0
0
Ա.Ա.
Ռուսիա – Թուրքիա յարաբերութիւնները եւ կապերը յար եւ նման են, ականապատուած դաշտեր ականազերծող մասնագէտներու կատարած աշխատանքին պայմաններուն։ Իւրաքանչիւր կողմ իր ձեռքին ունի ականներ յայտնաբերող եւ չէզոքացնող սարքեր եւ միջոցներ, որոնց օժանդակութեամբ կը ջանայ նուազագոյն վնասով դուրս գալ ականապատուած այն դաշտերէն, ուր թէեւ կը թուի, թէ ամէն ինչ ապահով կ՛ընթանայ, սակայն խորքին մէջ հարցերը ժամանակին հետ կը կուտակուին եւ կրնան բոլոր դաշտերը պայթեցնել՝ յօդս ցնդեցնելով ռուսեւթրքական ռազմաքաղաքական մեղրալուսինը։
Ականապատուած դաշտեր են Լեռնային Ղարաբաղի տագնապը, Ղրիմի խնդիրը, Սուրիոյ եւ Լիպիոյ քաղաքացիական պատերազմները, նոյնիսկ կազատարներու եւ քարիւղատարներու վիթխարի ցանցերը, Ռուսիոյ տարածքին ապրող թրքացեղ եւ թրքախօս աւելի քան տասներեք միլիոն բնակչութիւնը։
Բնականաբար հարաւային կովկասեան ռազմաքաղաքական մրցադաշտը էական փոփոխութիւններու ենթարկուեցաւ Արցախեան երկրորդ պատերազմէն ետք։ Ռուս ականաւոր փորձագէտներ համակարծիք են, որ այլեւս Ռուսիան չէ Հարաւային Կովկասի մէջ գլխաւոր եւ կեդրոնական առանցքը։ Թուրքիան է եւ ասիկա շատ յստակ երեւցաւ մանաւանդ արցախեան քառասունչորս օրեայ պատերազմին ընթացքին եւ անկէ ետք։ Մինչ Ատրպէյճան վայելեց Թուրքիոյ ամբողջական զօրակցութիւնը եւ օժանդակութիւնները, վարձկաններու եւ ահաբեկիչներու Ատրպէյճան փոխադրութենէն մինչեւ օդուժի թէ զինուորական բազմաբնոյթ օգնութիւնները, Հայաստան մնաց առանձինն Ատրպէյճան – Թուրքիա – Փաքիստան – վարձկաններ – ահաբեկիչներ ճակատին դէմ։ Աւանդական դաշնակից Ռուսիա բաւականացաւ յայտարարութիւններով, թէ Թուրքիա սուրիացի վարձկաններ կը փոխադրէ Ատրպէյճան, թէ Ռուսիա մօտէն, շատ մօտէն կը հետեւի արցախեան իրադարձութիւններուն, թէ դիւանագիտական ճիգերը կը շարունակուին, որպէսզի կասեցուի պատերազմը։ Սակայն թէ՛ Թուրքիա եւ թէ՛ Ռուսիա Լեռնային Ղարաբաղի ականապատուած տագնապէն անվնաս դուրս գալու իրենց սարքերը գործի լծած էին՝ Հայաստանի եւ Արցախի հաշւոյն։ Էս 400 տիպի հրթիռներու գործարքը եւ Աքքէօյուի կորիզային կայանին կառուցման քսան միլիառնոց ծրագիրը Ռուսիոյ քարտերն էին։ Թուրքիա ասոնց դիմաց ունէր Սուրիոյ հիւսիսային շրջաններուն մէջ կուտակած ահաբեկչական հատուածներուն, նաեւ՝ կազատարներու եւ քարիւղատարներու բաւական բարդ խաղաքարտերը։ Գործարքին ալ արդիւնքը եղաւ այն, որ Ռուսիա ձեռնածալ դիտեց արցախեան երկրորդ պատերազմը, ապա սկսաւ դատապարտանքի ամչկոտ յայտարարութիւններ կատարել եւ ի վերջոյ յանկարծ, երբ Շուշին ալ ինկած էր, պայթեցուց անակնկալը, ներկայանալով իբրեւ խաղին գլխաւոր դերակատարը, երբ Նոյեմբեր 9-ի եռակողմ յայտարարութեան միջնորդ կողմ ներկայանալով՝ իր խաղաղապահ ուժերը առաքեց Արցախ։ Այսինքն՝ ըստ թուրքերուն եւ ատրպէյճանցիներուն, Ատրպէյճան։ Ռուսերը եւ թուրքերը լաւապէս գործածած էին Լեռնային Ղարաբաղի «ական»-ներէն ոչ թէ նուազագոյն վնասով, այլ անվնաս մնալու իրենց բոլոր լծակները։
Սակայն, Մոսկովեան քաղաքական – վերլուծական – փորձագիտական շրջանակներուն մէջ արդէն իսկ սկսած էին խլրտիլ դժգոհութիւնները։ Ռուսիա սուղ գին վճարած էր՝ Թուրքիոյ յանձնելով Հարաւային Կովկասը։ Այս խնդրին շուրջ է, որ ռուս փորձագէտները ամէնէն աւելի մելան հոսեցուցին եւ կը շարունակեն հոսեցնել, գրեթէ անտեսելով այն իրողութիւնը, թէ Ռուսիա Հայաստանի եւ արցախցիներուն գերիշխանութեան եւ ապահովութեան հաշւոյն զինուորական ներկայութեան խճանկարը ամբողջացուց Հարաւային Կովկասի մէջ։ Հայաստանի Գիւմրիով, Վրաստանի Աբխազիայով եւ Հարաւային Օսէթիայով եւ Ատրպէյճանի «Արցախ»-ով։ Այս պարագային ռուսերը բնաւ հետաքրքրուած ալ չեն, թէ Արցախը որու կը պատկանի։ Արցախցիներու՞ն, թէ՞ Ատրպէյճանցիներուն։ Մոսկուայի միակ նպատակը Ատրպէյճանի «հող»-երուն վրայ զինուորական իր ներկայութիւնը ամրագրելն էր։ Այդ ալ իրականացաւ՝ շնորհիւ Արցախեան երկրորդ պատերազմին։
Արցախեան երկրորդ պատերազմին շուրջ ռուսեւթրքական ռազմաքաղաքական գործարքը այսօր, երբ տարուան մը հեռաւորութենէն կը դիտուի, առաւել կը յստականայ պատկերը եւ հարցումներ կը ծագին։ Ռուսերը Արցախի դիմա՞ց էս 400 հրթիռներու համակարգը վաճառեցին, թէ՞ Թուրքիա հրթիռները գնեց՝ ՆԱԹՕի եւ Միացեալ Նահանգներու մատ թափահարելու եւ շրջանային ուժի վերածուելու իր յաւակնութիւնները անտեսողներուն քաղաքական դաս մը տալու համար։ Երկուքը շատ հաւանաբար։ Այս կէտին մէջ թէ՛ ռուսերը եւ թէ՛ թուրքերը իրենց հաշիւները լաւապէս կատարած էին։ Շահերը փոխադարձ եղան։ Զոհն ալ եղաւ Արցախը։
Հիմա որ յետպատերազմեան զարգացումները շատ արագ կը ձեւափոխուին, թրքական կողմը դարձեալ կը ջանայ քայլ մը առաջ անցնիլ Ռուսիայէն։ Ասիկա շատ յստակ է։ Նախ թուրքերը եւ ատրպէյճանցիները կը շեշտեն, որ ոչ Լեռնային Ղարաբաղ գոյութիւն ունի, ոչ ալ՝ այդ անունով տագնապ մը։ Ռուսերը այս հարցին նկատմամբ եթէ քար լռութիւն չեն պահեր, հրապարակաւ ալ չեն յայտարարեր հակառակը։ Ռուսական կողմին յայտարարութիւնները կը նմանին խտացուած նիւթի մը, որ լեցուած է անթափանց շիշի մը մէջ։ Չես գիտեր ինչ կայ հոն եւ երբ ինչ դուրս կրնայ գալ։ Ռուսերը մինչեւ այսօր կը գործածեն դիւանագիտական բարդ բառապաշար եւ ոճ, հասկցնելու կամ ձգելու այն տպաւորութիւնը, թէ իրենց համար գոյութիւն ունի Լեռնային Ղարաբաղի տագնապը , այնքան ատեն որ անոր վերջնական կարգավիճակը չէ որոշուած։ Նախագահ Վլատիմիր Փութին նոյնիսկ կը պնդէ, որ այս հարցին քննարկումը պէտք է յետաձգուի։ Այսինքն ե՞րբ կրնայ սեղանի վրայ դրուիլ Արցախի վերջնական կարգավիճակի որոշման հարցը, յստակ չէ։ Ռուսերն ալ ճիշդ այս տարբերակին համաձայն են, նոյնիսկ եթէ արտաքին գործոց նախարարն ու նախարարութեան բանբերը մերթ ընդ մերթ կը ջանան ձգել այն տպաւորութիւնը, թէ Մոսկուա մտահոգ է Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակի որոշման խնդրով։ Այդպէս չէ։ Ռուսիա միայն ու միայն իր շահերը կը հետապնդէ, թէկուզ շատ սուղ գին վճարելով Հարաւային Կովկասի մէջ։ Զոհն ալ անշուշտ Արցախն էր։
Վերջին օրերուն երկու ուշագրաւ իրադարձութիւններ եւ կեցուածքներ առաւել ցոյց տուին ռուսեւթրքական մերձեցման միակ զոհը Արցախը ըլլալու իրողութիւնը։ Նախ Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարար Մեւլութ Չաւուշօղլու յայտարարեց, որ Թուրքիա իր բոլոր քայլերը եւ ծրագրերը կը համակարգէ Ատրպէյճանի հետ, ապա միայն որոշումներ կը կայացնէ։ Հարցը կը վերաբերէր Հայաստանի հետ յարաբերութիւններու կարգաւորման եւ Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարարին այս յայտարարութիւնը բաւական բան կ՛ըսէ։
Երկրորդ իրողութիւնը աւելի յստակ ցուցանիշ մըն է, որ Արցախ միակ զոհն է ռուսեւթրքական մերձեցման։ Թուրքիոյ նախագահ Էրտողանի հետ իր վերջին տեսակցութեան ընթացքին Ռուսիոյ նախագահ Վլատիմիր Փութին ոչ իսկ արտասանեց Լեռնային Ղարաբաղի անունը, հակառակ անոր որ թէ՛ ռուսական եւ թէ՛ թրքական հաւաստի աղբիւրներ հաստատած էին, որ Սուրիոյ եւ շրջանային այլ տագնապներու շարքին նաեւ պիտի ըլլայ Արցախեան երկրորդ պատերազմէն ետք հարաւային կովկասեան իրավիճակը։ Փոխարէնը Փութին քանի մը անգամ շեշտեց Աղտամի մէջ հաստատուած` զինադուլի հսկողութեան ռուսեւթրքական կեդրոնին գործունէութեան եւ աշխատանքին կարեւորութիւնը, կարծէք հարաւային կովկասեան ընդհանուր կացութեան մէջ այս կեդրոնն է առանցքային խնդիրը։
Արցախ զոհ գնաց ռուսեւթրքական մերձեցման։ Ասիկա շատ յստակ է եւ առաւել կը յստականայ ժամանակին ընթացքին։
