ԷՐՏՈՂԱՆԻ ՕՍՄԱՆԱԹՐՔԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱԽՕՍՆԵՐԸ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԹՈՒԼԱՄՈՐԹՈՒԹԵԱՆ ԴԻՄԱՑ

Read Time:4 Minute, 27 Second

Մարք Յարութիւնեան

Թուրքիոյ նախագահ Էրտողան երկրին մէջ իր դիրքը ամրապնդելու եւ տնտեսական ձախողութիւնը ծածկելու համար ընտրած է օսմանաթրքական ինքնութեան կարգախօսը, կրօնը գործածելով որպէս միացման շաղախ: Կը ներկայանայ նաեւ որպէս պաշտպան բոլոր թուրքերուն, ուր որ ալ գտնուին անոնք, զանոնք կ’օգտագործէ որպէս յենարան իր համաթրքական քաքաքականութեան: Ան ամէն առիթով կ’ուզէ ցոյց տալ, որ Թուրքիան մեծ երկիր մըն է իր պատմութեամբ, իր քաղաքակրթութեամբ, իր դաւանած մարդկային արժէքներով եւ ներկայի հզօրութեամբ:

Ռ. Էրտողանի հռետորաբանութիւնը պարզ է. ցոյց տալ որ հակառակ ցուցաբերուած թշնամութիւններու, Թուրքիա տեղի չի տար: Եւ կը թուէ. Լիպիա, Սուրիա, Եգէական ծով, Միջերկրական, չի մոռնար… Ղարաբաղը: Այդ թշնամութիւններու պատճառ-պատրուակ կը համարէ թրքատեացութիւնը, իսլամատեացութիւնը եւ… համաճարակը: Անվարան կը յայտարարէ, որ «ամէն օր մարդիկ կան որոնց իրաւունքները կը չարաշահուին կամ յարձակման թիրախ կ’ըլլան, քանի որ իսլամ են»: Ինչպէս կ’ըսեն, յարձակումը ինքնապաշտպանութեան լաւագոյն եղանակն է: Ի հարկէ, ոչ մէկ խօսք Թուրքիոյ գործած ոճիրներուն եւ իրականացուցած իրաւազրկումներուն մասին:

Եւ Էրտողան կը թուէ. Գուրանը այրած են Շուէտի մէջ, պատռած են՝ Նորվեկիա, Մուհամմէտի ծաղրանկարներ լոյս տեսած են՝ յանուն մամլոյ ազատութեան, եւ կ’եզրակացնէ, որ «ասոնք մեր կրօնքին դէմ գործուած յարձակումներէն մի քանին են»: Էրտողան կը շարունակէ. «Իսլամները ենթակայ են ճնշումներու, ինչպէս՝ եւրոպական իսլամի ծրագիրներու, ֆրանսական եւ աւստրիական: Ներկայացուած ծրագիրներու նպատակը, ծայրայեղութեան դէմ պայքարի պիտակին տակ, այլ բան չէ, եթէ ոչ խզել իսլամներու կապը իրենց ծագման երկիրներուն եւ իսլամի հետ: Այս ձուլման ծրագիր մըն է, որուն դէմ պէտք է պայքարինք միասնաբար: Այս պէտք է ընենք պաշտպանելով մեր տեսակէտները մեր խօսակիցներուն մօտ»,- կը պատգամէ Էրտողան:

Եւրոպայի մէջ կան, քաղաքական շրջանակներէ դուրս, իրատես մտաւորականներ, ինչպէս պատմաբան Ժան-Ֆրանսուա Քոլոսիմոն, որ կ’ըսէ, թէ «Էրտողան Եւրոպայի թուրքերը կը համարէ իր հպատակները»: Պատմաբանին վերլուծումը յստակ է. «Թուրք նախագահ Էրտողան երկրին մէջ կ’ուժեղացնէ իր ինքնութեան (ամրապնդման) քաղաքականութիւնը եւ դուրսը՝ կառուցանել կայսրութիւն մը»:

2020ին լոյս տեսած է պատմաբան Ժան-Ֆրանսուա Քոլոսիմոյի գիրքը Le Sabre et le Turban, 216 էջ, «Թուրը եւ Փաթթոցը», որ հարց կու տայ, թէ «Մինչեւ ո՞ւր կրնայ երթալ Թուրքիան»: Պատմաբանին վերլուծումը եւ դատումը քաղաքական-դիւանագիտական խաղերէն տարբեր է, իր խորքով եւ արտայայտութեամբ: Ան յստակօրէն կը խօսի Էրտողանի ներկայացուցած վտանգի մասին. ճնշումներ Ֆրանսայի եւ Գերմանիոյ վրայ: Ըստ իրեն, Ատլանտեան Զինակցութեան (ՕԹԱՆ) անդամ Թուրքիան կարելի չէ դաշնակից համարել: Ան օգտուելով միջազգային խառնակ վիճակէն, կը ձգտի «արբանեակ դարձնել նախկին օսմանական տարածքները, ռազմատենչ նախաձեռնութիւններով»:

Հակառակ տարբեր եւ կրկնուող շահագրգռութիւններու, հաճոյախօսութիւններու, Թուրքիան Եւրոպա չէ, ընդհակառակն, իր պատմութիւնը ցոյց կու տայ որ ինք Եւրոպայի տիրելով ուզած է անոր տալ տարբեր նկարագիր, պարտադրելով իր օսմանաթրքական քաղաքակրթութիւնը եւ կենցաղը: Ժամանակակից Թուրքիան բազմաթիւ ժողովուրդներու եւ անոնց մշակոյթներու աւերակներուն վրայ ստեղծուած քաղաքական կառոյց մըն է: Իսկական բարեկարգումը կ’ըլլայ այն ատեն երբ այդ բազմամշակոյթ անցեալը կը վերածաղկի եւ մարդիկ կ’ապրին ընդունուած իրաւունքներով եւ փոխադաձ յարգանքի համակեցութեան մթնոլորտի մէջ, եւ ոչ ուժի ու տիրող մոլեռանդութեան:

Պատմաբանին վերլուծումը այլապէս հետաքրքրական է: Թուրքիան փոխանակ ընթանալու փոխհասկացողութեան, ժողովրդավարութեան եւ համամարդկային ըմբռնումներու հունով, ինքզինք եւ շրջապատը կը բանտարկէ կրօնական նեղմտութեան մէջ, որ վերջին հաշուով յետադիմութիւն է: Եզրակացութիւնը այն է, որ Էրտողան այսօր կը գտնուի Մուսթաֆա Քեմալի «արեւմտականանցման-բարենորոգչական» ճիգերէն հեռացող դիրքերու վրայ:

Թուրքիոյ հին եւ նոր դաշնակիցները, պահ մը մոռնալով իրենց բազմաբնոյթ շահերը, իրատեսութեամբ պէտք է գնահատեն Էրտողանի այլեւս միջազգային սպառնալիք դարձած փառասիրութիւնները: Գիտեն, բայց կ’արժէ յիշեցման համար զանոնք թուել. քսան տարուան մէջ ան յաջողեցաւ փճացնել այն քիչ ժողովրդավարութիւնը եւ ազատութիւնները որոնք կային, պետական վարչամեքենան աբողջութեամբ իրեն ենթարկեց, ճնշեց եւ շնչահեղձ ըրաւ յուսատու ընդդիմութիւնը: Ինչ կը վերաբերի մամուլին, ան հիմա նման է հին ձայնապնակներու վրայ գտնուող շնիկի պատկերին, որուն տակ գրուած էր «տիրոջ ձայնը», «hims master’s voice», «սահիպինին սէսի»: Բանտարկուած են մտաւորականներ, արուեստագէտներ, լրագրողներ: Երկրի փոքրամասնութիւն համարուած ժողովուրդները կը հալածուին: Այս ուժի ցուցադրութեամբ Էրտողան կ’ուզէ ըլլալ իսլամութեամբ խաւարամիտ թեւի ախոյեանը:

Աշխարհի խաղաղութեամբ եւ իրաւարութեամբ զբաղողները չեն կրնար չտեսնել, որ Էրտողան ասպարէզ կը կարդայ բոլորին, Ամերիկայի, Ռուսիոյ, Ֆրանսայի, Գերմանիոյ, բացորոշ կերպով կը շորթէ Եւրոպան միլեառներ կորզելով: Սուրիական քաղաքացիական կռիւներու ընթացքին, ոչ ոքի համար գաղտնիք էր, Թուրքիա զօրակցեցաւ Իսլամական պետութեան, անոր կողոպտած նաւթը վաճառեց միջազգային շուկայի մէջ: Այլեւս ոչ ոք կ’անհանգստանայ, երբ լրատուամիջոցները կը խօսին քիւրտերու դէմ տեղի ունեցող բազմաբնոյթ հալածանքներու մասին, ոչ ոք իրապէս հակազդեց երբ Թուրքիա վարձկաններ փոխադրեց Լիպիա:

Այս ընդհանուր յարձակողականէն Հայաստան եւ հայութիւն ունեցան իրենց բաժինը, երբ Էրտողան Ատրպէյճանի կողքին յայտնուեցաւ Կովկասի մէջ, որպէս համաթրքականութեան (panturquisme) առաջնորդ:

Գաղտնիք չէ, Էրտողան չի թաքցներ իր նպատակները, կ’ուզէ ըլլալ նոր օրերու Խալիֆա, վերականգնել օսմանեան կայսրութիւնը, եւ մուտք գործել աշխարհի Մեծերու ակումբը: Վաղը ոչ ոք պէտք է զարմանայ, եթէ Էրտողան հրապարակ գայ պահանջելու ՄԱԿի Ապահովութեան Խորհուրդի մնայուն անդամութեան իրաւունք: Ինչո՞ւ պիտի չյաւակնի այդ աթոռին, քանի որ իր առջեւ ոչ ոք կ’ուզէ թումբ կանգնել, անձնատուր ըլլալով ժամամանակավրէպ դաձած մրցակցութիւններու, որոնց գինը ստիպուած պիտի ըլլան սուղ վճարելու:

Էրտողան կ’օգտագործէ քաղաքակրթութիւններու եւ կրօնական հակադրութիւններու ազդակը, արաբական աշխարհը ներգրաւելու համար իր մեծպետական երազը իրականացնելու համար:

Էրտողանի վերջին տարիներու սանձարձակութիւնները ահազանգային են: Ճիշդ է, որ Հայաստան կը գտնուի առաջին գիծի վրայ, բայց սպառնալիքը ընդհանուր է, նաեւ՝ Եւրոպայի եւ Ամերիկայի համար: Ի զուր չէ, որ ֆրանսական կարեւոր շաբաթաթերթ Le Pointի նախկին տնօրէն Ֆրանց Օլիվիէ Ժիզպերթ կը գրէր. «Օգնութիւն, օսմանցիները կը վերադառնան, «Au secours, les Ottomans reviennent !

Էրտողան իշխանութիւնը պահելու համար պահպանողական զանգուածին պէտք ունի, այդ պատճառով ալ պիտի շարունակէ հետապնդել օսմանակայսերական երազը, զայն սնուցանելով նաեւ կրօնական մոլեռանդութեամբ, ոչ թէ իր ժողովուրդի եւ ժողովուրդներու բարօրութեան, համագործակցութեան եւ համակեցութեան համար, այլ իր խօլ փառասիրութեան, ինքզինքին համար սահմանելով նախախնամականութեան եւ անփոխարինելիութեան դեր:

Ինչպէ՞ս լուսաբանել թուրք ժողովուրդը, Թուրքիոյ բնակչութիւնը եւ արաբական աշխարհը:

Ինչպէ՞ս, ո՞վ եւ որո՞նք պիտի կասեցնեն չարիքի խօլ ընթացքը:

Մարտահրաւէրը ուղղուած է այսպէս կոչուած եւ ընդունուած ՄԵԾԵՐուն, որոնք գիտեն եւ կը տեսնեն վտանգը:

Բայց…