վրայ կը յենուէին, եւ չէին համապատասխաներ մրցակից Ֆրանսայի շահերին:

Զօր. Կուռօն զօրքով կը հաստատուէր Լիբանանում, որ այդպիսով դուրս կը մնար արաբական իշխանութեան իրաւասութիւնից: Սուրիայում, գլխաւորապէս Լիբանանում, ֆրանսասէր մի ուժեղ հոսանք կար, որ կը փնտռէր իրենց ազատութիւնը ֆրանսական հովանուն ներքեւ:

1919-ին, Մարսէյլում, տեղի ունեցաւ այդ ֆրանսասէրների համագումարը, որին կը մասնակցէին Ֆրանկլէն-Բույեոն, դէ Մոնզիէ, Շուքրի Կանեմ եւ ուրիշներ, որոնք ջատագովում էին Սիւրիոյ ազատութիւնը եւ ուզում էին նրան իբր յենարան ու պաշտպան տեսնել Ֆրանսիային:

Պատերազմից յետոյ` Սուրիան փաստօրէն դարձաւ մրցադաշտ` Անգլիոյ եւ Ֆրանսայի միջեւ: Եթէ մի կողմից Ֆայզալ, անգլիացիների հաւանութեամբ, Օմէյադների մայրաքաղաքում – Դամասկոսում – հանդիսաւոր կերպով Էմիր կը դառնար, միւս կողմից` զօր. Կուռոյի հաւանութեամբ Պէյրութը կը դառնար մայրաքաղաք Լիբանանի, եւ Լիբանանի փոխարէն Մեծ Լիբանան կը ստեղծուէր Բեկկա, Հասբայա, Բաալբեկ եւ այլ շրջաններով եւ 1920, Յուլիսի 14-ին` Էմիր Ֆայզալ չհնազանդեցաւ, եւ ֆրանսացիք Յուլիս 25-ի Խան Մէյսոլումի կարճ կռուից յետոյ, մտան Դամասկոս եւ ջնջեցին էմիրութիւնը: Ֆայզալ փախաւ եւ դարձաւ թագաւոր Իրաքի: Դամասկոս մնաց ֆրանսական հովանու ներքեւ, որ վաւերացուեց Ազգերու Լիգայի կողմից:

Այսօր Սուրիան իր բոլոր մասերով Ֆրանսայի հովանու տակ մի երկիր է: Համակերպած են դրան Սիւրիոյ բոլոր ժողովուրդները արտաքնապէս, բայց ներքնապէս իւրաքանչիւրը իր հաշիւն ունի եւ կը սպասէ յարմար վայրկեանին:

Խաղաղութիւն կոնֆերանսով` Ֆրանսա տէր դարձաւ Սիւրիոյ, բայց նրա առաջ դրուած էին շատ բարդութիւններ:

Առաջին հերթին` կար Թուրքիան, որ իրանը կը համարէր Սիւրիոյ որոշ մասեր եւ չէր համակերպած նրա բաժանումը իր հողերից:

Երկրորդ հերթին` կու գային տենչերը Ֆայզալ թագաւորին, որ թէեւ շատ ու երկար աշխատեց Սուրիայում ու ճաշակեց Էմիրութեան քաղցրութիւնը Դամասկոսում, ոչինչ վաստակած քշուեց հարեւան Իրաք:

Երրորդը` ներքին կրօնական եւ ազգային տարակարծութիւններն ու խնդիրներն էին:

Չորրորդը եւ ամենէն կարեւորը` արաբական կոմիտէն էր:

Եթէ սրանց վրայ աւելացնելու լինենք Անգլիոյ դժկամութիւնը, որովհետեւ Ֆրանսա կը նստէր իր ազդեցութեան տակ եղող արեւելեան երկիրների դրան շէմքին, կը տեսնենք որ Ֆրանսայի համար բաւական դժուարին գործ էր բացւում: Սուրիայում հաստատուելու համար նա հարկադրուած էր իր կարեւոր զինուորականներին իրար յետեւից, մեծաթիւ զինուորներով, իբրեւ կառավարիչ ուղարկել Սուրիա: 1922-ին զօր. Կուռոյի յաջորդեց զօր. Վեյկանը, որին 1924-ին յաջորդեց Սառայլը, 1925-ին Անռի Ժուվենելը, 1926-ին` Անռի Պոնտոն, որ ցարդ կը մնայ իր պաշտօնին վրայ: Այս զինուորական կառավարիչներից ոմանք ոչ միայն Ֆրանսայի, այլ եւ ամբողջ աշխարհի համար հռչակաւոր զինուորական դէմքեր են: Նրանց կարեւորութեան չափով պէտք է հասկանալ Սիւրիոյ կարեւորութիւնը Ֆրանսայի համար: Յաճախակի փոփոխութիւնները հետեւանք չէին քմահաճոյքի, այլ Ֆրանսայի ներքին տարակարծութեանց, եւ որ աւելին է` Սիւրիոյ մէջ ծագած ներքին դժուարութեանց եւ արտաքին բարդութեանց:

Ֆրանսան իր առաջ գտած դժուարութիւնները հետեւեալ ծանր պայմաններով յարմար դատեց լուծել:

Առաջին հերթին` ձգտեց զէզոքացնել Թուրքիան: Այն Ֆրանկլէն Պույեոնը, որ 1919-ին Մարսէյլի Արաբական Համագումարում կը շեշտէր ազգերի ինքնորոշման վրայ, եւ որը ժամանակին եղած է նաեւ ֆրանս-հայկական կոմիտէին մէջ, ուղարկուեց Անգորա: Մարաշ, Ուրֆա, Այնթապ եւ ամբողջ Կիլիկիան, որ բռնուած էին ֆրանսական զօրքերով, դատարկուեցին եւ յանձնուեցին “բարեկամ“ Թուրիային, գոյքերով եւ ռազմամթերքով միասին, եւ Սիւրիոյ սահմանը դարձաւ Պոլիս-Պաղտատ երկաթուղին: Կիլիկիան եւ միւս շրջանները փաստօրէն զոհաբերուեցին Սուրիայի հանգստութեան համար: Բայց իրականացա՞ւ հանգստութիւնը, կա՞յ հանգստութիւն այդ ճակատի վրայ: Տարակուսելի է, քանի որ երկաթուղին սահմանը չի պաշտպանում եւ քանի դեռ եւս Անգորայի Ուխտի մէջն է թէ` պէտք է Սուրիայի հիւսիսը կցել Թուրքիային:

1922-ին Ազգերի Լիգան Ֆրանսայի տուեց Սուրիայի մանդան, իսկ Անգլիային, Պաղեստինինը, որով 1916-ին Անգլիոյ եւ Ֆրանսայի միջեւ կայացած Սայկս-Պիկօ համաձայնագիրը կ՛իրագործուէր, եւ Անգլիան կը հրաժարէր Դամասկոսի էմիրութեան վերաբերմամբ Ֆայզալի սնուցած տենչերու եւ իրաւունքներու պաշտպանութենէն: Եւ անյենարան մնացած Ֆայզալը պիտի համակերպէր Սուրիայի կորուստին եւ բաւականանար Իրաքի թագով:

Այս երկու արտաքին դժուարութիւնները ձեւականօրէն հարթելուց յետոյ` մնում էր ներքին դժուարութիւնների յաղթահարութիւնը: Ֆրանսայի համար անհրաժեշտ էր բաւարարել եւ Սիւրիոյ տարբեր ժողովուրդների հոգեկան եւ նիւթական պահանջներին եւ դառնալ նրանց եթէ ոչ սիրելի, գոնէ հանդուրժելի հոգատարը: Սա էր ամենադժուարինը: Մէկ կողմից Սուրիայում արաբական ազդեցութիւնը չէզոքացնելու եւ միւս կողմից Սուրիայի մէջ գտնուող տարբեր ժողովուրդներին գոհացնելու համար` Ֆրանսա բաժանեց Սուրիան երեք պետութիւնների եւ երեք ինքնավար շրջանների, որոնք կը ներկայացնեն հետեւեալ պատկերը համաձայն 1922-ի վիճակագրութեան: (Տեսնել յաջորդ էջի աղիւսակը):

Իւրաքանչիւր պետութիւն ունի իր օրէնսդիր եւ վարչական մարմինները, ընտրուած ֆրանսական ընտրական ձեւով: Հանրապետութեանց նախագահները միայն արտաքին գործոց նախարարներին կը փոխարինեն, իսկ ֆրանսական Բարձր Կոմիսարը միաժամանակ ղեկավարն է ցամաքային եւ ծովային ուժերին: Զօրքի թիւը կը լինի մօտ 40.000, որից միայն 6.000ը տեղացիներ են: Մայրաքաղաքներն են Դամասկոս, Բէյրութ, Լաթաքիա: Պետութիւնները բաժանուած են մութասարըֆութիւնների, սանջաների, նահիէիների:

Այս համառօտ տեղեկութիւնից կը պարզուի, որ 29 տարբեր ժողովուրդներից ու կրօններից միայն 5-ը ունին իրենց ինքնակառավարութիւնները: Ալեւիտների հանրապետութեան մէջ ամփոփուած են Նասրայինների մեծ մասը, Ալէքսանդրէտի մէջ` թուրքերը, դրուզների ինքնակառավարութեան մէջ` դրուզները` Սուրիայի մէջ արաբները, իսկ Լիբանանի մէջ` Մառօնիդների եւ միւս քրիստոնեաների մեծ մասը:

Ըստ երեւոյթին, եթէ մնացած ժողովուրդները, 200.000-ի հասնող քիւրտերը, չէրքէզները եւն. նոյն իրաւունքներն ունենային, կարգադրութիւնը կատարեալ պիտի լինէր, եւ երկրին մէջ պիտի տիրէր խաղաղութիւն ու հարկ պիտի չլինէր 40.000-նոց բանակ պահելու այդ փոքրիկ երկրում: Բայց ընդհակառակը 1920-ից մինչեւ 1927-ը Սուրիան պատերազմի դաշտի էր վերածուած, եւ քաղաքներ ու գիւղեր ռմբակոծուեցին հնազանդութեան բերուելու համար:

Այդ իրարանցումի մէջ մենք` հայերս ալ անվնաս չմնացինք: Հարիւրաւոր արենակիցներ սպաննուեցին Դամասկոսի եւ այլ վայրերի մէջ. մեղադրուեցին եւ անտեղի կերպով բամբասուեցինք արաբների կողմից, բայս այս չէ մեր նիւթը:

Արձանագրենք փաստը, որ Սուրիան եղած է դժգոհ, եղել են ապստամբութիւններ, որոնք ճնշուած են բայց վերացուած չեն, այլ սոսկ շղթայուած եւ զսպուած:

Այդ խռովայոյզ վիճակի բուն պատճառը արաբիզմն է: Բոլոր արաբական երկիրների արաբ մտաւորականութեան ու արաբ գիտակից հայրենասիրութեան կենտրոն պիտի համարել Դամասկոսը: Բէյրութի զոյգ եւրոպական համալսարաններն էլ կռած ու կոփած են այդ մտաւորականութեանը, դեռ մի կողմ թողած Դամասկոսի եւ ահիրէի մէջ պատրաստուած երիտասարդութիւնը, արաբական հոգեւոր դպրոցներից դուրս եկածները, որոնք բոլորն էլ կանգնած են ազգային միացման գետնին վրայ:

Սրանց հիմնական նպատակներն են.-

ա) Սուրիան մէկ է եւ ամբողջական: Սուրիայի բնակիչները զանգուածով արաբ են, միայն բաժանուած իրարմէ բարբառներով եւ դաւանանքներով, որոնք պիտի նսեմանան ազգային միութեան առջեւ:

բ) Սուրիան, լինելով արաբական, ամբողջապէս կամ մասերով աւելի կապուելու իրաւունք ունի արաբական անկախ պետութեանց քան ուրիշին, եւ արաբական երկրների միութիւնը կը համարուի միակ գրաւականը իրանց անկախութեան եւ ազատութեան:

գ) Ֆրանսայի գերակայութիւնը` Սիւրիոյ վրայ` աւելորդ է, քանի որ նա արաբ չէ: Նա պարտաւոր է միայն օգնել Սուրիոյ ազատութեանը եւ միութեանը:

Եթէ այս երեքն են արաբական կոմիտէի ազգային իտէալները, բնական է որ հակամարտութիւնը անխուսափելի լինէր արաբ զանգուածի ու Ֆրանսայի միջեւ:

Արաբ կոմիտէի կողմէ ազգերի ինքնորոշման գաղափարը իր խորութեամբ Սուրիայում իրագործելը վնասակար կը համարուի:

Արաբները խիստ դժգոհ են որ մանդատեր Ֆրանսան դատարկեց Կիլիկիոյ որոշ մասերը – որ իրանցը կը համարեն – եւ նրանք Թուրքիային զիջեց:

Նրանք դժգոհ են, որ Ալէքսանդրէտի սանջակը անջատուած է Սուրիայի պետութիւնից` այնտեղի գլխաւորապէս թուրք տարրին առանձնաշնորհներ տալու մտօք, եւ դրա մէջ կը տեսնեն արաբիզմի տկարացումը եւ թուրքիզմի ուժեղացումը:

Նրանք դժգոհ են, որ Լիբանանի փոխարէն ստեղծուեց Մեծ Լիբանան, որի մէջ կը մտնեն իսլամ, արաբ ու դրուզ գաւառներ: Եւ այդ բանի մէջ կը տեսնեն դիտաւորեալ թուլացումը Դամասկոսի իշխանութեան, քանի որ անկէ պոկուած կը համարեն 230.000 զուտ մահմետական արաբներ` յօգուտ Լիբանանի 330.000 քրիստոնեայ արաբներին:

Աւելորդ կը նկատուի նաեւ ալեւիտների եւ դրուզների առանձին իշխանութեանց ստեղծումը:

Այսպիսով ֆրանսական ֆեդերասիոնի (դաշնակցութեան) գաղափարը եւ այդ ուղղութեամբ կատարուած աշխատանքը կը բախին արաբական կեդրոնաձիգ եւ հաւաքման տենչերին: Սուրիայի ներքին դժգոհութեանց եւ կռիւների բուն պատճառներէն մինը այս պէտք է համարել:

Անտագոնիզմի, հակամարտութեան երկրորդ հիմնական պատճառը այն է, որ Սուրիայի արաբները արտային աշխարհում, ֆեդերասիոնի կամ այլ միջոցներով կը ձգտին միանալ արաբական անկախ պետութեանց, ինչպէս իրանց հարեւան Հիջազին, Նեջդին կամ Իրաքին, բայց այդ ձգտումի իրագործման իբր խոչընդոտ կը գտնեն Ֆրանսան, եւ դրանից գլխաւորապէս առաջ կը գայ իրանց երկիրներից Ֆրանսայի հեռացումը տեսնելու ցանկութիւնը:

Արաբական այս գաղափարապաշտութիւնը մարմնացած է արաբ կոմիտէի մէջ, որ իր տրամադրութեան տակ ունի մամուլ, կազմակերպութիւն եւ ուժ: Սա արհամարհելի քանակ եւ որակ չէ: Նրա մէջ են իսլամ եւ ոչ իսլամ մտաւորականութեան առաջապահները, իրենց գլուխ ունենալով Շահբենդար, Էմիր Արսլան, Պոսթանի եւ ուրիշն յայտնի դէմքեր: Արաբական անկախութեան կոմիտէները կը վայելեն Սիւրիոյ բնակչութեան մեծամասնութեան համակրութիւնը եւ գործօն աջակցութիւնը:

Նախորդ գլուխներում մենք ցոյց տուինք, որ անապատում թափառող բեդուին ցեղերի – ռաօալլա, շամաս, անազէհ եւն.- մի ոտը Իբն Սաուտի կայսրութեան մէջն է, միւսը` Սուրիայի, որ նրանք, թուով 350-500.000, փաստօրէն առաջապահներն են արաբական թերակղզու մէջ պատրասուող քաղաքական արաբիզմի ծաւալման: Այս ուժերը Սուրիայի միութեան եւ անկախութեան համար աշխատող կոմիտէների համար թանկագին նիւթ են, որովհետեւ իրանց քաղաքական ձգտումները չեն հակասում Նեջդի եւ Հիջազի ձգտումներին: Բացի դրանից` Դամասկոսը իր շրջակայքով հաւատարիմ յենարան է արաբ միութեան ձգտումներին: Այդ շրջանը բացի նրանից որ զուտ արաբ է, պահում է տակաւին այն գիտակցութիւնը թէ ինքը եթէ ոչ առաջին, գոնէ երկրորդ մայրաքաղաքն է արաբական եւ իսլամական երկիրների: Եւ այս ազգային գիտակցութիւնը վարակած է ոչ միայն մտաւորական, այլ եւ բոլոր խաւերը: Բացի դրանից, Սուրիայում թէեւ կան 25 ցեղեր եւ աղանդներ, բայց նրանց բացարձակ մեծամասնութիւնը մահմետական արաբ է: Այս զուտ արաբ ուժերից զատ` արաբ կոմիտէները իրանց հետ ունին Սուրիայի ամենէն կենսունակ տարրը` յանձին դրուզներին, որոնք հակառակ իրանց կրօնական – եւ գուցէ ցեղային – տարբերութեան` աւելի մոլեռանդ են արաբական միութեան գործին մէջ քան զուտ արաբները: Ապա` յոյն օրթոտոքս-կաթոլիկ համարուող 100.000-ի մօտ քրիստոնեաները,- որոնք` ինչպէս “արաբ-արաբներ“ – իրանց եպիսկոպոսներով եւ քահանաներով կանգնած են արաբական միութեան եւ անկախութեան տեսակէտին վրայ, ազգային շահը գերադասելով կրօնականից:

Արաբ կոմիտէների համար փաստօրէն թէական կարող էր մնալ Լիբանանի Մառօնիդները եւ ալեւիտների երկրամասը, Ալէքսանդրէտի թուրք տարրը, 200.000-ի մօտ քրտութիւնը, հայութիւնը, չէրքէզութիւնը, եւրոպացիք եւ այլ, որոնց թիւը չանցնիր 700-900.000-ը: Սրանք կարող են խնդրական լինել արաբ կոմիտէի համար արաբական միութեան տեսակէտից: Բայց, սրանց մէջն է, որ մանդատեր Ֆրանսան կ՛որոնէ իր ամուր յենարանները: Պիտի յաջողի՞, տարակուսելի է, քանի որ արաբական կոմիտէն նոյնքան եւ աւելի տուեալներ ունի յաջողութեան, որքան Ֆրանսան իր ուժով եւ կուլտուրայով: Որովհետեւ, յիշեալ խմբակցութիւններից քրիստոնեայ մառօնիդները, նասրային-ալեւիտները, որ գլխաւոր հիմերը կը կազմեն երկու Սուրիական պետութեանց, չունին որեւէ ազգային գիտակցութիւն: Նրանք կրօնական համայնքներ են, եւ եթէ կ՛օգտուին Միջերկրականէն, ֆրանսական կրթութենէն, առեւտուրէն, ուժէն, տնտեսութենէն, սակայն հեռու են ֆրանսանալուց, եւ ընդհակառակը աւելի ենթակայ են արաբանալու, արաբ ազգութեան մաս կազմելու: Նախ` նրանց լեզուն արաբական է, ինչպէս եւ իրանց բարքը, սովորութիւնը, աւանդութիւնները, եւ գուցէ արեան խոշոր մասը: Վերջապէս` սրանք իրանց ամբողջ մարմնով կցուած են արաբին, իսկ Ֆրանսային` մատների ծայրերով: Այդ պատճառով որ այս տարրերը, ֆրանսացիների եւ արաբների միջեւ տարուբերելու ժամանակ, աւելի նշաններ ցոյց կը տան յարելու արաբներին, եւ կան շատ մառօնիդներ ու ալեւիտներ, որ կը գտնուին արաբ միութեան շարքերում:

Սուրիայի թո՞ւրքը: Նա յենարան չէ ո՛չ ֆրանսացուն եւ ո՛չ էլ արաբին: Նա մի խոց է Սուրիայի կրծքին: Նա կը ջանայ հեռացնել Սուրիայից ե՛ւ ֆրանսացուն ե՛ւ արաբին, եւ յետ բերել թուրքին:

Մնացած տարրերը,- փոքրամասնութիւնները արժէք չեն ոչ մանդատեր պետութեան եւ ոչ էլ արաբին համար: Նրանք ուժ չեն, այլ օգտագործելի նիւթ այս կամ այն առիթով, յետոյ դէն շպրտուելու` իբր անպէտ նիւթեր:

Այսպէս` Սուրիայում փաստօրէն երկու ուժեր կան: Մին մանդատեր պետութիւնն է, իր զօրքով, որի թիկունքում կանգնած է մեծ Ֆրանսան, իսկ միւսը` Սիւրիոյ արաբ ժողովուրդն է արաբ կոմիտէով, որի թիկունքին կանգնած են արաբական թերակղզու բոլոր ժողովուրդները եւ կառավարութիւնները, եւ ապա` Եգիպտոսից մինչեւ Մարոք: Այս երկու հսկայ ուժերն են որ կը բախին իրար Արեւելքում, ներկայումս իբր մրցադաշտ դարձնելով Դամասկոսը եւ Սուրիան, Սուէզն ու Գահիրէն, Բաղդատն ու Հիջազը:

Սա կռիւ չէ երկու պետութիւնների, այլ մի պայքար է արաբ ժողովուրդների հասունացող ազգային գիտակցութեան ու եւրոպական պետութիւնների առեւտուրի եւ իշխանութեան մենատիրութեան միջեւ: Որո՞ւնն է ապագան: Դժուար չէ գուշակել. վաղ թէ ուշ պիտի իրագործուի ազգերի ինքնորոշման սկզբունքը, որ անգլօ-սաքսոն ցեղը` յանձին Ուիլսընի եւ ինքը` Ֆրանսան իր ազատատենչ գաղափարներով սնուցած են մարդկութեան եւ ազգերին:

Արաբ ժողովուրդը այդ ուղիով կ՛երթայ եւ նա արժանի է, եւ կը հասնի իր նպատակներին:

Ամփոփելով մեր գրութիւնները արաբական երկիրների մասին` կը տեսնենք, որ.-

Ա) Մեծ պատերազմից յետոյ արաբական թերակղզին, իր անմիջական հարեւան երիրներով, 3,500.000 քառ. քիլոմեթր տարածութիւն եւ 12-15 միլիոն բնակչութիւն ունի:

Բ) Ադէնից ու նրա շրջակայքից զատ, բոլոր երկրամասերն էլ կամ բացարձակ անկախ են եւ կամ անկախութեան իրաւունք ձեռք բերում են Ֆրանսայի եւ Անգլիոյ հովանու տակ:

1.- ԲԱՑԱՐՁԱԿ ԱՆԿԱԽ ՊԵՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ԵՆ

ա) Նեջդի Իբն Սաուտի հիմնած վահաբիդ իշխանութիւնները, որի մէջ կը մտնեն Նեջդը, Հիջազը, Ասիբը, Էլ Հասան, Շամաս, Զօֆ.

բ) Եմէնը` իմամ ունենալով Եահեա Համիտ ալ Դինը.

գ) Մասկատը կամ Օմանը` սուլթան ունենալով Թիմուր բին Ֆայզալը.

դ )Հատըռմուտը, որ բաժանուած է չորս անկախ սուլթանութեանց:

2 ԱՆԿԱԽ, ԲԱՅՑ ՄԱՆԴԱՏԻ ՏԱԿ

1.-Իրաքի թագաւորութիւնը,

2.- Անդրյորդանանի թագաւորութիւնը

3.- Կովէյտի սուլթանութիւնը

4.- Պաղեստինը

5.- Պահրէյն կղզիները

բ) Ֆրանսական հովանու ներքեւ

1.- Ալեւիտ,

2.- Սուրիա

3.- Մեծ Լիբանան

4.- Ջէբէլ Դրուզ

5.- Սանջակ Ալէքսանդրէտ

գ) Այս 10 բացարձակ անկախ եւ կիսանկախ արաբ պետութիւնները կը ձգտին լուծելու հետեւեալ խնդիրները.-

1.- Ազատել արաբական երկիրները եւրոպական ազդեցութիւնից եւ խնամակալութիւնից:

2.- Միացնել արաբ երկիրները` մի կենտրոնական արաբ իշխանութեան ներքեւ, ինչպիսին է Իբն Սաուտի իշխանութիւնը, կամ ի մի ձուլելով եւ կամ դաշնակցական կապերով միացնելով, եւ կամ երկու գործողութիւնները միաժամանակ կիրառելով:

3.- Օգտուիլ արդի քաղաքակրթութիւնից: Եւրոպականանալ, բայց չկորցնել արաբներու անապատական պարզ բարքերը:

4.- Վերականգնել արաբ կրօնի, գիտութեան եւ քաղաքակրթութեան հին պարզութիւնն ու բարձրութիւնը:

Դ) Ի դէմ վահաբիդ կրօնի եւ Նեջդի թագաւորութեան` (Իբն Սաուտի) արդէն կազմակերպուած է կենտրոնական Արաբիոյ մէջ, Պարսից ծոցից մինչեւ Կարմիր ծովը, մի երիտասարդ պետութիւն, որը ընթացքի մէջ է իր բարոյական եւ ֆիզիքական ուժին ենթարկելու եւ իրան միացնելու, կամ կապելու դաշնակցական կապերով, հարաւային Արաբիոյ իշխանութիւնները, մի կենտրոնական արաբական իշխանութիւն ստեղծելու դիտումով:

Ե) Հիւսիսային Արաբիոյ մէջ Իրաք եւ Անդրյորդանան արդէն անկախ են եւ կը ձգտին բացարձակ անկախութեան, եւ թէեւ իրանց հարեւան Իբն Սաուտի հետ հակամարտութեան մէջ են գահակալութեան առաջնութեան խնդրում, բայց նրանց հիմնական քաղաքականութիւնը կը կազմէ արաբական երկիրների ամբողջականութիւնը եւ բացարձակ անկախութիւնը:

Զ) Արաբ զանգուածը, ինքնագիտակցութեան գալով` յանձինս իր մտաւորականների եւ կենսունակ տարրերի, ունի լաւ կազմակերպութիւն արաբական երկիրներում, որի հիմնական նպատակն է արաբական երկիրների միութիւնը եւ ի մասնաւորի Սիւրիոյ եւ Պաղեստինի արաբութեան իրաւունքների պաշտպանութիւնը, եւ նրանց անկախութեանը` իբր մաս ընդհանուր արաբական միութեան:

Մենք տեսանք որ այս եզրակացութիւնները ոչ տեսութիւններ են եւ ոչ էլ թղթի վրայ գրուած ծրագիրներ, այլ արդէն իրագործուած են կեանքի մէջ այնքան կարճ ժամանակում, կարելի է ասել Սեւրի դաշնագրից յետոյ: Մենք պիտի գիտակցինք, որ Հայաստանի հարաւային սահմաններում, Օսմանեան կայսրութեան փլատակներից, արդէն կազմակերպուած են նոր եւ երիտասարդ պետութիւններ, որ իրանց ուժով, թուով, տարածութեամբ եւ որակով կը գերազանցեն ներկայ Թուրքիան:

Այս տասը տարուան ընթացքում կատարուած արաբական երկիրների համախմբումը եւ յառաջդիմութիւնը մեզ պիտի համոզէին որ մեր հարաւում խմորուող Արաբիզմը չէ այն “իզմ“երից, որ թղթի վրայ միայն գոյութիւն ունեն, բայց չեն իրագործուեր կեանքի մէջ: Նա նման չէ լատին ժողովուրդների անիրագործելի համախմբմանը, ոչ էլ ռուսական պանսլաւիզմին, կամ տաճկական պան-թուրանիզմին, որի ծայրերը անորոշութեան եւ երեւակայութեան մէջն են թագնուած: Նա նման չէ նաեւ մեր ցանկացած պան-արիանիզմին, որի կամուրջի տակից դեռ շատ ու շատ ջրեր պիտի անցնեն: Այլ նա յար եւ նման է գերմանական պանգերմանիզմին, որ սկսուեց անկախ ու անջատ պետութիւններով, Բիսմարկի ձեռօք, նրանցից գերմանական կայսրութիւնը կազմելու համար, եւ որ լրանալու է “անշլուս“ով` կաթոլիկ Աւստրիոյ հետը, որ երբեմն ամենամեծ թշնամին էր գերմանիզմին:

Այսօր մեր հարաւում նոյն երեւոյթը կը կրկնուի աւելի արագ քայլերով եւ պիտի չշշմել եթէ տասը տարի չանցած մի նոր կայսրութիւն ստեղծուի, որ միջազգային մեծ դեր պիտի խաղայ, ինչպէս առաջները, ոչ միայն արաբական թերակղզում, այլ եւ նրա սահմաններից դուրս, մինչեւ Եգիպտոս, Տրիպոլի, Ալժերիա, մինչեւ Մարոք: Այդ երկրներում կայ ե՛ւ արաբ արիւնը, ե՛ւ արաբ լեզուն, կրօնը եւ հայրենասիրութիւնը: Սա արդէն կը վերաբերի Արաբիզմի երկրորդ շրջանի գործողութեանը, որ այժմէականութիւնից զուրկ է դեռ եւս, բայց ի՛նչ կը վերաբերի արաբական թերակղզուն եւ նրա սահմանամերձ շրջաններին, անժխտելի պիտի համարել որ ոչ մի շղթայ այլեւս պիտի չկարողանայ կաշկանդել եւ կասեցնել արաբական երկրների այն ընթացքն, որ կը տանի դէպի նրանց անկախութիւնը եւ միութիւնը: “Եթէ աւազից անհնար է պարան հիւսելը“, ինչպէս յիշեցինք, կ՛ըսէր անգլիացին, բայց աւազից ահա շինւում է Եմէնից սկսած մինչեւ Եփրատ գետը մի “Բեթոն Առմէ“ եւ դրա շինողն է վերածնուող արաբ մտաւորականութիւնը եւ նրան ղեկավարները, Իբն Սաուտից սկսած մինչեւ Ֆայզալները:

Այս է արաբական ժողովրդի ընթացքը եւ մենք որ հարեւան ենք այդ ժողովրդին, որին երէկ բախտակից էինք` նոյն ստրկութեան լուծն ունենալով մեր վզին, պիտի մտածենք եւ լաւ մտածենք մեր վիճակի մասին, եւ մշակենք մեր վերաբերումը դէպի այդ ժողովուրդը: Մենք նրան չենք կարող անտեսել: Նախ` նրա համար որ արաբական երկիրների մէջ մօտ 200.000 հայեր ունենք, թափառական, արաբ ժողովրդի կողմից հիւրընկալուած: Ապա` նրա համար որ, ինչպէս վերն ասացի, նա դրկից է եւ մօտիկ հարեւան Հայաստանին, որի մէջ մի միլիոն դիակ են թողած դեռ երէկ: Լաւ հարեւանը տունը կը շինէ, վատը` կը քանդէ: Ահա՛ այդ պատճառով է որ մենք պիտի հետաքրքրուինք արաբի ընթացքովը եւ միանգամ ընդ միշտ մեր առաջ պիտի դնենք հետեւեալ հարցը եւ տանք որոշ պատասխան:

Եթէ ամբողջ 40 տարի ազգերի ինքնորոշման սկզբունքը եղել է մեր վարդապետութիւնը եւ նոյն ուղիով դեռ եւս մենք յառաջ կ՛ընթանանք, արաբն էլ արդար չէ՞ եւ իրաւունք չունի՞ իր տան տէրը դառնալու: Եւ եթէ նա իրօք կը ձգտի իր անկախութեան եւ իր հայրենիքի տէրը լինելու, նա պէտք չէ՞ ունենայ մեր համակրութիւնը:

Հետեւաբար` արաբական երկիրներում իբր հիւր ապրող 200.000 հայերը ոչ միայն երախտապարտ լինելու են արաբ ժողովրդին` նրան ցոյց տուած հիւրասիրութեան համար, այլ նրանք պէտք է զգոյշ լինեն չխառնուելու արաբ ժողովրդի ներքին եւ արտաքին գործերին եւ որեւէ արգելք դառնալու նրա ընթացքին:

Իբր դրկից` մենք հայերս մեր վարքագիծը` արաբ ժողովրդի հանդէպ` պէտք է ճշդենք այժմեանից, եւ այդ վարքագիծը ճշդելու համար պէտք է թղթատենք մեր հին պատմութիւնը եւ ուսումնասիրենք մեր յարաբերութիւնները արաբների հետ: Մեր պատմութեան մէջ պիտի գտնենք ուսանելի կէտեր, եւ երբ Բագրատունիների ճկունութեան տիրանանք` լաւ հարեւաններ պիտի գտնենք յանձինս արաբների, եւ գուցէ շահակից դառնանք այն խնդիրների մէջ, որ կը սպառնան հայ ու արաբ ժողովուրդներին նոյն ատեն:

Կ՛ուզեմ յօդուածս վերջացնել մի ժողովրդական առածով, որ մեր գիւղացիք իմաստասիրած են: Դա խիստ անհրաժեշտ է մանաւանդ նրանց համար, որ իրանց ոտները իրանց վերմակի չափով չեն երկարի եւ զանազան զառանցանքների մէջ կ՛ընկնեն:

Մեր ժողովուրդը կ՛ասէ.-

– Հայրենիքը նման է ախոռի, բնիկ ժողովուրդները այդ ախոռի սալայատակին: Դրսէն եկած պետութիւններն էլ նման են ցախաւելի: Ցախաւելը որքան կ՛ուզէ թող զարնէ սալայատակին` ախոռը անկէ մաքրելու համար, անօգուտ բան է, ցախաւելը` ինքը կը մաշի եւ քօքօշ կը դառնայ, իսկ սալայատակը կը պսպղայ եւ իր տեղը կը մնայ:

Ահա՛ մեր գիւղացու հաւատը հայրենիքի, նրա բնակիչների եւ եկող գացող բռնակալութիւնների վերաբերմամբ:

Այս իմաստութիւնը յիշեցրի մի բան պարզելու համար: Մենք գիտենք որ մեզնից հարաւ միշտ եղել են եւ կան արաբները, որոնք մեր հարաւը գտնուող երկրի սալայատակը կը կազմեն: Մենք որ ճակատագրօրէն միշտ եղել ենք եւ այժմս էլ կանք իբր հարեւան այդ ժողովրդին, պիտի կպչենք ցախաւելի՞ն եւ նրա ճիւղերի մի մասը դառնա՞նք:

– Չէ, կ՛ասեն մեր գիւղացին ու ժողովուրդը, երկաթից էլ շինուած լինի ցախաւելը, նա պիտի մաշի. լաւ է ցախաւելի պոչ չդառնալ:

Երբ այս եզրակացութեան գայ մեր մտաւորականութիւնը, այն ժամանակ մեր հարեւանների հետ ապրելու, բարի դրացնութեան, համակեցութեան բանալին գտնուած կը լինի:

“Հայրենիք“ ամսագիր

1931 Յուլիս