Չորեքշաբթի« Հոկտեմբեր 21ին« Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարար Ահմէտ Տաւութօղլու Թուրքիոյ խորհրդարանին ներկայացուց Հայաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ յարաբերութիւնները բարելաւելու նպատակով ստորագրուած արձանագրութիւններուն մանրամասնութիւնները« յայտարարելով« թէ Անգարա նեցուկ կը կանգնի Հայաստանի հետ բարեկամական յարաբերութիւններ հաստատելու եւ ղարաբաղեան հակամարտութեան շուտափոյթ կարգաւորման նպատակներուն: Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարարին համաձայն, այս արձանագրութիւնները պիտի թաղեն Սեւրի Դաշնագիրը: Ան շեշտեց, թէ արձանագրութիւնները »հողային ամբողջականութեան եւ հողային անձեռնմխելիութեան յարգանքի« արտայայտութիւնը կը բովանդակեն:
»Կարսի եւ Մոսկուայի համաձայնագիրները Թուրքիոյ եւ Հայաստանի միջեւ սահմանները ճշդեցին եւ արձանագրութիւններուն մէջ այս համաձայնագիրներուն ակնարկութիւններ կան: Ուրեմն« Հայաստան եւս կ°ընդունի« թէ օրինական հիմք չունին այն պնդումները« թէ Հայաստան եւ Թուրքիա սահմաններու շուրջ տարակարծութիւն ունին« կամ թէ Հայաստան հողային պահանջ ունի Թուրքիայէն«« աւելցուց ան:
Տաւութօղլու խորհրդարանին յայտնեց, որ ներկայ գոյավիճակը, Ատրպէյճանի շահերուն չի համապատասխաներ, որովհետեւ ազերի հողերը երկար տարիներէ ի վեր բռնագրաւուած են: Այս սթաթիւս քոն Հայաստանի եւ մեր շահերուն ալ չի համապատասխաներ: Մենք կը ցանկանք, որ Կովկասի մէջ լարուածութիւնը վերանայ: Քանի մը տարի առաջ այս ուղղութեամբ սկսած մեր քաղաքականութիւնը երեք հիմնական նպատակ կը հետապնդէ. Առաջին՝ Մենք Հայաստանի հետ լաւ դրացնութիւն ստեղծել կþուզենք, Երկրորդ՝ Հարիւրաւոր տարիներ միասին ապրած հայ եւ թուրք ժողովուրդներուն միջեւ նախապէս տեղի ունեցած ցաւալի իրադարձութիւններուն հետ կապուած մթնոլորտը պէտք է վերանայ: Երրորդ՝ Պէտք է Ատրպէյճանի եւ Հայաստանի միջեւ առկայ լարուածութիւնը վերացնել եւ խնդիրի լուծման ճամբան բանալ:
Ստորագրուած արձանագրութիւններուն մէջ շատ կէտեր կան: Թուրքիա-Հայաստան սահմաններու ճանաչումը պայման է: »Այսպիսով, Հայաստանի կողմէ եւս կը հաստատուի, որ այն վարկածները, թէ Թուրքիա եւ Հայաստան սահմանային վէճեր ունին եւ թէ Հայաստան հողային պահանջ ունի, օրինական որեւէ հիմք չունին: Թէ° Կարսի եւ թէ° Մոսկուայի համաձայնութիւնները կþըսեն, թէ Սեւրի դաշնագիրը չէ ընդունուած: …Երկու երկիրներուն միջեւ սահմանները կը ճանչցուին միջազգային արժեչափերու համաձայն: Ոչ ոք կրնայ նոյնիսկ համարձակիլ Թուրքիոյ հողային պահանջ ներկայացնել: Սեւրի դաշնագիրը չի կրնար կրկին օրակարգի վրայ գալ: Միացեալ պատմական յանձնախումբի հետ կապուած արդէն 2005-ին թրքական խորհրդարանի որոշումը կայ, որ հայ եւ թուրք ժողովուրդները հաշտեցնող որոշում է: Մեր վարչապետը այդ կապակցութեամբ նամակ գրած է Հայաստանի այն ժամանակուան նախագահին: Այս ծիրին մէջ ենթայանձնախումբի աշխատանքները պիտի սկսին: Մեր երրորդ նպատակը Ատրպէյճանի եւ Հայաստանի միջեւ տագնապին լուծման հասնիլն է: Թուրքիա-Հայաստան յարաբերութիւններու կարգաւորման ժամանակահատուածին մէջ Ատրպէյճանի եւ Հայաստանի միջեւ 17 տարի տեւած լարուածութիւնը սկսած է թուլնալ եւ կարգաւորումը սկսած է արագանալ: Ասիկա տեսնելու համար համբերութեան պէտք կայ: Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութիւնը մեր տարածքային ամբողջականութեան նման սուրբ է: Այս խնդիրին մէջ Թուրքիոյ չափ ջանքեր գործադրող այլ երկիր մը չկայ: Մեր նախագահը այս հարցով խօսած է թէ° Միացեալ Նահանգներու նախագահ Օպամայի, թէ° Ռուսիոյ նախագահ Մետվետեւի հետ: Մինչեւ արձանագրութիւններուն ստորագրումը՝ այս հարցով ես հանդիպեցայ Միացեալ Նահանգներու արտաքին գործոց նախարար Հիլըրի Քլինթընի հետ: Այս տագնապը լուծելու համար մեր ձեռքէն եկած ամէն ինչ կþընենք: Արձանագրութիւններու հաստատման ժամկէտը որոշելը մեր խորհրդարանի իրաւասութիւնն է«, եզրակացուց ան: Տաւութօղլուի զեկուցումէն ետք թուրք խորհրդարանականներ անոր բազմաթիւ հարցումներ ուղղեցին, եղան նաեւ դժգոհ երեսփոխաններ, որոնք բողոքեցին Հայաստան-Թուրքիա արձանագրութիւններուն դէմ: Յատկապէս դժգոհ էր »Ժողովուրդի« կուսակցութեան ներկայացուցիչ Շիւքրիւ Էլեքտաղ, որ կրկնեց իր կուսակցութեան ղեկավար Տենիզ Պայքալի այն կարծիքը, որ Թուրքիան պիտի կորսնցէ մօտիկ բարեկամ մը՝ Ատրպէյճանը:
Փորձելով համոզել արձանագրութիւններուն դէմ դիրքորոշուած ընդդիմութիւնը« Տաւութօղլու յայտարարեց« թէ արձանագրութիւններուն մէջ շեշտուած է հողային ամբողջականութեան պահպանման սկզբունքը: Հակառակ այս արտայայտութիւններուն, կարգ մը ծայրայեղ եւ ընդդիմադիր երեսփոխաններ դարձեալ քննադատեցին արձանագրութիւնները:
»Ազգայնական Շարժում« կուսակցութենէն Օքթայ Վուրալ յայտնեց« թէ բանակցութիւններ պէտք չէ տեղի ունենան Հայաստանի հետ« որովհետեւ անոր սահմանադրութեան մէջ »Կարսը կը ներկայացուի իբրեւ հայկական հող«: Բազմաթիւ երեսփոխաններ խօսեցան արտաքին ճնշումներու տեղի չտալու մասին« եւ շեշտեցին Ատրպէյճանի հետ կապերը սերտ պահելու կարեւորութիւնը:
Փոքրամասնութիւն կազմող, »Քիւրտ Ժողովրդավարական« կուսակցութեան ներկայացուցիչ Սալահէտտին Տեմիրթաշ բոլորովին տարակարծիք էր: »Հայերու ջարդերը իրենց արտացոլումը չեն գտած մեր պատմութեան գիրքերուն մէջ: Ուրացումը մեր պատմութեան մէջ աղէտի մը վերաբերելու միջոց եղած է: Հայերու ջարդերը մեր պատմութեան դասագիրքերուն մէջ չեն դրուած… Մենք պէտք է յիշենք ատիկա«, ըսաւ ան եւ աւելցուց, որ մինչեւ հիմա Թուրքիոյ կառավարութիւնը անվտանգութեան համապատասխան միջոցներ չի կիրարկեր, ինչպէս ատիկա բացայայտուեցաւ Հրանդ Տինքի սպանութեան դէպքին ընթացքին: Տեմիրթաշ աւելցուց, որ Թուրքիոյ մէջ պատմութեան դասագիրքերը պէտք է ձերբազատին խտրականութեան դրսեւորումներէն: Ան նաեւ յայտարարած է, որ թրքական հասարակութիւնը կþապրի եղբայրութեան մթնոլորտի մէջ այն ժամանակ, երբ պատմութեան մէջ կþարտացոլայ խաղաղութեան համընդհանուր լեզուն:
Այսպէս, ան յաւելեալ լարուածութիւն ստեղծեց՝ Հայկական Ցեղասպանութեան մասին արտայայտուելով եւ աւելցնելով թէ Թուրքիոյ պատմութեան մէջ եղած են ժամանակներ, երբ »հայկական« բառը օգտագործուած է իբրեւ անէծք:
Թուրքիոյ Ազգային ապահովութեան խորհուրդը վերջին ամիսներու իր ամէնէն երկար նիստի ընթացքին քննեց Հայաստան-Թուրքիա ստորագրուած արձանագրութիւնները« Ատրպէյճանի եւ Հայաստանի միջեւ հարցերը լուծելու կարեւորութիւնը« Կովկասի մէջ խաղաղութիւն« կայունութիւն« համագործակցութիւն եւ վստահութիւն հաստատելու համար Թուրքիոյ աշխատանքներու շարունակումը: Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարարը նիստի մասնակիցներուն համար մեկնաբանած է Հայաստանի հետ երկկողմանի յարաբերութիւններու կարգաւորման գործընթացի զարգացումները: Խորհուրդը դիտել տուաւ« որ այս գործընթացը պիտի նպաստէ նաեւ Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ հարցերու լուծման:
Այս առթիւ հրապարակուած է հաղորդագրութիւն մը՝ տեղի ունեցած քննարկումներուն մասին: Հաղորդագրութիւնը կը նշէ, որ Թուրքիոյ Ազգային անվտանգութեան խորհուրդը հաւանութիւն տուած է Հոկտեմբեր 6ին Թուրքիոյ խորհրդարանի որդեգրած որոշումին՝ շարունակել Հիւսիսային Իրաքէն եկող ահաբեկչութեան դէմ պայքարը: Քննարկուած են Հոկտեմբեր 10ին Ցիւրիխի մէջ ստորագրուած Հայաստան-Թուրքիա արձանագրութիւններու լոյսին տակ ապագայի հեռանկարները, որոնց շարքին՝ Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրի լուծման մէջ ջանքերու գործադրումը: Կրկին նշուած է Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ գոյութիւն ունեցող տագնապին լուծման քայլերուն աջակցելու անհրաժեշտութիւնը: Հաղորդագրութիւնը կը նշէ թէ Թուրքիոյ մէջ խաղաղութեան, կայունութեան, համագործակցութեան եւ վստահութեան մթնոլորտ ստեղծելուն նպատակաուղղուած աշխատանքները աւելի աշխուժ պիտի շարունակուին:
ՏԱՒՈՒԹՕՂԼՈՒԻ ՏԵՍԱԿՑՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ
ՊԱՔՈՒԻ ՄԷՋ
Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարար Տաւութօղլու, Թուրքիոյ խորհրդարանի ժողովէն ետք, Ատրպէյճան այցելեց մասնակցելու համար Սեւծովեան տնտեսական խորհուրդի երկիրներու համագումարին եւ այս առթիւ, ան տեսակցութիւններ ունենալով, փորձեց փարատել Հայաստան-Թուրքիա արձանագրութիւններուն շուրջ, ազերիներու մտավախութիւնները: Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարարը՝ մեկնաբանելով այն տեսակէտը, թէ Հայաստան-Թուրքիա արձանագրութիւնները վնաս պիտի հասցնեն Լեռնային Ղարաբաղի տագնապի լուծման, յայտարարեց. »Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութիւնը նոյնքան կարեւոր է Թուրքիոյ համար, որքան՝ նոյնինքն Թուրքիոյ տարածքային ամբողջականութիւնը, որովհետեւ ատիկա ռազմավարական կարեւորութիւն ունի մեզի համար: Մենք ազերի ընկերութեան բացայայտ կերպով կը յայտարարենք, որ Ատրպէյճանի հողային ամբողջականութիւնը մեզի համար յարգի է այնքան, որքան՝ Թուրքիայինը: Մենք երբեք անոր վնաս պիտի չհասցնենք: Թուրքիա ներկայ հանգրուանին՝ շնորհիւ իր ձեռնարկած Կովկասի մէջ կայունութեան եւ զարգացման ուխտին, աւելի մեծ յաջողութեան հասաւ, քան որեւէ այլ երկիր: Նախագահ Օպամայի հետ հանդիպման ընթացքին առաջին հարցը, զոր մենք արծարծեցինք, Ղարաբաղն էր: Վերջերս Միացեալ Նահանգներու արտաքին գործոց նախարար Հիլըրի Քլինթընի հետ իմ հանդիպումիս ընթացքին եւս արծարծուած առաջին հարցը Ղարաբաղն էր: Հակառակ ամէն բանի, Թուրքիա միշտ պիտի արծարծէ այս հարցը: Բռնագրաւումի 18 տարուան ընթացքին ամէն բան ըրած ենք եւ պիտի շարունակենք ընել՝ ազատելու համար Ատրպէյճանի բռնագրաւուած հողամասերը: Թուրքիոյ թէ° նախկին եւ թէ° ներկայ կառավարութիւնները երբեք պիտի չփոխեն Ղարաբաղի հարցով իրենց քաղաքականութիւնը, ոչինչ պիտի վնասէ մեր միութեան, եւ այս հարցին վերաբերեալ Թուրքիոյ ռազմավարութիւնը պիտի չփոխուի«, յայտնեց ան:
Թուրքիոյ արտաքին գործոց նախարարը նաեւ յայտնեց, որ ազերի իր պաշտօնակից Էլմար Մամետեարովի հետ իր հանդիպումը եղբայրական հանդիպում մըն էր: »Անկեղծ եւ բաց երկխօսութիւն մը կար: Նշեմ, որ միացեալ կողմ մըն ենք: Ես անձնապէս աշխարհի տարածքին Թուրքիոյ 120 դեսպանատուներուն եւ 180 հիւպատոսարաններուն գրաւոր հրաման մը տուի ազերիները իբրեւ թուրք քաղաքացիներ ընդունելու եւ անոնց հարցերը լուծելու: Մամետեարովին ըսի, թէ »ասիկա ձեր դեսպանատունն է եւ հիւպատոսարանը, եւ Ատրպէյճանի ոեւէ քաղաքացի կրնայ անոնց հետ կապ պահել՝ լուծելու համար իր հարցերը«, ըսաւ Տաւութօղլու:
Միւս կողմէ՝ Թուրքիոյ նախագահ Կիւլ, Ատրպէյճանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի հետ երկարատեւ հեռաձայնային հաղորդակցութիւնէ մը ետք, մամլոյ ասուլիսի մը ընթացքին ըսած էր.- »Այդ հեռաձայնային հաղորդակցութեան ընթացքին մենք անգամ մը եւս հաստատեցինք իրարու մեր ապաւինիլը: Մեր արտաքին գործոց նախարարը Պաքու է եւ ան նախագահ Ալիեւը մանրամասնութիւններէ տեղեակ պիտի պահէ: Վերջերս Նախիջեւանի մէջ հանդիպում ունեցանք: Բոլորին կոչ կÿուղղեմ շատ զգուշ ըլլալու: Կրնան դիտաւորեալ կամ ակամայ քայլեր ըլլալ, որոնք կրնան վնասել մեր եղբայրութեան: Հարկ է անոնցմէ խուսափիլ«: Նշենք թէ Կիւլ, Անգարայի մէջ Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարպայեւի հետ զրոյցի մը ընթացքին յայտարարած էր, որ »Ատրպէյճան մեր եղբայրն է: Ատրպէյճանի հետ մէկ ազգ ենք եւ ամէնուրեք մեր միասնականութիւնը ցոյց կու տանք: Պէտք է զգուշանանք սխալ հասկացողութիւններէ եւ վարմունքներէ, որոնք եղբայրութեան վնաս կը հասցնեն: Դժուար ժամանակներու ընթացքին այդպիսի դժուարութիւններ կրնան ըլլալ«: