0
0
Ա.Ա.
Եթէ ընկերային հաղորդակցութեան միջոցներէն՝ “Մետիա” ալիքին, ռուսական “Նովոսթի” լրատու գործակալութեան եւ “Ռոսպալթ” պարբերականին հաղորդումները ճիշդ են, ինը նոյեմբերին, որ Արցախեան երկրորդ պատերազմը աւարտող եռակողմ յայտարարութեան ստորագրութեան առաջին տարեդարձն է, Մոսկուայի մէջ կրնայ կայանալ Ռուսիոյ, Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի ղեկավարներուն՝ Վլատիմիր Փութինի, Նիկոլ Փաշինեանի եւ Իլհամ Ալիեւի հանդիպումը, որուն ընթացքին երկու փաստաթուղթեր կրնան կնքուիլ, եթէ անշուշտ մետասաներորդ պահուն խանգարիչ անակնկալներ չպատահին։
Հայաստանի արտաքին գործոց նախարարութիւնը այս տեղեկութիւնները հերքեց, սակայն ընդունեց, որ տարբեր մակարդակներու վրայ եւ ծիրերու մէջ խորհրդակցութիւնները կը շարունակուին՝ տարբեր բնոյթի հանդիպումներու շուրջ։ Արտաքին գործոց նախարարութեան հաւաստի աղբիւրները հաստատեցին, որ առաջարկները քննարկման փուլին մէջ կը գտնուին։ Այսքան։ Ուրիշ ոչ մէկ տեղեկութիւն կը փոխանցուի, թէեւ որոշ աղբիւրներու համաձայն, Հայաստանի, Ռուսիոյ եւ Ատրպէյճանի փոխ վարչապետերուն աշխատանքային վերջին նիստին ընթացքին համաձայնութիւն գոյացած է, որ նման հանդիպում մը կայանայ։ Այս հերքումը հաստատեց նաեւ արտաքին գործոց նախարար Արարատ Միրզոյեան, որ նաեւ ընդունեց, թէ տարբեր բովանդակութեամբ եւ տարողութեամբ հանդիպումներու շուրջ քննարկումներ կը կատարուին, սակայն այս պահուն ներկայացուած բովանդակութեամբ երկու փաստաթուղթերու կնքման ոչ մէկ նպատակ եւ ծրագիր կայ։
Սակայն Փութին – Փաշինեան – Ալիեւ հանդիպման մը հաւանականութեան մասին քար լռութիւնը, որ կը պահուի թէ՛ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի եւ թէ՛ իշխանական պատգամաւորական խմբակցութեան անդամներուն կողմէ, կը յուշէ, որ նման հանդիպման մը կարելիութիւնը բարձր է եւ կրնայ կրկնուիլ անցեալ տարուան ինը Նոյեմբերի սենարիոն, երբ Փաշինեան անակնկալ քայլով մը ստորագրեց եռակողմ յայտարարութիւնը։ Անակնկալ, որովհետեւ նոյնիսկ այդ օրերու արտաքին գործոց նախարար Արա Այվազեան եւ իշխանական պատգամաւորական խմբակցութեան անդամներուն մեծամասնութիւնը տեղեակ չէին, որ նման յայտարարութիւն պիտի կնքուի։ Բայց պէտք է մտահան չընել իրողութիւն մը։ Նոյեմբեր 8-ին թրքական “Ենի Շաֆաք” օրաթերթը կը հաղորդէր, որ Նոյեմբեր 9-ին, Մոսկուայի մէջ զինադուլի եռակողմ համաձայնութիւն մը պիտի կնքուի։ Իսկ հայկական կողմը ամբողջովին անտեղեակ էր։ ԱմԵնէն ցնցիչը սակայն Այվազեանի եւ հանրապետութեան նախագահ Արմէն Սարգսեանի պարագաներն էին։ Երկուքն ալ յայտարարեցին, որ մամուլէն իմացած են եռակողմ յայտարարութեան մասին։
Այս օրերուն գրեթէ նոյն սենարիոն կը կրկնուի, սակայն որոշ փոփոխութիւններով։ “Մետիա Ալիք”-ը եւ ռուսական լրատու աղբիւրներ՝ յղում կատարելով իրենց կողմէ հաւաստի համարուող աղբիւրներու, հաղորդեցին, որ Նոյեմբեր 9-ին, Մոսկուայի մէջ երկու փաստաթուղթեր կրնան կնքուիլ։ Առաջինը կը վերաբերի Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ սահմանազատման եւ սահմանագծման աշխատանքներուն, նախկին Խորհրդային Միութեան 1920-ի քարտէսներուն հիմամբ, որոնք ինչպէս հաստատեց Փութին, ռուսական բանակին սպայակոյտին արխիւներուն մէջ կը գտնուին։ Այսինքն՝ ռուսական կողմին մասնակցութիւնը կեդրոնական եւ առանցքային է։ Սահմանազատման եւ սահմանագծման աշխատանքներուն եւ բանակցութիւններուն հիմքը Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի կողմէ իրարու պետական սահմաններու եւ հողային ամբողջականութիւններու ճանաչումն է, որ մեծ հարցականի տակ կ՛առնէ Արցախի ապագան։ Ատրպէյճանի իշխանութիւնները կը պնդեն, որ նոյնիսկ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզ անունով վարչական տարածք գոյութիւն չունի այլեւս։ Այլ խօսքով՝ Արցախ պարզապէս ատրպէյճանական տարածք է եւ իբրեւ այդպիսին ալ պէտք է ճանչցուի Հայաստանի պետութեան կողմէ, Ատրպէյճանի հողային ամբողջականութեան ծիրին մէջ։ Ամենայնդէպս Արցախի թէ՛ ներկայ եւ թէ՛ վերջնական կարգավիճակներուն շուրջ յստակօրէն կայ որոշ ատրպէյճանամէտ մթնոլորտ մը։ Նախ իրանեան իշխանութիւնները իրանեան տեղական եւ միջազգային բեռներու փոխադրութեան ընկերութիւններու թելադրեցին Արցախի հետ առեւտուրը կանգնեցնել ։ Նաեւ՝ չգործածել Գորիս – Կապան մայրուղիի այն հատուածը, որ ատրպէյճանական տիրապետութեան տակ անցած է։Այս իմաստով՝ Արցախ ամբողջական շրջափակման մէկ քայլ մօտեցած է։ Իրանեան բեռնատարները այլեւս Արցախ չեն փոխադրեր կենսական նշանակութիւն ունեցող ապրանքներ եւ սննդեղէն։ Ասիկա կը նշանակէ,որ Արցախի գոյատեւման, արցախցիներու կենսական կարիքներու ապահովման խնդիրը ամբողջութեամբ կախեալ է ռուսական խաղաղապահ ուժերէն, որոնք եթէ առաջին շրջանին կ՛արտօնէին, որ օտարահպատակներ Արցախ այցելեն, Ատրպէյճանի նախագահին իսկ վկայութեամբ, վերջին շրջանին փոխած են իրենց քաղաքականութիւնը եւ օտարահպատակներու Արցախ այցելութիւնը նուազագոյնի իջած է։ Անշուշտ ասոր ետին կը կանգնին Մոսկուայի իշխանութիւնները՝ իրենց քաղաքական հրահանգներով։
Երկրորդ փաստաթուղթը հարաւային կովկասեան փոխադրութեան ուղիներու եւ հաղորդակցութեան միջոցներու վերաբացման մասին է։ Այս հարցն ալ ունի իր տարբեր երեսները։ Նախ ըստ Թուրքիոյ նախագահ Էրտողանի, Թուրքիա եւ Ատրպէյճան հարաւային կովկասեան փոխադրութեան ուղիներու վերաբացմամբ շրջանին բոլոր պետութիւնները, ներառեալ Հայաստանը, պիտի շահին։ Այս ուղիներուն շարքին մէջ է Զանգեզուրի Միջանցք կոչուած ուղին, որ խորքին մէջ Հորատիզ-Ճեպրայիլ-Զանգելան-Աղպենտ մայրուղին է, որուն հիմնարկէքին արարողութեան ներկայ գտնուեցան Էրտողան եւ Ալիեւ։ Մինչ հայկական կողմը կը պնդէ, որ միջանցքի խնդիր քննարկման առարկայ չէ եղած եւ պիտի չըլլայ, Ատրպէյճանի եւ Թուրքիոյ համար Զանգեզուրի Միջանցք համարուող մայրուղիին կառուցման աշխատանքները արդէն իսկ ընթացք առած են։ Մինչ այդ պէտք չէ մտահան ընել շատ կարեւոր հանգամանք մը։ Ռուսերը կը խուսափին Զանգեզուրի Միջանցք եզրը գործածելէ։ Խօսքը կը վերաբերի նաեւ Հայաստանի Սիւնիքի մարզին մէջ՝ Արաքս գետի ափով անցնող երկաթուղիին, որ նախկին խորհրդային օրերուն կը գործէր։ Իսկ Հորատիզ-Ճեպրայիլ-Զանգելան-Աղպենտ մայրուղին Ատրպէյճանի արեւմտեան շրջանները Նախիջեւանի պիտի կապէ։ Թրքական կողմը առնուազն կրնայ պնդել, որ թէ՛ երկաթուղին եւ թէ՛ կառուցուելիք մայրուղին դրուին ռուսական ուժերու հսկողութեան տակ, որպէսզի դառնան Լաչինի միջանցքին համապատասխան միջանցք մը, որ մաքսային դրութիւն կրնայ ունենալ եւ ատրպէյճանցիները ռուսերու հսկողութեամբ կրնան երթեւեկել։ Ռուսիա նման առաջարկի մը կրնայ իր հաւանութիւնը տալ, որովհետեւ անիկա իր ձեռքերուն մէջ յաւելեալ լծակ մը պիտի ըլլայ Թուրքիոյ եւ Ատրպէյճանի դէմ։
Սակայն այս բոլորին մէջ ամէնէն մտահոգիչը այն է, թէ հայկական կողմը որքան ուժ, կամք եւ կարելիութիւններ ունի՝ Արցախեան երկրորդ պատերազմին պարտութենէն ետք իր պայմանները թէ՛ ռուսերուն, եւ թէ՛ թուրքերուն ու ատրպէյճանցիներուն պարտադրելու։
