0
0
Մարք Յարութիւնեան
Փարիզ
Երբ միապետը, փոքրամասնութիւնը կամ մեծամասնութիւնը, մէկը եւ միւսը, կը հետապնդեն միայն ընդհանուրի երջանկութիւնը, կառավարութիւնը անպայման կ’ըլլայ արդար: Բայց եթէ մէկը, կամ միւսը, նպատակադրէ իշխանի կամ ուրիշ մեծերու մասնաւոր շահը, այդ կ’ըլլայ խոտորում:
Արիստոտէլ, Ն.Ք. Դ դար
Ինչպէ՞ս Թուրքիան, Էրտողանով կամ առանց Էրտողանի, եւ Ռուսիան Փութինով կամ առանց Փութինի, կրնան գործակցիլ, ինչո՞ւ, երբ պատմական յիշողութիւնները, աշխարհաքաղաքական եւ կայսերական շահերը, քաղաքակրթական եւ կրօնական տարբերութիւնները այնքա՜ն տիրական են, հակադրուած են իրարու դարերու խորքէն եկող եւ շարունակուող ըմբռնումներով, դառն փորձառութիւններով, որոնց պատճառները միշտ առկայ են:
Ո՛չ Ռուսիան եւ ո՛չ ալ Թուրքիան կրնան մոռնալ պաղ պատերազմի ընթացքին իրենց ունեցած ռազմավարական թշնամական փոխադարձ վերաբերումները: Պաղ պատերազմը վերջ գտած է, 1990-էն ետք Թուրքիան Միացեալ Նահանգներու եւ Եւրոպայի համար չունի իր անցեալի ռազմավարական եւ սահմանապահի կարեւորութիւնը, այլեւս չ’օգտուիր արեւմտեաններու լիաբուռն նպաստներէն, ստիպուած է նոր աղբիւրներ գտնել, որոնք կրնան ըլլալ Ռուսիան, եւ ատրպէյճանական նաւթը: Բայց Թուրքիոյ միջին-ասիական քաղաքական եւ ցեղային խորքով փառասիրութիւնները երբեք հաշտ աչքով չեն կրնար դիտուիլ եւ չեն դիտուած Ռուսիոյ կողմէ, որուն կայսերական ծայրամասերուն գտնուող ժողովուրդները, Թուրքիան կրօնական եւ ցեղային ազդակներու շահագործումով, թրքական ծաւալապաշտութեան կրնայ ծառայեցնել եւ ապակայունացնել ռուսական կայսրութիւնը:
Միամիտ պէտք չէ ըլլալ այնքան, եւ ենթադրել, որ Ռուսիան կացութիւնը չի հաշուարկեր: Հետեւաբար, ռուս-թրքական ներկայի մերձեցումը միայն ժամանակաւոր կրնայ ըլլալ, անբնական պիտի ըլլայ եթէ տեւէ: Նոյնիսկ Խորհրդային փլուզումէն ետք, երբ Արեւմուտք-Արեւելք հակամարտութիւնը անցեալի լարուածութիւնը չունէր այլեւս, հակառակ մեղմացման երեւոյթներուն, Ռուսիա եւ Թուրքիա գտնուեցան հակադիր դիրքերու վրայ, օրինակ, Թուրքիոյ միջամտութիւնը Պոսնիական անջատողական կռիւներուն եւ Քոսովոյի հարցերուն մէջ ոտնձգութիւն էր աշխարհի այդ ուղղափառ գօտիէն ներս, թշնամական էր Ռուսիոյ դէմ, որ միշտ եղած է այդ ուղղափառ շրջաններու հովանաւորը:
Քաղաքական կեանքի իրողութիւնները անմիջական ներկայի պատեհապաշտական ժամանակաւոր շահերով չեն ջնջուիր: Թուրքիա, 1990-ին, Չեչենիոյ հարցին պարագային եւս, դիրք ճշդած էր Ռուսիոյ դէմ, հետեւելով իսլամ ժողովուրդներուն տիրութիւն ընելու իր պատեհապաշտական քաղաքականութեան: Հակադրութեան պատճառ էր նաեւ Ատլանտեան Ուխտին մէջ նախկին խորհրդային հանրապետութիւններու ներառումը, որ կը գումարուէր Թուրքիոյ կողմէ նախկին խորհրդային իսլամ հանրապետութիւններու պաշտպանութեան, որ կը ներշնչուէր Թուրքիոյ համաթրքական ծաւալապաշտութեան գաղափարներով: Բնական էր, եւ է, որ Ռուսիա ինքզինք վտանգուած զգայ:
Ռուսիոյ եւ Թուրքիոյ միջեւ հակադրութեան պատճառները բազմաթիւ են, ունին պատմական արմատներ, հիմնական նշանակութիւն, եւ անմիջական ներկայի քանի մը պատշաճեցումները զանոնք չեն անհետացներ: Ռուսիա եւ Թուրքիա Արեւմուտքի հանդէպ իրենց տարբեր բնոյթի դժգոհութիւններու հետեւանքով կը մօտենան իրարու: Արեւմուտքը միշտ վերապահութիւն կը խաղայ Ռուսիոյ նկատմամբ եւ Թուրքիոյ առջեւ Եւրոմիութեան դռները կը փակուին: Երկու երկիրներու մերձեցումը անցեալի, պատմութեան եւ ռազմավարական հակադրութիւններու վերացման վրայ չի հիմնուիր, այլ երկուքի Արեւմուտքի հանդէպ իրենց ունեցած ներկայի դժգոհութեան: Այսինքն ո՛չ սկզբունքային է եւ ո՛չ ալ ռազմավարական:
Ներկայիս հակադրութիւնները կը թուին փակագիծի մէջ դրուած ըլլալ նշուած պատճառներով, նաեւ՝ տնտեսական, ինչպէս վառելանիւթի արտածումը դէպի Թուրքիա: Երկկողմանի գործառնութիւնները աճած են, ինչպէս՝ զբօսաշրջութիւնը եւ հողամշակութեան արտադրանքներու առեւտուրը:
Կովկասեան շրջանը միշտ բախման սպառնալիքի կամ բախումներու գօտի եղած է, կայսերական ժամանակաշրջանէն մինչեւ Խորհրդային Միութեան փլուզումը, պաղ պատերազմի աւարտը: Նոր յարաբերութիւններ եւ շահակցութիւններ կան այսօր, մանաւանդ Ռուսիոյ ազդեցութեան տակ գտնուող երկիրներուն հետ յարաբերութիւններու դիւրութիւնը, եւ Սեւ Ծովու շուրջի երկիրներուն շուկան:
Արեւմուտքը, մասնաւորաբար Եւրոմիութիւնը, հաշտ աչքով չեն դիտեր այս մերձեցումը, ուժերու հաւասարակշռութեան ռազմավարութեան տեսանկիւնէ, զինուորական եւ տնտեսական: Զինուորական բախում մը նախատեսելի չէ, բայց Եւրոմիութիւնը ստիպուած պիտի ըլլայ աւելի գործօն եւ յանձնառու քաղաքական վերաբերում ճշդելու, հաստատելու համար տնտեսական եւ մշակութային գործակցութիւններ Կովկասի մէջ, պահելու համար ազդեցութիւնը: Ինչպէ՞ս պիտի կարենայ այդ ընել, երբ Կովկասը կայուն վիճակ չունի, Ռուսիան չի կրնար իր կայսերական ազդեցութեան գօտիէն ներս Արեւմուտքի թափանցման հանդէպ անտարբեր ըլլալ, եւ կայ Թուրքիան՝ իր օսմանա-համաթուրանական հեռնակարի հետապնդումով: Թուրքիան արդէն Վրաստանի հետ հաստատած է սերտ համագործակցութիւն, Ատրպէյճանի հետ գրեթէ միութենական յարաբերութիւններ ունի: Արեւմուտքի համար հաւանական գործակցութեան դաշտ կը մնան Հայաստանը, եւ հակառակ Արեւմուտք-Ռուսիա փոխադարձ վերապահութիւններուն, նոյնինքն՝ Ռուսիան:
Քաղաքական խիստ հետաքրքրական փորձադաշտ մը պիտի ստեղծուի, ուր պիտի յայտնուին տնտեսական-ռազմավարական եւ քաղաքակրթական-մշակութային տարբերութիւններէ բխող խնդիրներ, որոնց լուծման համար անխուսափելիօրէն պիտի ըլլան ուժի ցուցադրութիւններ, ճնշումներ:
Ատրպէյճանի թրքամէտ կողմնորոշումը վիճելի չէ: Վրաստանը առաւել կամ նուազ շեշտուածութեամբ հակառուս դիրքորոշում ունի, Աբխազիոյ եւ Օսէթիոյ հարցերով, միաժամանակ գործակցելով Թուրքիոյ եւ Արեւմուտքի հետ: Հայաստան, իրերու այս կացութեան մէջ, կամայ ակամայ պիտի ապաւինի Ռուսիոյ պաշտպանոթեան, որ իր կարգին, Կովկասի պարզած նոր պատկերին մէջ, ինքնիրեն չի կրնար թոյլ տալ Հայաստանէն հեռանալ: Իսկ Հայաստան, հակադրութիւններու այս մթնոլորտին մէջ, միշտ պիտի ձգտի ունենալ նաեւ Արեւմուտքի նեցուկը:
Մէկ բան որոշ է նաեւ, որ այս ճատրակի բարդ խաղին մէջ, Ռուսիան եւ Արեւմուտքը պիտի կարենա՞ն գործակցիլ, կանխելու համար համաթուրանական կայսրութիւն ստեղծելու փառասիրութիւն եւ տենդ ունեցող Թուրքիոյ բազմաճակատ նկրտումները:
Հայաստան պիտի կարենա՞յ մեծ իմաստութեամբ նաւարկել այս հոսանքներուն եւ պայթիւնավտանգ կացութեան մէջ: Այդ կրնա՞յ ընել, երբ կը պառակտուի եւ միացեալ ճակատ չի ներկայացներ մեծ ու պզտիկ փոթորիկներու դէմ:
Փոխանակ վերլուծումներով բաւարարուելու եւ քնանալու, մեր ժողովուրդը, ներսը եւ դուրսը, ինք իր առջեւ պէտք է դնէ, առանց որձեւէգ իմաստութիւններու,- աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել իմաստակութիւններու (սոփեստութիւններու),- միացման անյետաձգելի եւ անշրջանցելի խնդիրը, 3 առաւել 10 միլիոնի: Այս պէտք է ընել այսօր, առանց մեծերու ակումբին մէջ հաւասար խաղընկեր ըլլալու յաւակնութեան:
Այսօ՛ր: Միշտ յիշելով եւ յիշեցնելով, որ վաղը միշտ ուշ է:
