0
0
Յուլիս 27-էն 31, Արեւմտահայաստանի Տերսիմ նահանգի տարբեր քաղաքներու մէջ տեղի ունեցաւ Մնձուրիի փառատօնը, աւելի ծանօթ` “Մնձուրի` բնութեան եւ պաշտամունքի փառատօնը“ անունով:
Արեւմտահայոց Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոնի ղեկավար Հայկազուն Ալվրցեան եւ իր հետ ընկերացող պատուիրակութիւն մը, մասնակցեցաւ այս փառատօնին, որոնց կարգին “Մարաթուկ“ խումբը: Այս փառատօնին առթիւ, տոհմիկ երգերու մէջ մասնագիտացած “Մարաթուկ“, համերգաշարով Տերսիմի մէջ շրջեցաւ, իսկ ասոր կողքին, աւելի քան տասը մտաւորականներ` կատարեցին ուսումնասիրական-նկարահանման աշխատանքներ:
Նշենք թէ, մինչեւ քսաներորդ դարասկիզբ, Տերսիմի բնակչութեան զգալի մասը հայ էր: Նոյնիսկ շրջանէն ներս, նախքան թրքացումը, հայկական եղած են նաեւ տեղանունները: Անգարայի յաջորդական կառավարութիւններու հետեւողական ճնշումով, քանդուած ու փուլ եկած են Տերսիմի հայկական բոլոր եկեղեցիները: Մինչեւ 1915-ի Ցեղասպանութիւնը Տերսիմի տարածքին գործած են 45 հայկական եկեղեցիներ եւ 5 վանքեր:
Պատմութեան ընթացքին, Տերսիմի շատ մը գիւղերու մէջ, հայ եւ քիզիլպաշ բնակչութիւնները համերաշխօրէն կ՛ապրէին, մինչեւ իսկ քիզիլպաշ երեխաներ հայկական վարժարան կը յաճախէին եւ հայերէն կը սորվէին: Հայերը լեռնային տերսիմցիներու քիրվաներն (կնքահայր) էին:
Օտար պատմաբաններ կը հաստատեն, որ 17-րդ դարէն սկսեալ, Պինկէօլի, Սեբաստիոյ, Երզնկայի եւ Խարբերդի շրջաններուն մէջ ապրող հայեր, չդիմանալով Օսմանեան թուրքերու ճնշումներուն, փոխադրուած ու բնակութիւն հաստատած են Տերսիմ եւ կրօնափոխ դառնալով, ընդունած էին իսլամական շիա յարանուանութեան ալեւի ճիւղը:
Եւրոպացի կարգ մը պատմաբաններու կողմէ ընդունուած է այն տեսութիւնը, որ 1937-38 քեմալական ուժերու կողմէ ջարդուած են 70 հազար տերսիմցիներ եւ հայեր: Արդարեւ, Ցեղասպանութեան տարիներուն, տերսիմցիները ապաստան տուած են աւելի քան քառասուն հազար հայերու: Ցեղասպանութեան հանգրուանին, Տերսիմ ապաստանած շատ մը հայեր ալեւի դարձած են` իւրացնելով տերսիմցիներու ապրելակերպը:
Ըստ տերսիմցի արդի ժամանակներու մտաւորականներու, 1938-ի յեղափոխութեան տերսիմցիներու կողքին զէնք վերցուցած են դաւանափոխ դարձած հազարաւոր հայեր, իսկ ապստամբութեան տխուր վախճանին յաջորդող քեմալական բանակի ջարդերուն` տերսիմցիներու կողքին սպանուած եւ ջարդուած են նաեւ հայորդիներ:
Փառատօնի օրերուն` Հայաստանէն մեկնած արուեստագէտներն ու մտաւորականները հաւաքած, ձայնագրած ու տեսագրած են ստիպողաբար կրօնափոխ եղած բազմաթիւ հայերու պատմութիւններ:
Երկուշաբթի Օգոստոս 8-ին, Երեւանի մէջ, յատուկ մամուլի ասուլիսի մը ընթացքին, Արեւմտահայոց Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոնի ղեկավար Հայկազուն Ալվրցեան հաստատեց թէ մեծ թիւով ծպտուած (ստիպողաբար) հայեր կը բնակին:
“Մնձուրիի Փառատօնը եւս մի անգամ մեզ համոզեց, որ այնտեղ մեծ քանակով հայեր կան: Նրանցից շատերը մօտեցան մեզ, պատմեցին իրենց պատմութիւնները` զարհուրելի, ողբերգական, յուզիչ պատմութիւններ:… Սա մի բացառիկ միջոցառում է, որ մեր մշակոյթը տանում–հասցնում է Արեւմտահայաստանի խորքերը: Սա արտառոց մի փաստ է: Սա մի կարեւոր փառատօն է ոչ միայն իրենց` Արեւմտահայաստանի ծպտեալ հայերուն համար, այլեւ` Հայաստանի հայերուն, քանի որ մենք էլ պիտի հասկանանք, թէ ինչ ունենք եւ իրենք ինչ ունեն, ինչ պիտի տանք իրենց, եւ իրենց պահպանած մշակութային բեկորներից ինչը վերցնենք“, յայտնեց ըսաւ Արեւմտահայոց Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոնի ղեկավար Հայկազուն Ալվրցեան, Օգոստոս 8-ին, Երեւանի մէջ տեղի ունեցած մամուլի ասուլիսի մը ընթացքին:
Հայկազուն Ալվրցեան յայտնեց, որ փառատօնը արդէն 13րդ տարին է, որ կը հիւրընկալուի Տերսիմի մէջ: Առաջին երկու փառատօները եղած են ոչ պաշտօնական, վերջին 11ը` պաշտօնական հրաւէրով:
Ալվրցեան հաղորդեց, որ հայութեան մեծ զանգուած մը` ստիպողաբար կրօնափոխ եղած, այստեղ կ՛ապրի քիւրտի եւ ալեւիներու պիտակով, սակայն գաղտնաբար կը պահպանէ հայու իր ինքնութիւնը:
Լրագրողներուն խնդրանքով Ալվրցեան պատմեց դէպքերէն մէկը. “Մարաթուկ“ը եղած էր գիւղ մը, ուր նաեւ կ՛ապրէին հայեր, եւ համագիւղացիներու խնդրանքով խումբի քանի մը անդամներ այցելած են հիւանդ հայու մը, որ վերջերս կաթուած ստացած է եւ չի կրնար շարժիլ կամ խօսիլ:
“Մեզ ներկայացրին այս մարդու պատմութիւնը` արկածներով լեցուն, մշտապէս գոյութիւնը պահպանելու կռիւների մէջ, մշտապէս ծպտուած էր ապրել“, նշեց Ալվրցեան:
Մահամերձ հայու սնարին մօտ “Մարաթուկ“ը երգած էր “Հայր մեր“ը:
“Երգի ընթացքում նրա բիբերն այնքան լայնացան, կարծես ակնակապիճներից դուրս պիտի գային““, պատմեց Ալվրցեան` նշելով, որ տեսարանը աննկարագրելի ազդեցութիւն ձգած էր ե՛ւ իրենց, ե՛ւ համագիւղացիներուն վրայ, որոնք կը նայէին յուզմունքով եւ խոր ապրումով:
Ալվրցեան, յաւելեալ տեղեկութիւններ տալով, յայտնեց թէ Տերսիմի մէջ այս աւանդական դարձած ձեռնարկը կը կոչուի “Մնձուրի` բնութեան եւ մշակոյթի փառատօն“, որովհետեւ Մնձուր գետը, որ հայոց սրբավայերէն եղած է եւ սկիզբ կ՛առնէ Անահիտ դիցուհիի ակունք-աղբիւրներէն, Թուրքիոյ պետական ռազմավարութեան պատճառով բնապահպանական աղէտ կրնայ դառնալ տարածաշրջանին համար: Մնձուր գետը պատնէշած են, ամբարտակներու մէջ ջուր կուտակելով բազմաթիւ ջրաելեկտրակայաններ կառուցելու նպատակով: Սակայն ջուրերու կուտակման հետեւանքով շատ բան փոխուած է եւ բնականաբար ազդած շրջանի բնաշխարհին վրայ:
Թուրքիոյ մէջ ապրող հայերու հարցին մասին երկար տարիներէ ի վեր չէր խօսուած, քանի որ շատ քիչ տեղեկութիւններ եղած են, սակայն այսօր հարցը սկսած է օրէ օր մեծ հետաքրքրութիւն յառաջացնել ու մեծ զարգացումներ արձանագրել: Քանի մը տարի առաջ միջազգային կազմակերպութիւններու կողմէ Թուրքիոյ մէջ կատարուած ուսումնասիրութիւն մը ցոյց տուած է, որ երկրին բնակչութեան 46 առ հարիւրը միայն ունի թուրք ըլլալու գիտակցութիւնը, մինչ ներկայիս երկրին մէջ կը խօսուին 36 լեզուներ, որոնց հետեւորդները հանգրուանային դրութեամբ սկսած են պահանջել իրենց կրօնական, մարդկային եւ ազգային իրաւունքները:
Ծպտեալ հայերու շերտին մասին թրքական մամուլն ու Թուրքիոյ իշխանութիւնները, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ պետութիւններ (ինչպէս Գերմանիա, Անգլիա, Հոլանտա, Պելճիքա, Ռուսիա եւ Իրան) հետաքրքրուած են, սակայն անոնք խորհրդաւոր կերպով կը պահեն իրենց էութիւնը:
Անցնող երկու տարիներուն շատ մը տերսիմցիներ սկսան վերադառնալ իրենց հայկական արմատներուն: Այսպէս, Տերսիմի հայերը սկսած են վերագտնել իրենց հայկականութիւնը: Վեց հարիւր ընտանիք դարձած է քրիստոնեայ:
Կազմուած է “Տերսիմ հայ“ միութիւնը, որ կը միտի նորոգել եկեղեցիները, մկրտել հայութիւնը եւ սորվեցնել հայերէնը: Արդէն իսկ ձեռնարկուած է կիրակնօրեայ հայկական դպրոցի մը բացման: Արեւմտահայաստանը հայ ժողովուրդի կենսագրութիւնն ու յիշողութիւնն է: Անցեալին թերեւս ան շատերու համար հէքիաթ էր, երեւակայութիւն էր, սակայն այսօր ան տարբեր նշանակութեամբ կը ներկայանայ: Իսլամացած հայերը ունին բազմաթիւ ճիւղաւորումներ, որոնց մէջ ծպտեալ հայերը կ՛ապրին երկու կեանք, մէկը` հասարակութեան մէջ իբրեւ թուրք կամ քիւրտ, իսկ երկրորդը` իրենց ընտանեկան կեանքին մէջ եւ նեղ շրջանակին մէջ իբրեւ հայեր, որոնք կը պահպանեն իրենց ծէսերը, աւանդութիւնները, լեզուն եւ դաւանանքը: Հետաքրքրայան է նշել, թէ ի տարբերութիւն իսլամացած հայերուն, ծպտեալ հայերը ուրիշներու հետ ամուսնութիւններ չեն կնքեր` պահելու համար իրենց աւանդները:
Ժամանակները փոխուած են եւ զարգացումները կ՛ընթանան շատ արագ: Յիշատակելի է թէ աւելի շատ հայութիւն կ՛ապրի Արեւմտահայաստանի մէջ` քան Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ:
Արեւմտահայաստանի հայութիւնը այսօր կը հաշուէ 3.5-4 միլիոն, մեծ մասամբ քրտացած եւ թրքացած հայեր (“ծպտեալ հայեր“), որոնք կ՛ապրին զգալի զարթօնք մը: Փաստերէն մէկն է, Տերսիմի մէջ ստեղծուած ներկայ իրավիճակը:
Ժամանակը հասած է մամուլով եւ հետազօտական կեդրոններու միջոցով բռնագրաւեալ Հայաստանի մէջ ապրող հայերուն հարցերը դարձնել համայն հայութեան խնդիրը:…Իսկ “Մարաթուկ“ խումբի` Մնձուրի փառատօնի ընթացքին ելոյթները լայնօրէն լուսաբանուած է թրքական լրատուամիջոցներուն կողմէ եւ բազմացիւ թերթեր, վերլուծական յօդուածներով անդրադարձած են:
