0
0
ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ
Յատուկ «Հայրենիք»ին համար պատրաստուած, յօդուածագիր՝ Աւօ Գաթրճեանի այս ուսումնասիրութիւնները կը ներկայացնեն Սուրիահայ զանազան գաղթօճախներ եւ անոնց ետին գտնուող հարուստ պատմական անցեալը:
Նաեւ, շաբաթներու վրայ երկարող «Հայերը Սուրիոյ Պատնութեան Մէջ» յօդուածաշարքը կ՛ընդգրկէ կարգ մը անտիպ նկարներ, որոնք կը պատկանին յօդուածագրին, որ սոյն ուսումնասիրութեան համար օգտագործած է Սուրիոյ տարածքին մեր շրջաքայութեան ընթացքին հետազօտական, ականատեսի եւ ականջալուրի ու մանաւանդ անձնական գրադարանի արխիւներ, նաեւ Բերիոյ Հայոց Թեմի Ազգային Առաջնորդարանի արխիւային նիւթեր եւ այլ հրատարակութիւններ:
Հիւսիսային Սուրիոյ արեւելեան կողմը, Սուրիա-Թուրքիա սահմանին վրայ, Գամիշլիէն դէպի արեւմուտք շուրջ 120 քլմ. հեռաւորութեամբ քաղաք մըն է Րաս ուլ-Էյնը (արաբերէն՝ رأس العين), Հասաքէի նահանգին մէջ: Անիկա կը գտնուի Րաս ուլ-Էյն բլրակին հարաւային կողմը, 360 մեթր բարձրութեան վրայ տարածուող լայնատարած դաշտերու մէջ: Իրաք տանող երկաթուղագիծէն երեք քիլոմեթր դէպի հարաւ ընդարձակ դաշտագետնի մը վրայ: Գամիշլիի եւ Րագգայի միջեւ կարեւոր հանգոյց մը կը կազմէ, որպէս երթեւեկի կարեւոր կեդրոն: Կը գտնուի Թել Ապիատէն 100 քիլոմեթր դէպի արեւելք, Րագգայի եւ Տերպէսիէի միջեւ, մէկէն 180 եւ միւսէն 60 քիլոմեթր հեռու, Թուրքիոյ սահմանին վրայ:
Րաս ուլ-Էյնը ասորական Սիքան քաղաքն է. Սիքան հետագային ծանօթ դարձաւ Ռեսայնա անունով: Բիւզանդական տիրապետութեան ժամանակ, Թէոդորոս Ա. կայսեր անունով անիկա վերակոչուեցաւ Թէոդոսիպոլիս: Սասանեաններ 578-ին եւ 580-ին կործանեցին քաղաքը: Արաբներ 640-ին տիրացան անոր: Բիւզանդացիք 942-ին յարձակեցան քաղաքին վրայ եւ բնակիչներէն շատեր գերեվարեցին: Խաչակիր առաջնորդներէն Եդեսիոյ կոմս Ժոսլին Ա. 1129-ին գրաւեց քաղաքը եւ անոր արաբ բնակիչներէն շատեր սուրի քաշեց: ԺԲ.-ԺԳ. դարերուն Րաս ուլ-Էյն Զենկիներու, Էյուպեաններու եւ խուարէզմցիներու տիրապետութեան ենթարկուեցաւ: ԺԴ. դարու վերջաւորութեան Լենկթիմուր գրաւեց, կողոպտեց եւ աւերեց Րաս ուլ-Էյնը, որմէ ետք անիկա անշուք բնակավայրի վերածուեցաւ:
Օսմանեան կայսրութեան ընթացքին Հալէպի նահանգին մէջ էր: Գաւառապետի (գայմագամ) նստավայրը:
Րաս ուլ-Էյն ասորի եկեղեցւոյ եպիսկոպոսանիստ թեմերէն էր, ուր կային շարք մը վանքեր: Հինէն ի վեր քաղաքը ունեցած է նեստորական աշուրի բնակչութիւն:
Ըստ վկայութիւններու, եօթը անգամ կործանուած է այս քաղաքը. արդէն շրջակայ աւերակներն ալ կը վկայեն այս իրողութիւնը, տեղւոյն վրայ եղած յարաճուն երկրաշարժներու պատճառաւ:
Զուլալ ջուրերով քսան ակեր կը բխին հոնկէ կազմելով պատմական Խապուր գետակը, որ կը յիշուի նաեւ Աստուածաշունչի մէջ: Թուրքիայէն բխող երեք ակերու ջուրերն ալ կու գան միանալու անոր, իսկական գետակի մը ձեւն ու մեծութիւնը տալով. սակայն ամառ ատեն անոնց երկուքը կը ցամքին: Աւանդութեան համեմատ, հին ատեն 340 ակեր կը բխին եղեր անկէ, ծնունդ տալով մեծ գետի մը, սակայն անոնցմէ շատեր աւերակներու տակ կորսուած են: Հիմա իսկ, իւրաքանչիւր պեղուած շրջանէն աղբիւր մը կը ցայտէ յստակ ու ջինջ ջուրերով, որուն համար տեղացիները կոչած են Րաս ուլ-Էյն, այսինքն ակերու գլուխը, իսկ թուրքերը «Ճէյլանբընար» («Վիթերու աղբիւր»), որովհետեւ անհուն տարածութեան վրայ տարածուող եղնիկներու բիւրաւոր հօտերը իրենց ծարաւը յագեցուցած են այս կենսատու ակերու պաղպաջուն ջուրերը խմելով: Րաս ուլ-Էյնէն ծնունդ առնող գետակը կենսունակութիւն կը պատճառէ իր անցած անջրդի բոլոր վայրերուն մէջ, կտրելով ընդարձակ դաշտագետին մը, կ’անցնի Հասաքէի մէջէն ու կ’երթայ միանալու Եփրատի ջուրերուն, Տէր Զօրէն 66 քիլոմեթր հարաւ-արեւելք գտնուող դաշտի մը մէջ, ծառախիտ պուրակի մը մօտակայքը: Խապուրի ջուրը արտերու ոռոգման համար լաւագոյն աղբիւրն է, որու երկայնքին հաստատուած են բազմաթիւ ջրհան մեքենաներ, որոնք անդուլ կ’աշխատին, ջուր հայթայթելով բոլոր ցանուած արտերուն. այս պատճառաւ է որ ահա Խապուրի երկու ափերուն վրայ ալ բուսականութիւնը առատ է եւ ցանքը անհամեմատ հարուստ, յուսացուածէն շատ աւելի բերք տալով ամէն տարի: Առողջապահական տեսակէտով լաւ դիրք մը կը վայելէ, որովհետեւ բոլոր աղբիւրներն ալ թեթեւ եւ մաքուր ջուրեր ունին, առողջապահական բոլոր պայմանները լրացնելով որպէս ըմպելի ջուր:
Րաս ուլ-Էյնի շրջանը Սուրիա-Թուրքիա սահմանին վրայ ըլլալուն համար Հայոց ցեղասպանութեան շրջանին եղած է հաւաքական սպանդներու վայր:
1915-ին Մեծ Եղեռնի ժամանակ, Րաս ուլ-Էյնի մէջ կուտակուած են Արեւմտեան Հայաստանի, Սեբաստիոյ, Տիարպեքիրի եւ Խարբերդի նահանգներէն, այնուհետեւ՝ Կ. Պոլսէն, Կիլիկիայէն տեղահանուած հայերը (տեղ հասած է բռնութեամբ տեղահանուածներու մօտ 10%-ը): Ցուրտի, քաղցի, համաճարակներու հետեւանքով այնտեղ օրական մահացած է 500-600 հայ: Պէտք է նշել, թէ միայն չորս ամսուան ընթացքին Րաս ուլ-Էյնի մէջ մահացած է 13.000-14.000 մարդ, տեղի գաւառապետը խնդրած է դադրեցնել հայերու առաքումը: Գաղթականներու տեսչութեան ղեկավար Ա. Նուրին կարգադրած է ուժեղացնել գաղթականներու հոսքը՝ պատճառաբանելով, որ համաճարակներէն միաժամանակ կոչնչանան թուրքերու համար «վնասակար երկու տարրեր»՝ հայերը եւ արաբները:
Սուրիոյ տարածքին, Րաս ուլ-Էյնի մէջ հայերու առաջին խոշոր կոտորածը կազմակերպած է Վանի նախկին կուսակալ Ճեւտեթ պէյը: Նշանակուելով Ատանայի կուսակալ՝ այդ ոճրագործը 1916-ի փետրուարին ժամանած է Րաս ուլ-Էյն եւ կարգադրած է ոչնչացնել վրանաբնակ 50.000 հայերուն: Հրամանը չկատարած գաւառապետը հեռացուած է աշխատանքէն, իսկ անոր յաջորդը մարտ 17-ին սկսած է տեղահանութիւնն ու կոտորածը: Ընդհանուր առմամբ, Րաս ուլ-Էյնի մէջ եւ շրջակայքը թուրքերու սադրանքով՝ չէչէններու ձեռքով զոհուած էին մօտ 70.000 հայ:
Արդարեւ, Րաս ուլ-Էյնը Սուրիոյ այն ծայրամասն է, ուր 1915 թուականի՝ Մեծ եղեռնի օրերուն, աւելի քան 70.000 հայորդիներ իրենց մահկանացուն կնքեցին, իբրեւ արդիւնք ցեղասպան թուրքին անմարդկային ոճիրին:
Ուստի, Րաս ուլ-Էյնի մէջ հայեր բնակութիւն հաստատեցին Մեծ Եղեռնէն ետք:
Րաս ուլ-Էյնի շուրջ գոյութիւն ունեցած են 3 հայկական գիւղեր՝ Ամուտա, Տերպէսիէ եւ Թել Պրագ՝ գաղթականութեան ատեն հոս հաստատուած են:
Մնացորդացէն, Րաս ուլ-Էյն հաստատուած հայեր, ականատես եղած են հաւաքական փոսերու մէջ հայկական մեծաքանակ աճիւններու փաստին:
Հոն մնացած փոքրաթիւ հայ գաղութը 1930-ին հիմնած է Ս. Յակոբ առաքելական եկեղեցին, որ նորոգուած եւ վերանորոգուած է 1941 եւ 1957 թուականներուն: Եկեղեցին վերանորոգուած է նաեւ 2002-2003 տարիներուն, եւ պաշտօնական բացումը տեղի ունեցած է 23 յունուար 2004-ին: Ունի խորան մը, մկրտութեան աւազան եւ զանգակատուն: Եկեղեցին կառուցուած է 140 մ.ք. տարածքի վրայ:
Րաս ուլ-Էյնի շրջանը նահատակուած հայորդիները ոգեկոչելու եւ մոռացութեան չենթարկելու միտումով, 1980-ին, եկեղեցւոյ շրջափակին մէջ կանգնած է Ապրիլեան Նահատակաց յուշկոթողը (արդեամբ` դամասկահայ Եագուպեան ընտանիքի): Յետագային, յուշարձանը բարեզարդելու ընդհանուր գաղափարէն առաջնորդուած, հայու հարազատ զաւակներու նիւթաբարոյական զօրեղ աջակցութեամբ, քանդակուեցաւ հայաոճ սպիտակ խաչքար մը, որուն հաստատումը, բացումն ու օծումը կատարուեցաւ Տիրոջ՝ Յիսուս Քրիստոսի Պայծառակերպութեան յիշատակի տօնին, որ տեղի ունեցաւ կիրակի 29 յունիս 2008-ին: Աւանդութեան համաձայն խաչքարին տրուեցաւ անուն՝ «Ս. Յարութեան Խաչքար», իբրեւ յաղթութեան եւ վերականգնումի նշան բոլոր տեսակի թշնամիներուն դէմ: Երկու մեթր երկարութեամբ: Խաչքարը հետեւեալ արձանագրութիւնը կը կրէ.
«Ե՛ս եմ յարութիւնը եւ կեանքը:
«Ան որ ինծի կը հաւատայ, թէպէտեւ մեռնի՝ պիտի ապրի» (Յհ 11.25)
«24 ԱՊՐԻԼ 1915
«Կանգնեցաւ խաչքարս ի յիշատակ նահատակաց ազգիս հայոց:
«Այս յուշարձան խաչքարը կանգնեցաւ ի նշան յաղթութեան անմահ նահատակներուն:
«Բարերարութեամբ՝ Ժան Էսմէրեան Ընտանիքին, 2008»:
Իսկ 2010-ին կառուցուած է յուշկոթող-աղբիւրը` նուիր¬ուած Հայ-Արաբ Բարեկամութեան:
Ս. Յակոբ եկեղեցւոյ Թաղականութիւնը, եկեղեցւոյ կողքին զբաղած է նաեւ դպրոցական հարցով, որովհետեւ հոս եկեղեցին՝ հայկական այս գաղութը երբեմն մնացած է անհովիւ, Հասաքէի քահանան պարբերաբար այցելած է:
Եկեղեցւոյ կողքին՝ շրջափակէն ներս կը գործէ Ս. Սահակ Կիրակնօրեայ վարժարանը (1986):
Համայնքի ջանքերով 1927-ին Ազգային Նահատակաց երկսեռ վարժարանը հիմնուած է: Դպրոցը կառուցուած է 1200 մ.ք. տարածքի վրայ: 1935 եւ 2 հոկտեմբեր 1954-ի տուեալներով, վարժարանը ունէր 60-65 աշակերտներ: 1992-ի տուեալներուն՝ 90 աշակերտ, իսկ ուսուցչական կազմը՝ 6 անդամներ եւ 2 պաշտօնեաներ: 2000-ին, աշակերտութեան թիւը եղած է շուրջ 270՝ մեծամասնութեամբ ոչ հայ աշակերտներ, իսկ 2015-ին 240, որուն միայն տասն հայ են: Անցեալ դարու կէսերուն դպրոցի պիւտճէն հաւասարակշռուած է, Ուսումնական Խորհուրդի, ՍՕԽ-ի եւ ՀԲԸՄ-ի յատկացուցած նպաստներով:
Հայերը սկզբնական շրջանին ինչպէս Սուրիոյ այլ շրջաններուն մէջ ընդհանրապէս օրուան հացի կարօտ եղած են, շատ քիչեր միայն բարեկեցիկ կեանք վարած են, իսկ ոմանք ալ երկրագործութեամբ զբաղելով, հետագային որոշ դիրք մը գրաւած են:
Նկատի ունենալով Րաս ուլ-Էյնի գրաւած կարեւոր դիրքը, ան Ճեզիրէի ընդարձակ տափաստաններու մէջ երկրագործական կարեւորագոյն կեդրոններէն մէկը կը հանդիսանայ:
Րաս ուլ-Էյնի մէջ հայութեան թիւը երբեմն տարուբերած է: Որոշ տուեալներու համաձայն 1935-ին համայնքը ունեցած է 66 հայ ընտանիք, շուրջ 300 անձ: 2 հոկտեմբեր 1954-ի տուեալներուն, 70 հայ ընտանիք: Րաս ուլ-Էյնի հայերու թիւը 1964-1965-1966-ին երկրէն ներս թէ դուրս գաղթի պատճառով նօսրացած է: Իսկ 2015-ին՝ 12 հայ ընտանիք:
Րաս ուլ-Էյնի մէջ տասնեակ տարիներ հայու կեանքը գոյատեւած էր եւ հայութեան շնորհիւ վերելք ու ծաղկում ապրած է շրջանը: Հայ համայնքը ժամանակի ընթացքին ունեցած է մարզական, մշակութային, բարեսիրական եւ այլ միութիւններու մասնաճիւղեր, օրինակ.-
– Սուրիահայ օգնութեան խաչը (Ս.Օ.Խ.), ունեցած է քանի մը տասնեակի հասնող անդամներ (երկսեռ), յատկապէս 1946-ին, որոնք իրենց կարելին կ’ընէին շրջանի կարիքներուն գոհացում տալու համար: Մասնաւորապէս իրենց ուշադրութիւնը կեդրոնացուցած էին Ազգային վարժարանին վրայ, գոյացուցած պիւտճէին 50 առ հարիւրը տրամադրելով անոր: Տարին քանի մը անգամ հասութաբեր ձեռնարկներ կազմակերպած են ի նպաստ Ազգային Նահատակաց վարժարանին: Մասնաճիւղը քանի մը անգամով դադրած եւ վերակազմուած է:
– Հայ մարմնակրթական ընդհանուր միութեան (Հ.Մ.Ը.Մ.) Րաս ուլ-Էյնի մասնաճիւղը իր գործունէութեան սկսած է 1937-ին, մարզական՝ ֆութպոլի, աթլեթիզմի, շուէտական մարզանքի բաժիններով եւ սկաուտական շարժումով:
1961-ի հայրենադարձութենէն ետք, նոր ղեկավարութիւն մը կը փոխարինէ հիները եւ կը շարունակուի մասնաճիւղին ֆութպոլի խումբին հերթական մասնակցութիւնը միջ-մասնաճիւղային հանդիպումներուն, 1959-ին տիրանալով Գ. կարգի ախոյեանութեան, որ տարին քանի մը հանդիպումներ կ’ունենար Տըրպէսիէի եւ Հասաքէի մասնաճիւղերուն հետ:
Աւելի ուշ կը նախաձեռնուի պասքեթպոլի խումբի կազմութեան՝ տղոց եւ աղջկանց բաժիններով: Ամէն տարի կը մասնակցէր Ս. Զատկուան առթիւ Հալէպի մէջ կազմակերպուած միջմասնաճիւղային մրցումներուն եւ աւանդական Տողանցքին:
Րաս ուլ-Էյնի մասնաճիւղը կը դադրի գործելէ 1961-ին, չկարենալով քայլ պահել մարզական միութիւններու արտօնագրերու նորոգումի նոր պայմաններուն հետ:
– Սուրիահայ Երիտասարդական Միութեան (Ս.Ե.Մ.) մասնաճիւղ մը հիմնուած է բայց կարճ եղած է անոր կեանքը:
– Սուրիահայ Պատանեկան Միութեան (Ս.Պ.Մ.) մասնաճիւղ մը գործած է, սակայն շատ երկար կեանք չէ ունեցած:
Պէտք է ըսել, որ Րաս ուլ-Էյնի հայ համայնքը միակամ եղած է եւ համերաշխ, թէպէտ ժամանակին եղած են խլրտումներ ուրիշ դպրոց մը բանալու նպատակով, բայց շնորհիւ Ժէզիրէի օրուան փոխանորդ Հայր Տաճատ Ծ. Վրդ. Ուրֆալեանի (յետագային արքեպիսկոպոս եւ թեմակալ առաջնորդ Լիբանանի) ջանքերուն, չէ գործադրուած այդ ծրագիրը:
Ժողովուրդին տնտեսականը տեւական աւելի բարելաւուած է. երիտասարդութիւնը եղած է խանդավառ ու գիտակից իր կոչումին: Առ հասարակ արհեստաւոր եւ երկրագործ տարրերէ բաղկացած, տասնեակ տարիներ ալ մեծ համբաւ ունեցած են հայերը, շուկայի մէջ կարեւոր դիրքեր գրաւելով:
Հոգեւոր կեանքը շարունակելու համար Հասաքէն այցելու քահանաներ ամէն ճիգ ըրին, որ համայնքի կեանքը աշխուժ մնայ: Սակայն, 1995-էն ետք Րաս ուլ-Էյնի մէջ հայկական նախկին եռանդուն կեանքը ժամանակի ընթացքին խամրեցաւ, մտահոգիչ անտարբերութեան մը պայմաններու մէջ, թուլցաւ ու գրեթէ մարեցաւ: Թէեւ քանի մը հայ ընտանիքներ պայքարեցան հայկական համայնքի գոյութեան համար ու յատկապէս Սուրիոյ պատերազմի նախօրէին՝ Հասաքէի Տէր Մեսրոպ քահանայ Պետրոսեանի այցելութիւնները գէթ քիչ մը ուժ ներշնչեցին շրջանի համայնքին, բայց ափսո՜ս շրջանը հայաթափման եզրին էր:
Հայոց Ցեղասպանութեան 92 ամեակի առթիւ, կիրակի, 13 Մայիս 2007 թուականը պատմական յիշատակելի օր մը եղաւ Րաս ուլ-Էյնի հայութեան համար, քանի որ Բերիոյ Հայոց Թեմի Բարեջան Առաջնորդ Գերշ. Տ. Շահան Ս. Արք. Սարգիսեանի յատուկ կարգադրութեամբ, սկիզբ առաւ դէպի Րաս ուլ-Էյն տարեկան ժողովրդային ուխտագնացութիւնը:
Պէտք է նշել, որ հայերը մեծ դերակատարութիւն ունեցած են Րաս ուլ-Էյնի ծաղկումին ու վերելքին: Ժամանակի ընթացքին երբ հողամշակութիւնը դադրեցաւ եկամտաբեր ըլլալէ։ Այն ատեն, շատեր նախընտրեցին հեռանալ երկրի այլ շրջաններ:
2011 Մարտին սուրիական պատերազմի բռնկումէն քիչ անց պիտի վնասուեր նաեւ Րաս ուլ-Էյնի շրջանը յատկապէս անոր Սուրիա-Թուրքիա սահմանին վրայ ըլլալը պատճառ պիտի ըլլար, որ ցայտունօրէն շօշափելի դառնար թրքական գործօնի անմիջական հսկողութիւնը:
Իսլամական ծայրայեղական զինեալներու յարձակումի թիրախ դարձաւ Րաս ուլ-Էյնը:
Արդարեւ, զանազան հրթիռակոծումներու պայթումներու պատճառներով տարբեր տարողութեամբ վնաս կրեց Րաս ուլ-Էյնի Ս. Յակոբ եկեղեցին, սակայն կը մնայ տակաւին կանգուն:
2013-ի Յուլիսի կէսերուն Թուրքիոյ եւ Սուրիոյ միջեւ սահմանային հատուածի մէջ կրկին լարուածութեան զգալի աճ նկատուեցաւ: Իրադրութիւնը զգալիօրէն սրուեցաւ մանաւանդ, երբ Րաս ուլ-Էյն շրջանին մէջ մարտեր սկսան քրտական «Ժողովրդավարական միութիւն» կուսակցութիւն ռազմական թեւի եւ Իսլամական ծայրայեղական զինեալներու՝ շարքերուն մէջ հանդէս եկող «Նուսրայի ճակատ» զինուած խմբաւորման միջեւ: Քրտական կողմը մարտերու ընթացքին զգալի ռազմական յաջողութիւններ ունեցաւ եւ թոյլ չտուաւ զինեալ խմբաւորումներուն հաստատուիլ քրտաբնակ շրջաններուն մէջ` միեւնոյն ժամանակ նաեւ մեծցնելով իր ազդեցութիւնը այդ վայրերուն մէջ:
Սուրիոյ պատերազմական ծանր վիճակին պատճառով բնականաբար մեծ հարուած ստացան նաեւ տեղւոյն հայերը:
2015-ին Րաս ուլ-Էյնի փոքրաթիւ հայ համայնքը, հայու կամքի յարատեւութեամբ ու յարութեան հաւատքի յաղթանակով Հայոց ցեղասպանութեան 100 ամեակին առթիւ ոգեկոչման հանդիսութիւն մը նախաձեռնեց, ուր շրջանի երեւելի անձնաւորութիւններու ներկայութեամբ, սուրիական պատերազմական ծանր վիճակին մէջ անգամ, իր ձայնը լսելի դարձուց աշխարհին:
Ինչպէս վերը նշեցինք, այսօրուան տուեալներով կարելի է ըսել, որ Րաս ուլ-Էյնի մէջ կ’ապրի քանի մը հայ ընտանիք:
ԾԱՆՕԹ: Անհրաժեշտ կը զգանք ընդգծել, որ Րաս ուլ-Էյն համանուն անունով այլ վայր մը եւս կայ Սուրիոյ հարաւը Եապրուտի շրջանին մէջ:
