0
0
ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ
Յատուկ «Հայրենիք»ին համար պատրաստուած, յօդուածագիր՝ Աւօ Գաթրճեանի այս ուսումնասիրութիւնները կը ներկայացնեն Սուրիահայ զանազան գաղթօճախներ եւ անոնց ետին գտնուող հարուստ պատմական անցեալը:
Նաեւ, ամիսնեու վրայ երկարող «Հայերը Սուրիոյ Պատմութեան Մէջ» յօդուածաշարքը կ՛ընդգրկէ կարգ մը անտիպ նկարներ, որոնք կը պատկանին յօդուածագրին, որ սոյն ուսումնասիրութեան համար օգտագործած է Սուրիոյ տարածքին մեր շրջաքայութեան ընթացքին հետազօտական, ականատեսի եւ ականջալուրի ու մանաւանդ անձնական գրադարանի արխիւներ, նաեւ Բերիոյ Հայոց Թեմի Ազգային Առաջնորդարանի արխիւային նիւթեր եւ այլ հրատարակութիւններ: Այս յօդուածին գծով, նաեւ յատկապէս օգտագործուած են Խաչատուր Ա. Քհնյ. Պօղոսեանի յուշերը:
Արաբ Բունար (արաբ.՝ عين العرب: «Արաբներուն աղբիւրը») կը գտնուի Սուրիոյ հիւսիսը, Սուրիա-Թուրքիա սահմանին դաշտագետնի մը վրայ: Հալէպի 10 գաւառներէն մէկն է:
1900ականներու սկիզբը Արաբ Բունարը այն բնակավայրն էր, որուն մօտ լերան գագաթին կը գտնուէր կայարան մը, որ փոքրիկ հիւղակներէ բաղկացած էր: Հետեւաբար, Արաբ Բունարի մասին առաջին յիշատակումը գերմանացիներու կողմէ կառուցուած ճամբու փոքրիկ վերոնշեալ կայարանի կառուցումէն ետք եղած է: Նկատի առնելով, որ Պերլին-Պաղտատ ցամաքային ճանապարհը Օսմանեան կայսրութեան վերջին տարիներու ամէնէն կարեւոր քաղաքական եւ տնտեսական նախագիծն էր:
1920ականներուն դժուար եղած է այդտեղէն անցնիլ առանց որոշ մտավախութեան կամ սարսափի: Այդ գօտիին մէջ, մարդիկ իրենց ամէն քայլափոխին կրնային հանդիպիլ հրոսակախումբերու, որոնք կը կողոպտէին ու անխնայօրէն կը սպաննէին անպաշտպան անցորդները: Ընդարձակ այդ տափաստանին մէջտեղ գտնուող ջրաղացը եղած է հրոսակներու խումբին թաքստոցը:
Արաբ Բունարի մասին տարբեր-տարբեր անուանումներ գոյութիւն ունին: Պատմականօրէն, կ’ըսուի, թէ այդ տարածքին մէջ գտնուած է աղբիւր մը, որմէ արաբ հովիւները իրենց ոչխարներուն ջուր կը մատակարարէին եւ այս պատճառով քիւրտերը զայն կոչած են «Արաբներուն աղբիւր»ը` Էյն ալ-Արապ: 
Իսկ «Քոպանի» անունը կու գայ այն բացատրութիւնէն, թէ 20-րդ դարու սկիզբը գերմանացիներու կառուցած կայարանի պատճառով. գերմաներէն «ընկերութիւն» «Kompanie» բառի աղաւաղուած ձեւն է:
Արաբ Բունարի տարածքը 1974 թուականին սուրիական պետութեան կողմէ կոչուած է Էյն ալ-Արապ անունով:
Արաբ Բունարը երկու մասերէ կը բաղկանար՝ «ջուրէն ասդին եւ ջուրէն անդին» գետակ մը կ’անցնէր մէջտեղի կամուրջին տակէն:
Շրջանը ունեցած է գեղեցիկ լիճ մը, որ գոյացած է տեղւոյն վրայ բխող ակերէն, սակայն հետագային անակնկալ հեղեղին քշած տիղմը անոր ակին աչքերը չորցուցած եւ զայն խաղադաշտի վերածած է: Իսկ հարաւային մասին վրայ, բլրակի մը կողին, ջինջ ու պաղպաջուն ջուրերով աղբիւր մը կը ցայտէ՝ Պըզ Պըզ ջուրը, որուն ջուրը շատ համով, թեթեւ ու մարսողական եղած է:
Ինչպէս բոլոր գիւղերուն մէջ, նոյնպէս հոս, Արաբ Բունարի կազմաւորման սկզբնական շրջանին մանաւանդ, իգական սեռը կապուած եղած է ղաշտին ու տունի գործերուն: Առաւելաբար կինը աշխատած ու տղամարղը կերած է: Կինը չէ ունեցած հանգիստ ու դադար: Այստեղ արհեստներու ու առեւտուրի կողքին, մեծ կարեւորութեամբ կապուած են հողամշակութեան:
Գիւղաքաղաքի շրջակայքը, գտնուող գիւղերու մէջ, բանջարեղէնի մշակութիւնը չափազանց զարգացած է, ամենաընտիր լոլիկը կը գտնուի այս շրջանին մէջ: Հոս կը մշակուի նաեւ այգի, սեխ, ձմերուկ եւ այլ բանջարեղէններ: Կաթ, իւղ ու պանիր շատ առատ եւ աժան են:
Անցեալին հոն երկու մզկիթներ կային եւ անոնց քիւրտ Սուննի եւ Շիի հաւատացեալները երբեմն ուրբաթ օրուան աղօթքի քարոզէն ետքը իրարու դէմ բուռն կռիւներ ունեցած են:
Արաբ Բունարի Ս. Աստուածածին եկեղեցին
Արաբ Բունարի հարաւ-արեւելեան կողմը Մէքթէլէի բլրակին գագաթը կը գտնուէր սրբատեղի մը Մշտըլնուր, որ կը նշանակէ Շողակաթ, ուխտավայրն էր շրջանի հաւատացեալներուն: Ըստ ոմանց, Մշտըլնուր գերեզման մըն է, ոմանց համար՝ ճգնաւոր մը, քահանայ մը կամ վարդապետ մը, զոր սպաննած ըլլան գիւղացիներ, եւ որ անոր սպանութենէն ետքը գիւղացիները տեսած են լոյսի մը էջքը՝ անոր վրայ: Բնակչութիւնը, տարուան մէջ քանի մը անգամ հոն ուխտի կ’երթար աղօթքի ու մոմ վառելու, անծանօթ սուրբին գերեզմանին
Արաբ Բունար գիւղը հետզհետէ մեծցած է՝ եղած է գիւղաքաղաք ապա քաղաք: Նախապէս երկու ուղղութիւններով արահետներ կային, մէկը երկաթուղագծի երկայնքին (60 քիլոմեթր), որ ժամանակի ընթացքին անգործածելի դարձած է, իսկ միւսը անապատէն (110 քիլոմեթր) մեծ շրջան մը կ’ընէ հարիւրաւոր գիւղերէ անցնելով: Աւելի ուշ մաքուր ճամբայ մը ունեցած է:
Արաբ Բունարը պատմութեան թատերաբեմին վրայ յայտնուեցաւ 1915-ի Հայոց Ցեղասպանութեան տարիներուն: Եղած է այն կեդրոնը, որ Մեծ եղեռնի ժամանակաշրջանին Արեւմտեան Հայաստանէն գաղթած հայերու հաստատուած գաղթավայրերէն մէկն էր:
Արդարեւ, 1915-ին Արաբ Բունարի ճամբարին մէջ տեղաւորուած 15000 հայերէն վարակիչ հիւանդութիւններու պատճառով օրական 100-170 հոգի մահացած է:
Օսմանեան կայսրութիւնը հայերուն Արեւմտեան Հայաստանի բոլոր անկիւններէն տեղահանելով` Սուրիոյ անապատներ մահուան կ’ուղարկէր:
Հայոց Ցեղասպանութեան ժամանակ կատարուածներու վերաբերեալ Հալէպի մէջ Գերմանիոյ հիւպատոս Վոլթեր Ռոսլէրի` Գերմանիոյ վարչապետ Թէոպալտ Ֆոն Պեթման Հոլվեքին ուղղուած զեկոյցներուն մէջ այդ շրջանը կը յիշատակէ, որպէս «Արաբ Բունար»:
Վոլթեր Ռոսլերը 1915-ի Օգոստոս 13-ի իր զեկոյցին մէջ կ’անդրադառնայ Օգոստոս 11-ին իրեն ուղարկուած «աւստրիացիի մը գրածներուն», ուր տեղ գտած տեղեկութիւններուն մէջ կը նշուի այդ շրջանին մէջ ցեղասպանութեան զոհերու այրած դիակներու մասին. «Ուրֆա-Արաբ Բունար ճանապարհին հաւանաբար մթութեան պատճառով դիակ չէի տեսներ, սակայն վարորդս, որ շարունակ այս ճանապարհով կ’երթար, ժամանակ առ ժամանակ այրած վայրեր ցոյց կու տար, քանի որ սպաննուած մարդոց մարմինները անմիջապէս նոյն վայրին մէջ կ’այրէին»:
Ցեղասպանութեան կարաւաններուն մասին հոն կը նշուի. «Որոշ կարաւաններ ցաւագալար կը հաւաքուին եւ աղաղակներ արձակելով` յառաջ կը շարժին: Ոեւէ անծանօթ ճամբորդի հանդիպելու պարագային, այս խեղճ մարդոց մեծամասնութիւնը ծնրադիր օգնութիւն կ’աղերսէին եւ կամ ալ կը խնդրէին, որ իրենց երեխաներուն գոնէ վերցնեն: 56 աստիճան տաքի եւ ջուրի բացակայութեան պայմաններուն մէջ մեծ մասը կը մահանար, իսկ ողջ մնացածներու մահն ալ մօտ էր»:
Եդեսիայէն (Ուրֆա) Սուրիոյ անապատներ երկարող ճանապարհին վրայ գտնուող շրջանը Ցեղասպանութեան զոհերու մեծ մասին համար մահուան ճամբորդութեան վերջին կանգառն էր:
Արդարեւ, երբ Օսմանեան կայսրութիւնը կ’որոշէ քաշուիլ այդ սահմաններէն, հետեւաբար, Արաբ Բունարը կը ձգէ Սուրիոյ: Եղեռնէն մազապուրծ փրկուած հայերը ու շրջակայ գիւղերէն գաղթած քիւրտերը կամաց-կամաց այնտեղ կը հաստատուին: Շրջանի գիւղացիութեան տիրող մեծամասնութիւնը, որ քիւրտ եղած է զբաղած է արջառներ կամ հօտ պահելով:
Այս վայրի բնութեան մէջ հայերու տեղաւորուիլը հետեւաբար սկսած է Եդեսիոյ պարպումով, Յովհաննէս Ջուվալերթանեանի գլխաւորութեամբ ափ մը հայեր, 1923-ի սկիզբը կանգ աոած են եդեսիոյ հարաւ-արեւմտեան կողմը, ուր յոգնաբեկ կարաւանը վրան զարկած է ջրաղացին մօտ, որ իր շրջակայ տարածութիւննևրով պիտի կազմէր Արաբ-Բունար աւանը:
Առ այդ, Արաբ-Բունարի հիմնադիր Յովհաննէս Ջուվալերթանեան քաջալերած է հայերը եւ մասնաւորաբար իր հայրենակիցները այդ վայրին մէջ հաստատուիլ:
Հետզհետէ հոն հաստատուող տասնեակ մը հայ ընտանիքներ հայու շինարար ոգիով, կարճ ժամանակամիջոցին, հրաշքներ գործած են: Մեծ զոհողութիւններով, փայտաշէն տուներուն քովը բարձրացուցած են քարաշէն բնակարաններ:
Սուրիական կառավարութեան ցոյց տուած ազնիւ վերաբերումէն եւ ընծայուած դիւրութիւններէն, հետագային հայեր կը շինեն խանութներ, որոնք առօրեայ գնումներու շուկան կը կազմեն տեղւոյն ազգաբնակչութեան:
Ժամանակի ընթացքին այստեղ արաբ, քիւրտ, հայ, թուրքմէն ազգերէն բաղկացած խառն բնակչութիւն կը հաստատուի: Դպրոցներ կը բացուին, եկեղեցիներ, մզկիթներ կը կառուցուին:
Պէտք է ըսել, որ տեղւոյն արաբները քաղաքին կառավարական պաշտօնեաներն ու իրենց ընտանիքներն եղած են, քաղաքապետ, ոստիկան, դատաւոր, բանտապահներ, դպրոցի տնօրէն, ուսուցիչներ, եւ քանի մը սահմանապահ զինուորներ, մնացեալը՝ քիւրտեր եղած են մեծաւ մասամբ, եւ հայեր իրենց առաքելական եւ կաթողիկէ եկեղեցիներով, եւ հայախօս աուրիանիներ՝ իրենց եկեղեցիով, ու քանի մը թիւրքմէն, չերքէզ ու զազա ընտանիքներ:
1920-1930-ական թուականներուն Թուրքիոյ երիտասարդ հանրապետութեան հիմնական խնդիրներէն մէկը Սուրիայէն զինեալ խումբերու երկիր մուտքը արգիլել եղած է: Այդ պատճառով Արաբ Բունարի մասին այդ ժամանակահատուածին մէջ շատ կը խօսուի: Անգարան Սուրիոյ մէջ հաստատուած քիւրտ-հայկական միութիւնը իրեն դէմ ուղղուած սպառնալիք կը նկատէր:
Այնուհետեւ, ըստ զանազան տուեալներու Արաբ Բունար 1923-էն սկսեալ, թրքական հալածանքներէ փախստական հայեր, Սուրիոյ հիւսիսային սահմաններուն մօտիկ կը հիմնեն Արաբ Բունար զուտ հայկական գիւղը:
Արաբ Բունարի հայ բնակչութեան մեծամասնութիւնը՝ կարմուճցիներէ կը բաղկանայ, կան նաեւ եդեսիացիներ (ուրֆացիներ), տիգրանակերտցիներ, որոնց մեծամասնութիւնը իրարու ազգականներ եղած են եւ ջուրէն ասդին բնակած՝ Թուրքիոյ սահմանին մօտ: Ապա՝ պէրէճիկցիներ, քանի մը այնթապցի ընտանիքներ ու Պէսի քրտախօս հայեր:
Հայերը առաւելաբար Կարմուրճի, Ուրֆայի եւ Տիգրանակերտի բարբառներով խօսած են իրարու հետ:
Արաբ Բունարի կազմաորման շրջանին հայերը զբաղած են վաճառականութեամբ ու փոքր առեւտուրով, եղած են արհեստաւորներ, գործաւորներ, փերեզակներ ու խանութպաններ: Միւս կողմէ, բժիշկներն ու մարզիկները նաեւ հայեր եղած են, վերջը քիւրտերն ալ սկսած են:
Տեղացիներու տարազը հինէն ի վեր, եդեսիացիներու ազդեցութիւնը կրած է:
1924-ին Արաբ-Բունարի հայ ազգաբնակչութեան թիւը հասած է հարիւր ընտանիքի:
1926-ին նախապէս գնած 65 քառակուսի մեթր տարածքի վրայ կը կառուցուի հայ առաքելական Ս. Աստուածածին եկեղեցին, եւ անոր կից քանի մը սենեակով՝ Ազգ. Խրիմեան վարժարանը:
Բերիոյ Թեմի Առաջնորդ Գերշ. Տ. Արտաւազդ Արք. Սիւրմէյեանի տնօրինութեամբ եւ օրհնութեամբը Արաբ Բունար կ’ուղարկուի Արժ. Տ. Ներսէս Ա. քահանայ Թաւուգճեանը եւ այդ օրերուն կը յայտարարուի առժամեայ Ազգային մարմինի մը գոյութիւնը:
Հոգեւոր մխիթարութեան համար, մինչեւ 1930, հոն փոխն ի փոխ այցելած են Տէր Ներսէս Ա. քահանայ Պապայեան, Տէր Վարդան քահանայ Վարդերեսեան եւ Տէր Գուրգէն քահանայ Պօղարեան: 1929-1954՝ Տէր Ստեփան Ա. քահանայ Ղազարեան (1880-1954): 1954 հոկտեմբերէն մինչեւ 1960, վերջին հոգեւոր հովիւը եղած է Տէր Հմայակ քահանայ Մինոյեանը:
Նոյեմբեր 14, 1948-ին, Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին հրոյ ճարակ դարձած է, սակայն Տէր Ստեփան քահանայի ժրաջան ջանքերով հրկիզուած եկեղեցին վերականգնեցաւ:
Արաբ Բունարի մասին մեր ուսումնասիրութեան ընթացքին խիստ կարեւոր կը նկատենք լուսարձակի տակ առնել Տէր Ստեփանի ազգային եւ կրօնական գործունէութիւնը, որ առնջուած է Արաբ Բունարի հետ: Ան, 1929-ին Բերիոյ Թեմի Ազգ. Իշախանութեան եւ յատկապէս օրուան Առաջնորդին տնօրինութեամբ կը նշանակուի Արաբ-Բունարի ու շրջակայքի հայութեան հոգեւոր հովիւ:
Տէր Հօր առաջին գործը եղած է վերականգնումի ընթացքին մէջ գտնուող նորակազմ այս համայնքի ագգայիններուն ու ղեկավարներուն հետ մօտէն յարաբերութիւններ մշակել, զանոնք լաւապէս ճանչնալ ու գործակցութեան ձեոք երկարել, շրջանի հայութեան եկեղեցական, ազգային ու կրթական կեանքը կազմակերպելու: Իր անկեղծութիւնն ու նուիրումի ոգին շուտով զգալի դարձած է գործակիցներուն ու հօտին: Իր պարզ եւ հաւատքով առլցուն քարոզներով, պատգամներով ու իր քաղցր եւ տպաւորիչ ձայնով աշխուժացուցած է եկեղեցւոյ կեանքը: Շարականներու հմտութեամբ կազմակերպած է դպրաց դասը, շարական ուսուցանելով, որ մակնիսային ուժով ներգրաւած է պատանիներն ու երիտասարդները:
Տէր Ստեփան քահանայ հետեւած է նաեւ կրթական աշխատանքներուն եւ ձրիաբար կրօն դասաւանդած է դպրոցէն ներս: Այսպիսով, հովիւի, հօտի, դպրոցի ու ագգայիններու միջեւ կապերը ամրապնդած է: Վստահութիւնը շահած է ագգայիններուն ու ժողովուրդին: Իր հիւրընկալ ու հաղորդական բնաւորութեամբ, շահած է բոլոր խաւերուն հետ: Անկողմնակալ ու հայրական սիրով վերաբերած է բոլորին հետ:
Համայնքի խաղաղութեան, ներդաշնակ յարաբերութեան, բոլոր կողմերու համագործակցութեան, միակամութեան, զանազան մարզերու մէջ արձանագրած յաջողութեան ու յառաջդիմութեան մէջ, անուրանալի եղած են Տէր Ստեփանի թափած ջանքերն ու զոհողութիւնները:
Պատմական կարեւորութեան համար պէտք է նշել, որ 1944-ին երբ հայ կաթողիկէ եկեղեցին կը զրկուի հոգեւոր հովիւէ, հետեւաբար Տէր Ստեփան Ա. քահանայ Ղազարեան ինք կը լրացնէ այդ հոգեւոր պահանջը, յաճախ այցելելով կաթողիկէ համայնքը, հասնելով անոնց բոլոր կարիքներուն, անխտրական ոգիով, ընդունելով զանոնք, իբրեւ միեւնոյն ազգին զաւակները:
1928-ին բացումը կը կատարուի Ազգային Խրիմեան երկսեռ վարժարանին՝ նախակրթարան եւ մանկապարտէզ բաժիններով: 1933-1934-ի ուսումնական տարեշրջանի տուեալներով վարժարանը կ’ունենայ 352 աշակերտ: Իսկ 1945-1947 տուեալներուն՝ 101 (60-ը մանչ 41-ը աղջիկ) աշակերտ: Հ.Բ.Ը.Մ.-ը ըստ հնարաւորին նիւթական օժանդակութիւն ըրած է, սակայն 1946-ին դադրած է նպաստ հայթայթելէ: 1950-ական տարիներու տուեալներով վարժարանը ունեցած է 120 երկսեռ աշակերտութիւն, նախակրթարանի 5 դասարաններէ: Ե. դասարանէն վկայական կ’առնեն: Հինգ կարգի համար 4 դասարաններ գոյութիւն ունեցած են, 4-րդ ու 5-րդը միեւնոյն դասարանի մէջ ուսանած, իսկ մանկապարտէզի 4 դասարանները, ծիլէն մինչեւ ծաղիկ, միեւնոյն սենեակի մէջ ուսանած են:
Այս վարժարանին մէջ պաշտօնավարած են բաւական հայ կրթական մշակներ, բացի արաբերէնի ուսուցչէն, որը ձրիօրէն տրամադրուած է կրթական նախարարութեան (մաարիֆ) կողմէ:
1962-1963 ուսումնական տարեշրջանին Ազգ. Խրիմեան վարժարանը, երկար տարիներ փառաւոր եւ լուսաշող ճամբայ կտրելէ ետք, աշակերտներու նուազումին եւ նիւթական չգոյութեան հետեւանքով կը փակուի:
Արաբ Բունարի հայ համայնքը 1950-ին կ’ունենայ այլ վարժարան մը «Նալպանտեան» անունով, որ հետագային Աւետիս Սարաֆեան կոչուած է: Ըստ 1950-ի տուեալներուն ունէր շուրջ 100 երկսեռ աշակերտութիւն, կրթական 4 պաշտօնեաներով, առաւել մաարիֆի տրամադրած արաբերէնի ուսուցիչը: Իսկ յաջորդ տարուան՝ 1951-ի տուեալներուն վարժարանը ունէր 56 երկսեռ աշակաերտ եւ 4 ուսուցիչներ: Նշենք, որ Աւետիս Սարաֆեան վարժարանը Հ.Բ.Ը.Մ.-ի սեփականութիւնն էր:
Վերոնշեալ վարժարանները տարեվերջերուն փառաւոր դպրոցական հանդէսներ կատարած են:
Արաբ Բունարի մէջ հայ առաքելականներու կողքին ներկայութիւն էր նաեւ Հայ Կաթողիկէ համայնքը, որ ընդհանրապէս կը բաղկանար պիլեճիկցիներէ, որոնք հաստատուած էին 1932-ին: 1941-ին ունեցած են եկեղեցի եւ դպրոց: Անդրանիկ հոգեւոր հովիւը եղած է բնիկ եդեսիացի Հայր Յովհաննէս վրդ. Էքմէքճեանը, որ վարած է միաժամանակ դպրոցին տնօրէնութիւնը: Հայ Կաթողիկէ վարժարանը միայն հինգ տարուան կեանք ունեցած է՝ 1941-1946:
1944-էն ետք եկեղեցին հոգեւոր հովիւէ զրկուած է:
Հերթական օրէն այցելութիւն տուած են Ճեզիրէի Վիճակաւոր Առաջնորդ Գերապայծառ Զոհրապեան եպիսկոպոսը, Գրիգոր վրդ. Ոսպիկեանը եւ ուրիշներ:
Ըստ տուեալներու 1941-ին Հայ Կաթողիկէ համայնքը կը հաշուէր 45 տուն: Իսկ 1964-1965-ին հինգ ընտանիք:
1964-1965-ին արդէն փակուած են եկեղեցին ու դպրոցը:
Հայերը հոն ունեցած են Ազգ. գերեզմանատուն մը քաղաքապետարանէն քիչ մը անդին, որ յաճախ սրբապղծուած է քիւրտերուն կողմէ:
Արաբ Բունարի հայ համայնքը մեծ տեղ տուած է նաեւ մշակութային բնագաւառին, հոն գործած են թատերախումբեր:
Ըստ Բերիոյ Թեմի 1945-1947-ի տուեալներուն Արաբ Բունարի հայ առաքելական բնակչութեան ընդհանուր թիւը եղած է 1100 հոգի (560 իգական, իսկ 540-ը արական): Իսկ 1950-ական տարիներու տուեալներով 185 հայ առաքելական ընտանիք եւ 5 հայ կաթոլիկ ընտանիք:
Արաբ Բունարի մէջ գոյութիւն ունեցած են հետեւեալ միութիւնները.-
– Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան (Հ.Բ.Ը.Մ.) Արաբ Բունարի մասնաճիւղը հիմնուած է 1927-ին: Մասնաճիւղը իր հիմնադրութենէն մինչեւ 1930 կը քաշքշէ իր գործունէութիւնը, սակայն Մայիս 19, 1932-ին մասնաճիւղի վերակազմութեամբ կը սկսի օգտաշատ եւ արդիւնաւոր գործունէութիւնը: Մասնաճիւղը իր գործունէութեան ընթացքին նիւթական եւ բարոյական օժանթակութիւն ըրած է կարիքաւոր ընտանիքներու եւ աշակերտներու: Իւրաքանչիւր տարի յաջողութեամբ կատարած է «Մշակոյթի կիրակի» նուիրահաւաքութիւնը: Ունեցած են զանազան ձեռնարկներ, հրապարակային բանախօսութիւններ, լսարաններ եւ դասախօսութիւններ:
Տէր Ստեփան քահանայ Ղազարեան
– Երիտասարդական առաջին շարժումը 1929-ին կազմուած է 12 անդամներէ բաղկացած «Ժողովրդային գրադարան» անունով, նորահաս սերունդին մէջ կարդալու իղձը արթնցնելու եւ անոնց մտքին ու հոգիին սնունդ հայթայթելու ազնիւ նախաձեռնութիւն: Ընդհանուր անդամական ժողովի մը մէջ առաջարկի մը հիման վրայ անունը կը փոխուի եւ կը վերածուի Վարանդեան Պատանեկան միութեան: Սոյն շարժումը կը յարատեւէ մինչեւ 1931, ու անոր անդամները զայն կը վերածեն այս անգամ Հայ մարմնակրթական ընդհանուր միութեան (Հ.Մ.Ը.Մ.):
– Սուրիահայ օգնութեան խաչի (Ս.Օ.Խ.) Արաբ Բունարի մասնաճիւղը հիմնուած է 22 յունիս 1929-ին: Ըստ 1937-1938-ի տուեալներուն մասնաճիւղը կը հաշուէր 66 անդամ: Մասնաճիւղը կազմալուծուելէ ետք 1938-1939-ին վերակազմուած է: Իսկ 1939-1941-ի տուեալներուն՝ 88 անդամ: 1943-ի տուեալներով 138 անդամ-անդամուհիներ: 1943-1944-ին՝ 142 անդամներ: 1950-ականներուն 110 անդամներ:
Մասնաճիւղը իբրեւ կեդրոն օգտագործած է Հ.Մ.Ը.Մ.-ի սեփական ակումբը ըստ պահանջքի: Գործունէութեան հիմնական դաշտը եղած է առողջապահական խնդիրներու լուծումը եւ այլն:
Ս.Օ.Խ.-ի Արաբ Բունարի մասնաճիւղը շատ բուռն գործունէութիւն ցուցաբերած է այս շրջանին մէջ, հակառակ որ ոչ մէկ եկամուտ ունեցած է, բացի անդամուհիներու վճարած ցենզերէն, բայց հակառակ ասոր պիւտճէն հաւասարակշռուած է, ոչ միայն կարօտեալ հիւանդներու դեղօրայքին, այլ նաեւ չքաւոր ընտանիքներուն պէտքերուն հասած են, կարեւոր նպաստներ յատկացնելով: Ազգային վարժարանի մէջ պահած են 15 սան-սանուհիներ, ամէն տարի վճարելով 325 ս. ոսկի: Հաստատուած է դարմանատուն մը, հայ թէ օտարներ խնամելով անխտիր: Տարին երկու անգամ աղքատներուն բաժնած են քինին, մալարիայի ասեղներ եւ այլ պիտանի դեղեր: Դարմանատան մէջ խնամուած են աչքի ցաւ ունեցողները, որ այս շրջանին մէջ, փոշիի պատճառաւ ընդհանրացած երեւոյթ մըն էր:
– Հայ մարմնակրթական ընդհանուր միութեան (Հ.Մ.Ը.Մ.) Արաբ Բունարի մասնաճիւղի հիմնումի ծրագիրը, թէեւ 1929-էն սկսեալ արծարծուած է, սակայն հիմնուած է 1931-ին, ըստ կարգ մը աղբիւրներու նշուած է 1935-ը:
Վերը Հ.Մ.Ը.Մ.-ի հիմնումի գործընթացը արդէն նշեցինք, որ Վարանդեան Պատանեկան միութեան անդամներուն Հ.Մ.Ը.Մ.-ին փոխանցումով կազմաւորուած է մասնաճիւղը: Մասնաճիւղը ունեցած է իր սեփական ակումբը եւ գրադարանը: Սկաուտական տիպար կազմով, փողերախումբով եւ մարզական ֆութպոլի, վոլիպոլի, փինկ-փոնկի խումբով: Զարկ տրուած է շուէտական մարզանքի:
Ըստ 1950-ի տուեալներուն Հ.Մ.Ը.Մ.-ի Արաբ Բունարի մասնաճիւղը կը հաշուէր 50 անդամ:
Մասնաճիւղի գործունէութեան շրջածիրին մէջ յաճախակի դասախօսութիւններ եւ հանդէսներ տեղի ունեցած են: Ինչպէս նաեւ մշտական ֆութպոլի մրցումներ կազմակերպուած են մօտակայ շրջաններու մասնաճիւղերուն հետ իր սեփական մարզադաշտին մէջ:
Ունեցած է մշակութային եւ ազգային աշխոյժ գործունէութիւն: Սակայն, ներգաղթն ու երկրին նոր պայմանները տկարացուցած են տեղւոյն ղեկավարութեան շարքերը: Մասնաճիւղը բազմիցս մասնակցած է ֆութպոլի միջ-մասնաճիւղային իր դասակարգի մրցաշարքներուն:
Մասնաճիւղի գործունէութիւնը ձմրան աւելի եռուն եղած է, որովհետեւ այդ եղանակին է, որ երիտասարդութիւնը կը վերադառնայ դաշտային իր աշխատանքէն:
Հ.Մ.Ը.Մ.-ի Արաբ Բունարի մասնաճիւղը հերթականօրէն իր մասնակցութիւնը բերած է Հալէպի մէջ Սուրբ Զատկին տեղի ունեցող տարեկան Միջ-մասնաճիւղային մրցումներուն ու տողանցքներուն:
Հ.Մ.Ը.Մ.-ի Արաբ Բունարի մասնաճիւղը գործած է մինչեւ 1964:
«Սահեթ կարաճ»
– Հ.Բ.Ը.Մ.-ի Կանանց մասնաճիւղը հիմնուած է 13 յունիս 1934-ին: Մասնաճիւղի իրերայաջորդ վարչութիւնները ամէն ճիգ թափած են հասնելու հայ կարիքաւորներու:
– Հայ երիտասարդաց ընկերակցութիւնը (ՀԵԸ) հիմնադրուած է 10 հոկտեմբեր 1936-ին Հ.Բ.Ը.Մ.-ի հովանիին տակ: 1944-ին Բարեգործականի տեղական վարչութեան փափաքին ընդառաջելով, ՀԵԸ-ի տեղական գործադիրը կառուցած է հսկայ շէնք մը՝ ընդարձակ սրահով մը:
Մինչեւ 1945, պատերազմի աւարտը, մասնաճիւղը տարած է մշակութային եւ մարզական շնորհալի աշխատանք, տեղւոյն դպրոցի ուսուցչապետներու օժանդակութեամբ: Սակայն պատերազմի աւարտին, նոր թափ կ’առնէ Մասնաճիւղը, նորագիր անդամներու մուտքով, որոնց թիւը հասած է 124-ի: Գոյացած է սկաուտական բաժին, 60 անդամներով: Մասնաճիւղը ունեցած է նաեւ շեփորախումբ մը: Մասնաճիւղը ունեցած է ֆութպոլի «Բաղրամեան», «Զարեհ» եւ «Նուպար» խումբերը: Ինչպէս նաեւ վոլիպոլի զոյգ խումբեր:
Արաբ Բունարի Հ.Ե.Ը.-ի մասնաճիւղը ունէր սեփական մարզադաշտ, ուր հանդիպումներ տեղի կ’ունենային կիրակի եւ տօնական օրերուն, քոյր մասնաճիւղերու ու շրջանի տեղացի խումբերուն հետ:
– Կարմուճցիներու հայրենակցական միութիւնը հիմնուած է 1950-ականներուն, որ ունէր 40 անդամ:
Արդարեւ, տարուէ տարի Արաբ Բունարի հայ համայնքի թիւը նօսրացած է, Տէր Հայր եւ հայ ուսուցիչներ հեռացած են շրջանէն, Խրիմեան վարժարանը փակուած է, հայոց կալուածները յանձնուած են Հալէպի Առաջնորդարանին: Բարեգործականի դպրոցը բաւական ատեն բաց մնացած է, եւ հոն յաճախող աշակերտներէն ոմանք կիրակի օրերը Ս. պատարագի շարականները երգած են տարիներով:
Արաբ բունարցին միշտ ալ հիւրասէր եղած է եւ կապուած նահապետական սովորութիւններուն: Քանի հարսեր կրցած են միասին ապրիլ մէկ յարկի տակ:
Արաբ Բունարը, որ 100 տարի առաջ հայութեան լաստ եղած է, եւ հետագային հայոց փրկութեան նպաստող կեդրոններէն մէկը, որուն մէջ տարիներ շարունակ հայկական եկեղեցիներ, միութիւններ եւ վարժարաններ գործեցին, շուրջ 1980ականներուն հայկական ակումբները փակուած են գործունէութենէ դադրած են բոլոր տեսակի հայկական կառոյցները, վաճառատուներն ու տուները ծախուած, մնացած էին քանի մը հայ բժիշկ, դեղագործ եւ այլ ընտանիքներ: Միւս կողմէ կ’արժէ նշել նաեւ երեք հայ բժիշկներու կողմէ հիմնուած հիւանդանոցը:
Արաբ Բունար 2004-ի մարդահամարին համաձայն, ունէր մեծամասնութիւնը քիւրտերէ բաղկացած աւելի քան 44,000 բնակիչներ:
2011-ին սկիզբ առած Սուրիոյ պատերազմը բնականաբար հետագային պիտի հարուածէր նաեւ Արաբ Բունարի շրջանը յատկապէս իր աշխարհաքաղաքական ռազմավարական նշանակութեան համար:
Մեր հետազօտութեան ընթացքին կատարած հաղորդակցութիւններէն մեզի հասած վերջին տեղեկութիւններն ու լուսանկարները պատերազմին ռմբակոծուած կարգ մը շրջաններու մասին, արդէն որոշ տեղեկութիւններ կը փոխանցեն:
2015-ի Յունիս ամսուն ՏԱՀԷՇ-ի զինեալներ շուրջ 200 հոգիով յարձակում կատարեցին Արաբ Բունար, որոնց մէջ կային օտարերկրացիներ, ինչպէս չինացիներ, ազերիներ եւ ուրիշներ:
Արդարեւ, երբեմնի հայաշատ Արաբ Բունարը Սուրիոյ պատերազմի եւ յատկապէս ծայրայեղ իսլամականներու մուտք գործելէն առաջ շուրջ 20 հայ ընտանիք կը բնակէր: Սակայն, ՏԱՀԷՇ-ի մուտք գործելէն ետք, հայ ընտանիք չմնաց, մէկ մասը յաջողեցաւ խոյս տալ Թուրքիոյ զանազան քաղաքներ, ոմանք՝ Հայաստան, Ֆրանսա եւ այլ երկիրներ:
Միւս կողմէ, պէտք է նշել, որ վայրագ յարձակումներու պատճառով ահաբեկչական «Իսլամական պետութեան» զինեալներուն կողմէ զոհ գնաց մեծ թիւով քաղաքայիններ, անոնց կողքին նաեւ հայ բնակիչներ ալ:
Արաբ Բունարի կը շարունակէ քաղաքի պաշտպանութեան կամ ձեռք ձգման համար ծանր պատերազմ մը ծայրայեղ իսլամ-տահէշականներու եւ քիւրտերու միջեւ: Վերջին հաշուով շրջանի բնակիչներուն գլխուն ֆիզիքական մեծ վտանգ գոյութիւն ունի:
ՏԱՀԵՇ եւ անոնց ջատագովները իրենց քարոզչական խօսափողերէն եւ ընկերային հաղորդակցութեան ցանցերուն մէջ կը յայտարարեն, թէ Արաբ Բունարը գրաւելու եւ այսպէս կոչուած «Իսլամական պետութեան» սահմաններուն մէջ ներառելու պարագաներուն, շրջանը պիտի վերանուանեն Էյն ալ-Իսլամ (իսլամութեան աղբիւրը) անունով:
Հայկական մամուլի կարգ մը անդամներ թէեւ կ’օգտագործեն Արաբ Բունարի տրուած այլ անուանումները, սակայն մենք կը կարծենք, որ յատկապէս Սուրիոյ պատերազմի պատճառով ի յայտ եկաւ, որ ամէն մէկ անուանում կը պատկանի ուղղութեան մը, զոր քաղաքական նպատակներ ու նկատարումներ կը հետապնէ:
