0
0
ԿԱՐՕ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ
Անկասկած Սուրիոյ մէջ հայ գաղութին կորիզը եղած է Հալէպ:
Արեւի ու կաթի հնագոյն այդ քաղաքին մէջ հայերու ներկայութիւնը, գաղութ կազմելը, ունի դարաւոր պատմութիւն սկսեալ մեր թուականութենէն առաջ` Մեծն Տիգրանի յաղթական տարիներէն, մինչեւ անմարդկային առաջին ցեղասպանութեան տարեթիւը` 1915, եւ մինչեւ մեր օրերը:
Հայրենի մեր ժողովուրդին ճակատագրուած պատմութեան պայմաններուն բերումով, դաժան դարերուն` պարսկական, հռոմէական, մոնկոլ-թաթարական, թուրք ցեղախումբերու ալիք առ ալիք արշաւանքներուն եւ անոնց դժխեմ տիրապետութեանը իբրեւ հետեւանք գաղթական ելած կամ տեղահանուած հայեր հաստատուած են ոչ միայն Հալէպ, այլ նաեւ անոր մերձակայ որոշ քաղաքներուն մէջ, ուր շինած են իրենց մատուռ-եկեղեցիները, ապրած օրինապահ եւ բարեհամբաւ կեանք արհեստաւորի, հողամշակի, առեւտրականի եւ բարձր մասնագիտութիւններու յատկանիշներով:
Պատմութենէն յայտնի է, որ հայերու թիւը ընդհանրապէս Սուրիոյ մէջ զգալի աճ արձանագրած է Բագրատունեաց թագաւորութեան անկման շրջանին, իսկ աւելի ուշ Կիլիկիան թագաւորութեան անկումին հետեւանքով:
10-րդ դարուն արդէն հոն հիմնուած է Շղուրի վանքը որ կը դառնայ մշակոյթի կեդրոն: Անտիոքի շրջանին մէջ բազմաթիւ հայ կուսակալներ կը յիշուին. Աբնա իշխան, Խաչատուր Անեցի, Վասակ Պահլաւունի… Հայեր գլխաւոր քաղաքներուն մէջ կը դառնան կապ` Եւրոպայի հետ առեւտրական գետնի վրայ, կը զարգացնեն ոսկերչութիւնը, մետաքսի գործը, մուշտակի արտադրութիւնը, եւայլն:
Այսուհանդերձ հայաշատ կեդրոններուն մէջ միշտ կենդանի կը պահուի ազգ. մշակոյթը, կը կատարուին գրքերու ընդօրինակութիւններ, աւետարաններու նկարազարդումներ, ստեղծագործութիւններ` տաղարաններու, բժշկական գիտելիքներու եւայլն:
Ընկերային դժուարին պայմաններ կը ստեղծուին երկրին մէջ թրքական տիրապետութեան հետ, սկսեալ` 16-րդ դարէն: Հաւասարապէս, թէ՛ բնիկները` սուրիացի արաբներ, թէ՛ փոքրամասնութիւնները` հայ, յոյն, հրեայ, կը կրեն ծանր եւ անտանելի լուծը Օսմանեան տիրապետութեան:
Հայեր` բռնակալութեան դէմ, միշտ կ՛ըլլան ազատագրական պայքար մղող արաբ ժողովուրդի կողքին: Իսկ եղեռնէն ետք, քանի մը տասնեակ տարիներ վերջ, իբրեւ երախտապարտ քաղաքացիներ, գործնապէս կը յայտնուին գաղթատիրութեան դէմ:
Այնուհետեւ, ժամանակակից պատմութեան բոլոր տասնամեակներուն, սկսեալ 1943-ի անկախութենէն, հայեր իբրեւ հարազատ քաղաքացիներ, իրենց մասնակցութիւնը կը բերեն երկրի ընկերային բոլոր տեսակի բնագաւառներուն մէջ: Յիշատակութեան արժանի է մանաւանդ զինուորական մարզը, որուն մէջ յաջորդական պատերազմներու ընթացքին քանի մը զօրավարներ կ՛արժանանան ազգային հերոսի տիտղոսներուն, ինչպէս` Զօրավար Գարամանուկեան, Զօրավար Սարաֆեան եւ այլք:
Օսմանեան Թուրքիան հայ ժողովուրդը բնաջնջելու իր ծրագրին գործադրութեան հետեւանքով, հայկական հնագոյն համայնքները Սուրիոյ տարածքին կ՛ունենան թուական նոր աճ: Ցեղասպանութենէն ճողոպրած աստանդական հազարաւոր բեկորներ, կեանքի եւ հացի համար կը տարածուին ընդարձակ երկրին ոչ միայն գլխաւոր քաղաքներուն մէջ, այլ նոյնիսկ անապատային շրջաններ, ուր կը կազմեն նոր գաղութներ, նոր քաղաքներու եւ աւաններու մէջ:
Արդարեւ, նկատի ունենալով ներկայի արիւն եւ աւեր պատկերացնող ամբողջ երկրի ցաւալի իրավիճակը, դժբախտութեան մատնուած անոր միլիոնաւոր ժողովուրդը, որուն մէջ նաեւ պատուհասուած հարիւր հազարաւոր հայութիւնը, կասկած չկայ որ ամէն հայու համար հետաքրքրական է, մեր արիւնակիցները ո՞ւր կ՛ապրէին, կամ կը շարունակեն ապրիլ, եւ ո՞ր քաղաքերուն կամ աւաններուն մէջ:
Պիտի նշենք քաղաքներուն եւ գաղութներուն մէջ յատկապէս գոյառած եկեղեցինեը, պատկերացում մը տալու համար անոնց մէջ գաղութներու կազմաւորման ժամանակաշրջանի մասին:
Պէտք է ի մտի ունենալ, որ ամենուրէք` մանաւանդ վերջին դարուն, գործած են նաեւ կուսակցութիւններ եւ համապատասխանաբար վարչական մարմիններ:
Հայաշատ շրջաններու մէջ կարեւոր ներկայութիւն եղած են նաեւ Հայ Կաթողիկէ եւ Աւետարանական եկեղեցիները իրենց զուգահեռ դպրոցներով եւ կիրակնօրեայ վարժարաններով:
ՀԱԼԷՊ
16-րդ դարու սկիզբը` 1499-1500, արդէն գոյութիւն ունեցած է եկեղեցական առաջնորդութեան շէնք, որ պարբերաբար դարձած է նաեւ կաթողիկոսական աթոռանիստ:
Գլխաւոր Եկեղեցիներն են.-
– Արբոց Քառասնից Մանկանց եկեղեցին, սկսեալ 14-րդ դարէն:
– Ս. Աստուածածին եկեղեցին, 1535, վերանորոգուած 1983-ին:
– Ս. Գէորգ եկեղեցին, 1923, որ սկզբնական շրջանին կոչուած է Ս. Խաչ:
– Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցին` 1930:
– Ս. Յակոբ եկեղեցին` 1934:
Կարեւոր.
Ուշագրաւ ներկայութիւն եւ կրօնամշակութային գործունէութիւն ունեցած է հայ կաթողիկէ համայնքը, որ իր նուիրապետութիւնը ստեղծած է Հալէպի մէջ 1740-ական թուականներուն, Հռոմի Սրբազան Պապի օրհնութեամբ: Աթոռը յետագային փոխադրուած է Լիբանան:
Իսկ Աւետարանական եկեղեցին, սկսած է գործել 1924-ին, բազմաճիւղ եկեղեցիներով եւ դպրոցներով:
Հալէպի համասփիւռքեան գանձերը
Հայահոծ մեծ գաղութը ստեղծուած ճգնաժամի պատճառով, անշուշտ որ մեծ մտահոգութիւն պիտի դառնար հանուր հայութեան: Ցեղասպանութեան դժնդակ տասնամեակներու վաղորդայնին, վերականգնած բազմատասնեակ նախակրթարաններով, ան իրականացուց նաեւ բազմաթիւ երկրորդական որակաւոր վարժարաններ, որոնք դարձան համասփիւռքեան հոգեւոր գանձեր: Անոնցմէ շրջանաւարտ ազգանուէր հունձքերը բարիք դարձան սփիւռքի բոլոր ծագերուն: Ամենուրեք, շրջանաւարտ-շրջանաւարտուհիները առաքելատիպ օգտակարութիւն ունեցան իբր հայ լեզուի, մշակոյթի ուսուցիչ, տնօրէն, մամլոյ աշխատակից, քարտուղար, գրող եւ գործիչ:
Բարիքներու աղբիւր այդ հաստատութիւններէն արձանագրենք կարգ մը անուններ.
– Ազգային Քարէն Եփփէ Ճեմարան, հիմնուած` 1947-ին:
– Կիլիկեան Կրթական Հաստատութիւն` 1960-ին (իբրեւ նախակրթարան հիմնուած` 1921-ին):
– Հ.Բ.Ը.Մ.-ի Լազարեան-Գալուստ Կիւլպէնկեան Կեդրոնական Վարժարան` 1959-ին (իբր նախակրթարան` հիմնուած` 1954-ին):
ԼԱԹԱՔԻԱ
Հայեր Լաթաքիոյ մէջ բնակութիւն հաստատած են հին դարերէն սկսեալ: Արդէն 10-րդ դարուն, համայնքը ունեցած է եպիսկոպոս: Երուսաղէմ ուխտագնացներուն համար, եղած է կարեւոր հանգրուան Հալէպ-Դամասկոս ճամբուն վրայ եւ համապատասխան ծառայութեան համար, քաղաքը ունեցած է հոգետուն` հիմնուած Երուսաղէմի պատրիարքութեան կողմէ: Երուսաղէմի պատրիարքութիւնը հոն հիմնած է նաեւ եկեղեցի, Ս. Աստուածածինը` 1755 թուականին:
Յիշատակութիւն կայ, որ 1254-ին, հոն կառուցուած է հայկական եկեղեցի մը: Դարձեալ յիշատակութիւն կայ, որ 1895-ին հայութեան թիւը հոն` եղած է շուրջ 1600:
Ներկայիս գործօն է Ս. Աստուածածին եկեղեցին եւ Սրբոց Նահատակաց Ազգային Վարժարանը, հիմնուած` 1922-ին:
ԵԱԳՈՒՊԻԷ
Հայեր հաստատուած են Եագուպիէի մէջ սկսեալ 8-րդ դարէն: Հոն կը բնակին շուրջ 150 հայ ընտանիք` ընդհանրապէս արաբախօս:
Գաղութը ունի Ս. Հռիփսիմէ եկեղեցին եւ Ս. Աննա մատուռը: Գործօն է Ազգային Վերածնունդ վարժարանը:
ՂԸՆԷՄԻԷ
Կ՛ենթադրուի, որ հոս եւս հայեր հաստատուած են սկսեալ 8-րդ դարէն: Շրջան մը եղած է զուտ հայաբնակ:
Գաղութը ունի Ս. Գէորգ եկեղեցին, շուրջ 300 տարուան հնութեամբ: Վերակառուցուած է 1876-ին, նորոգուած` 1959-60, եւ 1997 թուականներուն: Հայերը ընդհանրապէս արաբախօս են:
Հալէպէն եւ այլ շրջաններէ, ամէն տարի Ս. Աստուածածնայ տօնի հանդիպակած Կիրակիին հայեր ուխտագնացութեան կ՛երթան Ղընէմիէ:
1911-ին, հոն եղած են 392 հայ բնակիչներ: 2003-ին` 60 ընտանիք:
ԱՐԱՄՕ
Հայեր Արամոյի մէջ եղած են սկսեալ 12-րդ դարէն: Հոն է Ս. Թովմաս վանքը, որ կը կրէ 1348 տարեթիւի արձանագրութիւն: Քաղաքի բարձունքին վրայ կանգնած են Ս. Աստուածածին վիմափոր, եւ Ս. Գէորգ եկեղեցիները, որոնք գործօն չեն:
Ս. Գէորգ եկեղեցին կը նկատուի ուխտավայր թէ՛ հայերուն եւ թէ՛ տեղացիներուն կողմէ:
Գաղութի հայոց թիւը վերջին տասնամեակներուն նոսրացած է: Գործօն է Ս. Ստեփանոս եկեղեցին (1964), որ նորոգուած է 1958-ին:
Արձանագրենք, որ Հալէպէն ոչ շատ հեռաւորութիւններու վրայ փոքրաթիւ հայեր բնակութիւն հաստատած են նաեւ հետեւեալ քաղաքներուն մէջ.
– ԹԱՐԹՈՒՍ, ՊԱՆԻԱՍ, ՄՈՒՄՊՈՒՃ, ՃԸՍԸՐ, ՄԷՅՏԱՆ ԷՔՊԷԶ, ՍԵԼԵՄԻԷ, ՃԱՐԱՊԼՈՒՍ
ՔԵՍԱՊ ԵՒ ՇՐՋԱԿԱՅՔ
Պատմութեան հնագոյն ժամանակներէն, հայկական Քեսապը գոյատեւած է իր ուրոյն բարբառով եւ աւանդութիւններով: Շրջան մը, եղած է զուտ հայաբնակ: Բնակչութեան զգալի աճ արձանագրուած է 16-րդ դարուն: 20-րդ դարու սկիզբը` 6000, իսկ 1915-ին բնակչութեան թիւը եղած է շուրջ 8000:
Աղէտի տարիներուն տեղահանութեանց եւ ինքնապաշտպանութեան պարագաներու ընթացքին, զոհուած է շուրջ 5000 անձ:
1950-ական թուականներուն, 2000-էն 2400 անձ ներգաղթած է Հայաստան: Այնուհետեւ, տնտեսական եւ ընկերային ստեղծուած պայմաններուն բերումով, զգալի թիւ մը արտագաղթած է դէպի մեծ քաղաքներ` Միացեալ Նահանգներ, Գանատա, Եւրոպա եւ այլուր:
Ներկայիս տեղաբնակներու թիւը կը տարուբերուի 1500-էն 1800-ի միջեւ: Գաղութին մէջ առկայ են միջնակարգ եւ նախակրթական վարժարաններ, հայկական կրօնական համայնքներու հովանաւորութեամբ: Գործօն են եւ Աւետարանական, եւ Կաթողիկէ համայնքները եւս:
Գլխաւոր կրթական հաստատութիւնը` Ազգային Ուսումնասիրաց վարժարանը` հիմնուած է 1848-ին, ներկայիս միջնակարգ եւ երկրորդականի բաժիններով:
1880-ական թուականներուն կառուցուած է Ս. Աստուածածին եկեղեցին, փոխարինելով 17-րդ դարէն աւանդ փոքր մատուռի մը, որ նոյն անունը կը կրէր:
Եկեղեցին բարեզարդուած է 1973 եւ 1992 թուականներուն:
Քեսապ քաղաքը իր մերձաւորութեան մէջ ունի փոքր ու մեծ բազմաթիւ աւաններ` 30, 40 մինչեւ 400 հայ բնակիչներով: Անոնցմէ ոմանք ունին իրենց յատուկ մատուռը կամ եկեղեցին:
Յիշատակելի են.
–ԳԱՐԱՏՈՒՐԱՆ (կամ Գալատուրան)
Գիւղը 1913-ին ունեցած է 1381 հայ բնակիչ եւ Ս. Աստուածածին եկեղեցին: 2003-ին‘ հայ բնակիչներու թիւը եղած է 450:
–ԾՈՎՈՒ ԹԱՂ
Ունի Ս. Սարգիս սրբավայրը եւ Ս. Գէորգ բնական աղէտով փլուզուած մատուռ, որ աւանդ է 16-րդ-17-րդ դարերէն:
–ԷՍԿԻՒՐԷՆ (Ներքին Գիւղ)
Ունի Ս. Աստուածածին մատուռ եւ “Կղըցիկ“ ուխտատեղին: 2009-ին` 20 ընտանիք:
–ՊԱՇՈՐՏ, ԷՔԻԶ ՕԼՈՒՔ, ԽԱՅԻԹ, ՔԷՕՐՔԻՒՆԷ, ՍԵՒ ԱՂԲԻՒՐ, ՉԱԳԱԼՃԸՔ, ՉԻՆԱՐՃԸՔ, ՎԵՐԻ ՊԱՂՃԱՂԱԶ, ՎԱՐԻ ՊԱՂՃԱՂԱԶ
ԴԱՄԱՍԿՈՍ
Հայեր Դամասկոսի մէջ հաստատուած են Ք.Ա., սկսեալ Մեծն Տիգրանի տիրակալութեան ժամանակաշրջաններէն: Համապատասխան պատմական յիշատակութիւններ կան սկսեալ 7-րդ դարէն:
Հայեր քաղաքին մէջ ստուարացած են արեւմտեան Հայաստանէն` Բաղէշի, Տիգրանակերտի, Վանի, Խարբերդի եւ այլ շրջաններէն արտագաղթողներով: 11-րդ դարուն, Դամասկոս նոյնիսկ հայ կառավարիչ ունեցած է, յանձին` հայազգի Պատր Էլ Ճամալիին:
Քաղաքը առաջին համաշխարհային պատերազմին դարձած է հայ աքսորականներու կարեւոր կայան: Հոն մէկտեղուած են շուրջ 30.000 հայ գաղթականներ: Պատերազմի աւարտին, անոնց մօտաւորապէս կէսը տեղափոխուած է Պէյրութ:
Յեղափոխութիւններու եւ քաղաքական աննպաստ պայմաններու հետեւանքով, հայութիւնը նուազած է իջնելով 5-6 հազարի:
Գլխաւոր եկեղեցին է` Ս. Սարգիսը 15-րդ դարէն, Անարատ Յղութիւնը` 1963-էն, եւ Թագուհի Տիեզերաց Կաթողիկէ եկեղեցիները:
Մայրաքաղաքին մէջ գործօն են գլխաւորաբար Թարգմանչաց Ճեմարանը, 1898, հայ Աւետարանական վարժարանը` 1925, Ազգային Միացեալ վարժարանը` 1929 եւ միութենական ու համայնքային այլ վարժարաններ:
ՀՈՄՍ
Հալէպէն Դամասկոս ճամբու կիսուն` Հոմս, արեւմտեան Սուրիոյ մէջ կարեւոր քաղաք է: Հայեր հոն ունին Ս. Մեսրոպ եկեղեցին եւ Ազգային Սահակեան նախակրթարանը: Վերջին երկամեակի քաղաքացիական կռիւներու ընթացքին, եկեղեցին եւ դպրոցը եղան տուժող առաջին հաստատութիւնները:
ՀԱՄԱ
Հոմսին մերձակայ մեծ այս քաղաքին մէջ, կայ փոքրաթիւ Հայ գաղութ մը:
Հայեր` Յետ Եղեռնի Սուրիոյ Հիւսիւսային եւ Հիւսիս Կեդրոնական Տարածքներուն Մէջ:
ԳԱՄԻՇԼԻ
Ճեզիրէ նահանգին մէջ գլխաւոր քաղաք, ուր կազմուած է տարածաշրջանի հայկական գլխաւոր գաղութը:
Քաղաքը 6-7 քիլոմեթր հեռաւորութեամբ, սահմանակից է պատմական Մծբին քաղաքին, որ Նուսէյպին անունով ներկայիս կ՛իյնայ թուրքիոյ մէջ, Սուրիոյ հարաւ արեւմտեան սահմանագծին վրայ:
Ցեղասպանութեան ջարդերէն բեկորներ, մասնաւորաբար Տարօնի աշխարհէն, Տիգրանակերտէն, Ուրֆայէն…, կ՛ապաստանին այս քաղաքին մէջ:
1932-ին, հոն կը հիմնուի եկեղեցի եւ ի յիշատակ Մծբնայ հայրապետին` կ՛անուանուի Ս. Յակոբ:
Նոյն տարին, հիմը կը դրուի նաեւ ազգային վարժարանին, որ ուռճանալով շրջան մը կը դառնայ Սուրիոյ ամենահոծ թիւով դպրոցը, շուրջ 1350 երկսեռ աշակերտութեամբ:
Հայկական գաղութը լաւագոյն պարագային հաշուած է 18-էն 20 հազար անձ: Ներկայիս այդ թիւը, 5-6 հազարով նուազած է, իջնելով 12-13 հազարի:
Շրջանի կարեւորութիւնը նկատի առնելով, Բերիոյ Թեմի ազգային իշխանութեանց որոշումով, 1942-ին Գամիշլիի մէջ հաստատուած է Բերիոյ Թեմի Առաջնորդութեան Փոխանորդութիւն:
Երկար տարիներ հոն պաշտօնավարած են հոգեշնորհ Տ. Խորէն վրդ. Բարոյեան, յետագային Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոս եւ հոգեշնորհ Տ. Տաճատ Վրդ. Ուրֆալեան, յետագային արքեպիսկոպոս եւ թեմակալ առաջնորդ Լիբանանի:
1945-46 եւ 1962-63 թուականներուն, զգալի թիւ մը հայերէն, կը ներգաղթէ Հայաստան:
Քաղաքին մէջ գործօն եղած են նաեւ հայ Կաթողիկէ եւ հայ Աւետարանական համայնքները իրենց եկեղեցիներով եւ կրթական հաստատութիւններով:
Աշխոյժ գործունէութիւններ կը ծաւալեն հայկական մշակութային, բարեսիրական, մարզական եւ հայրենակցական միութիւններ:
Ազգային Եփրատ Միջնակարգ վարժարանը, 2000 թուին արձանագրած է շուրջ 900 աշակերտ: Իսկ վերջին տարիներուն մօտաւորապէս` 800:
ՀԱՍԱՔԷ (Կամ Հասիչէ)
Ճեզիրէի նահանգապետին նստավայր քաղաքը: Կը գտնուի Գամիշլիէն դէպի Տէր Զօր` շուրջ 80 քլմ. հեռաւորութեան վրայ:
Հայ գաղութը հոն կը հաշուէ շուրջ 80 ընտանիք: Եկեղեցին` Ս. Յովհաննու Կարապետը, հիմնուած է 1938-ին եւ կառուցուած` 1942-ին: Գործօն է Ազգային Մեսրոպեան վարժարանը, սկսեալ‘ 1939-էն:
ՏԵՐԻՔ – ՄԵԼԻՔԻԷ
Սուրիական եւ թրքական երկար սահմանագծի հիւսիսի ծայրագոյն շրջանին մէջ քաղաք‘ Իրաքի մերձաւորութեամբ:
Հայկական գաղութը կը հաշուէ շուրջ 100 ընտանիք: Ունի եկեղեցի, Ս. Աստուածածին եւ Ազատութիւն անունով ազգային վարժարան, սկսեալ‘ 1945-էն:
2000 թուին աշակերտութեան թիւը եղած է 120:
ԱՄՈՒՏԱ
Սուրիական-թրքական երկար սահմանագծին վրայ, Գամիշլիէն շուրջ 30 քլմ. դէպի արեւմուտք քաղաք, որ ունի պատմական հնագոյն անցեալ: Ականաւոր գրող Ստեփան Ալաճաճեան այդ մասին ունի ակնարկ իր “Պատմուածքներ“ գրքին մէջ: Շրջան մը գաղութը հաշուած է աւելի քան 200 անձ: Հոն գործած է Ազգային վարժարան մը: Աւելի ուշ, գաղութը նոսրացած է. ընտանիքներ ուղղուած են Գամիշլի կամ Հալէպ:
ՏԵՐՊԵՍԻԷ
Դարձեալ Սուրիական-թրքական սահմանագծին վրայ քաղաք Գամիշլիէն շուրջ 60 քլմ. դէպի արեւմուտք: Հոն հաստատուած է փոքրաթիւ հայկական գաղութ: Շրջան մը եռուն կեանք ապրելէ ետք, գաղութը նոսրացած է դէպի Հալէպ եւ Գամիշլի տեղափոխութիւններով:
ՌԱՍ ԷԼ ԱՅՆ
Սուրիական-թրքական սահմանագծին վրայ, Գամիշլիէն դէպի արեւմուտք շուրջ 120 քլմ. հեռաւորութեամբ քաղաք, որ ցեղասպանութեան շրջանին եղած է հաւաքական սպանդներու վայր:
Մնացորդացէն, հոն հաստատուած հայեր, ականատես եղած են հաւաքական փոսերու մէջ հայկական մեծաքանակ աճիւններու փաստին:
Փոքրաթիւ հայ գաղութը 1930-ին հիմնած է եկեղեցի` Ս. Յակոբ, որ նորոգուած եւ վերանորոգուած է 1941 եւ 1957 թուականներուն: Եկեղեցւոյ կողքին կը գործէ Ս. Սահակ կիրակնօրեայ վարժարանը:
Դպրոցը հիմնուած է 1932-ին Ազգային Նահատակաց Վարժարան անունով:
2000 թուին, աշակերտութեան թիւը եղած է 270:
ԹԷԼ ԱՊԻԱՏ
Միշտ Սուրիական-Թրքական երկար սահմանագծին վրայ, կարեւոր քաղաք մը:
Ցեղասպանութեան բեկորներ հոն կազմած են փոքրաթիւ գաղութ մը: Ներկայիս շուրջ 40 ընտանիք: Եկեղեցին` Ս. Խաչ, հիմնուած է 1930-2-ին: Նոյն թուին հաստատուած է նաեւ Ազգային Խորէնեան վարժարանը:
ՐԱՔՔԱ
Սուրիոյ կեդրոնական շրջանին մէջ, համանուն նահանգի կեդրոնական քաղաք:
Ցեղասպանութենէն մնացորդններ հոն կը հիմնեն Ս. Աստուածածին եկեղեցին 1922-ին: Կիրակնօրեայ դպրոցը կը կոչուի Սրբոց Թարգմանչաց: Ազգային նախակրթարանը կը գործէ 1924-էն սկսեալ:
1980-ին, գաղութը իրականացուցած է հայ կեդրոն-սրահ Ս. Մեսրոպ Մաշտոց անունով: Համայնքը ներկայիս կը հաշուէ շուրջ 250 ընտանիք:
ՏԷՐ ԶՕՐ
Ցեղասպանութեան հայ նահատակներու անթիւ եւ անհաշուելի խորհրդանիշ քաղաք եւ շրջան:
Տէր Զօրը համանուն նահանգին եւ նահանգապետութեան նստավայր է: Փոքրաթիւ հայ գաղութը 1928-ի սկզբնական շրջանին կը վարձէ բակով տուն մը գործածելու համար իբրեւ աղօթատեղի եւ դպրոց: 1931-ին կը հիմնուի Ս. Հռիփսիմէ եկեղեցին, որուն օծումը կը կատարէ Հալէպի առաջնորդ Արտաւազդ Արք. Սիւրմէյեան: Եկեղեցւոյ մէջ կ՛ամփոփուի նահատակներու աճիւններ:
1984-ին, Գարեգին Բ. Կաթողիկոս Սարգիսեան կը կատարէ եկեղեցւոյ հիմնարկէքը:
Եկեղեցւոյ հանդիսաւոր օծումը Սրբոց Նահատակաց անունով, տեղի կ՛ունենայ 1991-ի Մայիսի սկիզբը (3-4 Մայիսին):
2002-ի Ապրիլի 24-ին, Արամ Ա. Վեհափառ կաթողիկոսի սրբազան կոնդակով, Տէր Զօրի Արբոց Նահատակաց Յուշահամալիրը կը հռչակուի Համազգային Ուխտատեղի:
Ներկայիս Տէր Զօրի գաղութը կը հաշուէ շուրջ 20 ընտանիք:
ՄԱՐԿԱՏԷ
Կը գտնուի Տէր Զօր նահանգին հիւսիս-արեւելքը, շուրջ 90 քլմ. հեռաւորութեամբ: Անապատային շրջան:
Հոն` Բերիոյ Թեմի Ազգային Իշխանութեանց կողմէ կառուցուած է Յուշակոթող Մատուռ` Ս. Յարութիւն անունով: Մեծաթիւ նահատակներու աճիւններուն բացայայտումը այդ վայրին մէջ, կատարուած է Սուրիական պետութեան կողմէ ճանապարհային շինութեանց ընթացքին:
Մարկատէի մէջ հայ գաղութ չկայ:
Տէր Զօր մեկնող հայ ուխտաւորներ կ՛այցելեն Մարկատէի Ս. Յարութիւն մատուռը, իբրեւ երկրորդ ուխտատեղի:
****
ԿԱՐԵՒՈՐ
Նկատելի է անշուշտ, որ Սուրիոյ հիւսիսային եւ կեդրոնական շրջաններու յիշեալ քաղաքներուն մէջ հայ գաղութներու գոյառումը իրենց եկեղեցիներով եւ դպրոցներով սկսած է յետ-ցեղասպանութեան տարիներու առաջին տասնամեակներու ընթացքին:
Անկասկած մեծ թիւ մը գաղթականներու հաստատուեցաւ նաեւ հնագոյն գաղութներուն մէջ, Հալէպէն մինչեւ Դամասկոս, մինչեւ Լաթաքիա եւ այլուր:
Պէտք է աւելցնել սակայն, որ հիւսիսային շրջաններուն մէջ, որոշ չափով Գամիշլիի մերձաւորութեամբ, բազմաթիւ հայ ընտանիքներ դաշտային եւ բանուորական աշխատանքներով կայք հաստատեցին նաեւ փոքր ու մեծ այլ գիւղերու եւ աւաններու մէջ, ուր որ կարելիութիւն կը տեսնուէր կեանքը վերապրելու:
Կը յիշատակենք նման փոքրաթիւ աւաններու, գիւղերու կամ գիւղաքաղաքներու անուններ եւս.
–ԹԷԼ ՔԷՕՉԷՔ, ԱՅՆ ՏԻՈՒԱՐ, ԱՅՆ ԱՐՈՒՍ, ԹԷԼ ՊՐԱՔ, ԱՐԱԲ ԲՈՒՆԱՐ
Յ.Գ. եւ Ծանօթ
Թէ՛ մեծ, թէ՛ փոքր քաղաքներուն մէջ, կարելի չէ գտնել արժանահաւատ աղբիւր արձանագրելու համար գաղութներու մէջ գոյութիւն ունեցող հայերու գոնէ մօտաւոր թուահամարը:
Այդ մէկը` թէեւ կը պակսի նոյնիսկ Միացեալ Նահանգներու եւ Գանատայի մէջ, հակառակ երկիրներուն քաղաքական կայուն վիճակին:
Կազմակերպութիւններ եւ եկեղեցական իշխանութիւններ կրնա՞ն յաջողիլ այդ նպատակին մէջ: Անշուշտ լաւ է յուսալ եւ ակնկալել:
Աղբիւրներ
Բերիոյ Թեմի Կայքէջ
Ս.Ս.Հ.Հ. Հանրագիտարան թիւ 10
Հայերն Աշխարհում Եր. 1995
“Հայ Սփիւռք“ Եր. 2003
