ՊԱՏ­ՄՈՒ­ԹԻՒՆՆ ՈՒ ԱՍ­ՏՈ­Ի­ԾՈՅ ԿԱՄ­ՔԸ…ՀԱ­ՒԱՏՔ, ԵԿԵ­ՂԵ­ՑԻ ԵՒ ԱԶ­ԳՈՒ­ԹԻՒՆ

ՊԵՏՐՈՍ ՔՀՆՅ. ՇԻԹԻԼԵԱՆ

Այս նիւ­թը կա­րե­ւոր է մե­զի` հա­յե­րուս հա­մար հասկ­նա­լի պատ­ճա­ռով: Շա­տեր կը նա­յին մեր եկե­ղեցի­ին որ­պէս միայն ազ­գա­յին կա­ռոյց, ազ­գա­պահ­պա­նու­թեան մի­ջոց, բան մը որ կայ եկե­ղեց­ւոյ հաս­կա­ցո­ղու­թեան մէջ:

Իրա­կա­նու­թեան մէջ միայն մեր եկե­ղե­ցին չէ որ ազ­գա­յին է, այս յա­տուկ է մա­նա­ւանդ աւան­դա­կան եկե­ղե­ցի­նե­րուն: Օրի­նակ` Ռուս Ուղ­ղա­փառ Եկե­ղե­ցին: Ան ու­նե­ցած է նոյն դե­րը ռուս ժո­ղո­վուր­դին պատ­մու­թեան մէջ ինչ որ ու­նե­ցած է Հայ Եկե­ղե­ցին մեր պա­րա­գա­յին: Ռու­սա­կան գի­րե­րու ստեղծ­ման պատ­մու­թիւնը նման է մեր պատ­մու­թեան, այն տար­բե­րու­թեամբ որ ռու­սե­րուն պա­րա­գա­յին ոչ թէ ռուս, այլ եր­կու յոյ­ներ` Սբ.Կիւ­րեղ եւ Սբ.Մե­թոտի­ոս ստեղ­ծած են զայն: Երկ­րորդ հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի շրջա­նին երբ ար­դէն քսան տա­րի­ներ եկե­ղե­ցին հա­լած­ուած էր Ռուս­իոյ մէջ, հա­մայ­նա­վար անաստ­ուած­եան վար­չա­կար­գը հասկ­նա­լով եկե­ղեց­ւոյ ազ­դե­ցու­թիւնը մար­դոց հայ­րե­նա­սի­րու­թիւն ներշն­չե­լու մէջ, թոյլ տուաւ որ եկե­ղե­ցին աւե­լի ազատ գոր­ծէ, ներշն­չէ ժո­ղո­վուր­դին եւ օրհ­նէ զօր­քե­րուն:

Ու­րիշ կա­րե­ւոր օրի­նակ մըն է Լե­հաս­տա­նի կա­թո­ղի­կէ լա­տին եկե­ղե­ցին, որուն դե­րը վճռո­րոշ եղաւ այդ եր­կի­րը խորհր­դա­յին եւ հա­մայ­նա­վար լու­ծէն ազա­տագ­րե­լու մէջ: Այ­սօր ըն­դուն­ուած կար­ծիք է, որ գլխա­ւո­րա­բար եկե­ղեց­ւոյ ներ­գոր­ծու­թիւնն էր պատ­ճա­ռը, որ Լե­հաս­տա­նը` արե­ւել­եան Եւ­րո­պա­յի միւս եր­կիր­նե­րէն աւե­լի ճիշդ, ար­դիւ­նա­ւէտ եւ յա­ջող ձե­ւե­րով կրցաւ պայ­քա­րիլ այդ տի­րա­պե­տու­թեան դէմ:

Իրա­կա­նու­թեան մէջ ոչ մէկ հա­կադ­րու­թիւն կայ եկե­ղե­ցին ազ­գա­յին ըլ­լա­լու եւ քրիս­տո­նէ­ու­թան մի­ջեւ: Եթէ եկե­ղե­ցին կը գոր­ծէ աշ­խար­հին մէջ, ան պէտք է ճշմա­րիտ հա­յե­լին ըլ­լայ աշ­խար­հին մէջ գո­յու­թիւն ու­նե­ցող իրո­ղու­թիւն­նե­րուն: Սխալ կար­ծիք մըն է այն, թէ քրիս­տո­նէ­ու­թիւնը կը մեր­ժէ ազ­գու­թիւնը: Քրիս­տո­սի խօս­քը, թէ. “Գա­ցէք եւ բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­նե­րը ին­ծի աշա­կերտ դար­ձու­ցէք“, Մատթ. 28.19, ցոյց կու տայ որ Քրիս­տոս կ՛ըն­դու­նի ազ­գե­րու գո­յու­թիւնը:

Տա­րած­ուած ու­րիշ սխալ կար­ծիք մըն է, թէ քրիս­տո­նէ­ու­թիւնը չա­րին չդի­մադ­րել կը քա­րո­զէ ու հե­տե­ւա­բար ազ­գա­յին հար­ցե­րուն լուծ­ման հա­մար ան խո­չըն­դոտ կրնայ հան­դի­սա­նալ: Նման կար­ծիք ու­նե­ցող­նե­րը  յա­ճախ կը մէջ­բե­րեն Քրիս­տո­սին խօս­քը թէ. “Եթէ մէ­կը աջ երե­սիդ ապ­տակ զար­նէ` միւս երեսդ ալ դար­ձուր իրեն“, Մատթ.5.39: Նախ եւ առաջ պէտք է նշել, որ տար­բե­րու­թիւն կայ անձ­նա­կան եւ հա­ւա­քա­կան հար­ցե­րը լու­ծե­լու ձե­ւե­րուն մէջ: Վե­րը նշուած խօս­քը աւե­լի կը վե­րա­բե­րի անձ­նա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն. Քրիս­տոս հոն եզա­կի կը խօ­սի եւ ո՛չ յոգ­նա­կի: Հա­ւա­քա­կան հար­ցե­րուն պա­րա­գա­յին աւե­լի յար­մար պի­տի ըլ­լա­յին մէջ­բե­րել Քրիս­տո­սին երա­նի­նե­րը.

“Երա­նի՜ անոնց, որոնք ար­դա­րու­թեան քաղցն ու ծա­րա­ւը ու­նին, որով­հե­տեւ անոնք պի­տի յա­գե­նան:

Երա­նի՜ անոնց, որոնք կը հա­լած­ուին ար­դա­րու­թեան հա­մար, որով­հե­տեւ անոնց է եր­կին­քի ար­քա­յու­թիւնը“: Մատթ. 5.6, 5.10:

Իսկ ազ­գա­յին հար­ցե­րը ան­կաս­կա­ծօ­րէն մաս կը կազ­մեն մարդ­կու­թեան ար­դա­րու­թեան հա­մար տա­րուող պայ­քա­րին:Դեռ աւե­լին, Քրիս­տո­սի ու­ժա­յին ըն­թաց­քը Երու­սա­ղէ­մի տա­ճա­րը պա­րա­նով վա­ճա­ռա­կան­նե­րէն մաք­րե­լու հա­մար կամ անոր ծանր խօս­քե­րը ըս­ուած փա­րի­սե­ցի­նե­րուն. “Իժե­րու ծնունդ…….“ եւայլն, ցոյց կու տան որ քրիս­տո­նէ­ու­թիւնը չի ժխտեր ու­ժա­յին ու ար­մա­տա­կան ձե­ւե­րով պայ­քա­րի­լը: Հար­ցը հո՛ն է որ պէտք է գիտ­նալ, ե՞րբ եւ ո՞ւր այս կամ այն մի­ջո­ցը գոր­ծա­ծել: Եթէ Կանտի­ին խա­ղաղ պայ­քա­րի ձե­ւը տրա­մա­բա­նա­կան ու ար­դիւ­նա­ւէտ էր Եւ­րո­պա­ցի անգլ­ի­ա­ցին դէմ պայ­քա­րե­լու հա­մար, բար­բա­րոս թուր­քին կամ ատր­պէյ­ճանցի­ին պա­րա­գա­յին նման մի­ջոց մը նուա­զա­գոյ­նը մի­ա­միտ կրնար ըլ­լալ…

Ամե­նայն դէպս ու չնա­յած որոշ ցա­ւա­լի բա­ցա­ռու­թիւն­նե­րուն, մեր եկե­ղե­ցին ազ­գին վճռո­րոշ պա­հե­րուն ճիշդ կողմ­նո­րոշ­ուած է թէ ի՞նչ պէտք է ընել: Օրի­նակ. Ղե­ւոնդ Երէ­ցը, Խրիմ­եան Հայ­րի­կը, ֆի­տայ­ի­ա­կան շարժ­ման սա­տա­րող` Մշոյ Վար­դան Վար­դա­պե­տը, Գէ­որգ Ե. Ամե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սը որ չնա­յած աշ­խար­հա­կան ղե­կա­վա­րու­թեան պա­հան­ջին մեր­ժեց Էջմ­ի­ա­ծի­նը պար­պել 1918 Մա­յիս-ին երբ թուր­քե­րը կը յա­ռա­ջա­նա­յին դէ­պի Արա­րատ­եան դաշտ, Գա­րե­գին Եպս. Յով­սէփ­եան­ցը (ետ­քը Գա­րե­գին Ա. Մե­ծի Տանն Կի­լիկ­իոյ Կա­թո­ղի­կո­սը)` որ գլխա­ւոր ներշն­չող­նե­րէն մէ­կը եղաւ 1918-ի Մա­յիս­եան յաղ­թա­նակ­նե­րուն, Խո­րէն Ա. Ամե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սը` որ 1938-ին սթա­լին­եան բռնու­թիւն­նե­րուն ժա­մա­նակ մար­տի­րո­սա­ցաւ, Զա­րեհ Ա. Մե­ծի Տանն Կի­լիկ­իոյ Կա­թո­ղի­կո­սը` որ հե­րո­սա­բար պայ­քա­րե­ցաւ որ­պէս­զի մեր եկե­ղե­ցին իր ան­կա­խու­թիւնը պա­հէր ու իր առող­ջու­թեան վատ­թա­րա­ցու­մով ու վախ­ճա­նու­մով գի­նը տուաւ իր ըն­թաց­քին, Վազ­գէն Ա. Ամե­նայն Հա­յոց Կա­թո­ղի­կո­սը` որ 1965-ին Մեծ Եղեռ­նին նուիր­ուած առա­ջին յու­շար­ձա­նը կանգ­նե­ցուց Խորհր­դա­յին Հա­յաս­տա­նի մէջ… եւայլն:

Ար­ցա­խի Առաջ­նորդ Պար­գեւ Սրբա­զա­նը կը պատ­մէ թէ Շու­շին ազա­տագ­րե­լու ժա­մա­նակ, Գրի­գոր Քհնյ.Մար­կոս­եա­նին պար­տա­կա­նու­թիւն տուած է որ մեր ջո­կատ­նե­րուն առ­ջե­ւէն քա­լէ: Տէր Հայ­րը Խա­չը ձեռ­քին տե­ղէն չէ շար­ժած նոյ­նիսկ այն ժա­մա­նակ երբ մեր ջո­կատ­նե­րը ետ քաշ­ուած են թշնամի­ին զօ­րա­ւոր կրա­կոց­նե­րէն ու այդ­պի­սով ներշն­չած է մեր զօր­քե­րուն որ դարձ­եալ յար­ձակ­ման անց­նին ու յա­ջո­ղին Շու­շին ազա­տագ­րել:

Գա­լով մշա­կոյ­թին, հոն ակն­յայտ է քրիս­տո­նէ­ու­թեան ու­նե­ցած կա­րե­ւոր դե­րը մեր մշա­կոյ­թին եւ ընդ­հան­րա­պէս հայ­կա­կան ինք­նու­թիւնը ստեղ­ծե­լու մէջ: Հոս նո­րու­թիւն աւելց­նե­լը դժուար է, բայց կ՛ու­զեմ յի­շել եր­կու իրո­ղու­թիւն­ներ.

1- Մենք այ­սօր կը մոռ­նանք, թէ հայ գի­րե­րը ստեղծ­ուած են ոչ թէ հա­յա­պահ­պա­նու­թեան հա­մար որ այն ժա­մա­նակ անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն մը չէր որով­հե­տեւ դեռ սփիւռք գո­յու­թիւն չու­նէր, այլ հա­ւատ­քի քա­րոզ­չու­թեան հա­մար: Այս յստակ կ՛երե­ւի Կո­րիւ­նի “Վարք Մաշ­տո­ցին“ մէջ, որու հին­գե­րորդ գլխուն մէջ Սբ.Մես­րոպ դժուա­րու­թիւն­ներ ու­նե­նա­լով Աւե­տա­րա­նը քա­րո­զե­լու Գող­թան գա­ւա­ռին մէջ, կը հասկ­նայ հա­յե­րէն այ­բու­բէն մը ստեղ­ծե­լու անհ­րա­ժեշ­տու­թիւնը: Այն­պէս որ պատ­մա­կան ճշմար­տու­թիւնը այն է, որ հայ գի­րե­րը ստեղծ­ուած են Աւե­տա­րա­նի քա­րոզ­չու­թիւնը դիւ­րաց­նե­լու եւ յա­ջո­ղց­նե­լու հա­մար: Աւե­լի ուշ, երբ եր­կար ժա­մա­նա­կով պե­տա­կա­նու­թիւնը կորսն­ցու­ցինք եւ Սփիւռք ու­նե­ցանք, գի­րե­րը դար­ձան մեր ինք­նու­թիւնը պա­հե­լու գլխա­ւոր մի­ջոց­նե­րէն մէ­կը: Փաս­տօ­րէն` կրօ­նա­կան նկա­տա­րում­նե­րով բա­րի գործ մը նպաս­տեց ազ­գա­յին կա­րե­ւոր ծրա­գի­րի մը: Այս ցոյց կու տայ, որ ներ­քին կապ մը կայ հա­ւատ­քին եւ ազ­գու­թեան մի­ջեւ եւ եր­կու­քը իրար կը լրաց­նեն: Որ­պէս հա­ւա­տաց­եալ առանց տա­րա­կու­սան­քի կրնանք ըսել, որ Աս­տու­ծոյ փառ­քին հա­մար գի­րեր ստեղ­ծե­ցինք, բայց այդ մէ­կը նաեւ մեծ բա­րիք մը եղաւ մեր ազ­գա­յին ինք­նու­թիւնը պա­հե­լու ու բարձր մա­կար­դա­կի եւ ինք­նու­րոյն ազ­գա­յին մշա­կոյթ մը ստեղ­ծե­լու հա­մար:

2- Պա­րոյր Սե­ւա­կը եզ­րա­կաց­նե­լով Կո­մի­տաս Վար­դա­պե­տին դե­րը ու տե­ղը մեր պատ­մու­թեան եւ մշա­կոյ­թին մէջ կ՛ըսէ, թէ զայն կա­րե­լի է հա­մե­մա­տել միայն Սբ.Մես­րոպ Մաշ­տո­ցին: Այ­սինքն` ոչ թէ միայն միջ­նա­դար­եան, այլ ներ­կայ ժա­մա­նակ­նե­րու մեր մշա­կոյ­թին մէջ  եկե­ղեց­ւոյ դե­րը ծան­րակ­շիռ է:

Եկե­ղե­ցին իր էու­թեամբ հա­ւատ­քի եւ կրօ­նա­կան կա­ռոյց է, որ ըլ­լա­լով իր գոր­ծող շրջա­պա­տին ան­քակ­տե­լի մա­սը, իր շրջա­պա­տին հա­մա­պա­տաս­խան եւ հասկ­նա­լի ձե­ւե­րով հա­ւատ­քի իր վկա­յու­թիւնը կ՛ար­տա­յայ­տէ: Եթէ տու­եալ ազ­գին մէջ կը գոր­ծէ, ան այդ ազ­գին լե­զուով, այդ ազ­գին հա­մար հասկ­նա­լի ձե­ւե­րով կը խօ­սի, մէկ կող­մէն որ­պէս ճշմա­րիտ անդ­րա­դար­ձը իր գոր­ծող շրջա­պա­տին, իսկ միւս կող­մէն որ­պէս­զի հասկ­նա­լի դառ­նայ: Այս չի վե­րա­բե­րիր միայն տե­սա­նե­լի ու աչ­քի զար­նող երե­ւոյթ­նե­րուն, ինչ­պէս են` լե­զուն, ճար­տա­րա­պե­տու­թիւնը, երաժշ­տու­թիւնը, զգես­տը… եւայլն: Այս շատ աւե­լի խո­րունկ կ՛եր­թայ: Երբ աշ­խար­հա­կան­նե­րը եկե­ղե­ցա­կան­նե­րու կը քննա­դա­տեն եւ հա­կա­ռա­կը` երբ եկե­ղե­ցա­կան­ներ աշ­խար­հա­կան­նե­րու, պէտք չէ մոռ­նալ որ եկե­ղե­ցին ազ­գէն կը ծնի եւ ինչ որ հոն տե­ղի կ՛ու­նե­նայ անդ­րա­դարձն է ժո­ղո­վուր­դին մէջ տե­ղի ու­նե­ցող գոր­ծըն­թացք­նե­րուն: Օրի­նակ` եթէ եկե­ղե­ցին կ՛ու­շա­նայ բա­րե­նո­րո­գում­նե­րու մէջ, ատոր պատ­ճա­ռը ո՛չ թէ միայն եկե­ղե­ցա­կանն է, այլ` ամ­բողջ ազ­գը, մա­նա­ւանդ մեր պա­րա­գա­յին, նկա­տի առ­նե­լով աշ­խար­հա­կան­նե­րուն զօ­րա­ւոր ներ­կա­յու­թիւնը եկե­ղեց­ւոյ վար­չա­կան կա­ռոյց­նե­րուն մէջ:

Միւս կող­մէն եկե­ղե­ցին աւան­դու­թեան կրողն է, անոր խտա­ցումն է ու պա­հո­ղը եւ ոչ թէ միայն եկե­ղե­ցա­կան` այլ ազ­գա­յին աւան­դու­թեան: Եթէ կ՛ու­զէք լսել թէ ի՞նչ կ՛եր­գէր մեր ժո­ղո­վուր­դը աս­կէ հա­զար տա­րի­ներ առաջ, լաւ լսե­ցէք մեր հո­գե­ւոր երաժշ­տու­թիւնը: Այս պատ­ճա­ռով եկե­ղե­ցին զգոյշ է փո­փո­խու­թեանց նկատ­մամբ, որ­պէս­զի յան­կարծ սխա­լա­մամբ վա­ւե­րա­կանն ու իս­կա­կա­նը չկորս­ուի: Եթէ ու­րիշ կա­ռոյց­նե­րու պա­րա­գա­յին փո­փո­խու­թիւն­նե­րը արագ կրնան ըլ­լալ, եկե­ղեց­ւոյ պա­րա­գա­յին արագ փո­փո­խու­թիւն­նե­րը կոր­ծա­նիչ են, որով­հե­տեւ եկե­ղե­ցին ոչ թէ իր ար­տա­քի­նով, այլ իր էու­թեամբ պահ­պա­նո­ղա­կան կա­ռոյց է: Այս չի նշա­նա­կեր, որ բա­րե­փո­խում­նե­րը եւ այժ­մէ­ա­կա­նա­ցու­մը պէտք չեն, բայց ինչ­պէս ար­դէն նշե­ցինք անոնք պէտք է ըլ­լան աս­տի­ճա­նա­բար, զգու­շօ­րէն եւ խո­րունկ ու ման­րակր­կիտ ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րէ ետք:

Յստա­կաց­նե­լու հա­մար պէտք է ըսել, որ ազ­գա­յին եկե­ղե­ցի հաս­կա­ցո­ղու­թիւնը եր­բեք պէտք չէ շե­ղէ եկե­ղե­ցին, որ­պէս­զի իր հիմ­նա­կան առա­քե­լու­թե­նէն հե­ռա­նայ, որն է Քրիս­տո­սին մար­մի­նը ըլ­լա­լը, այ­սինքն այս աշ­խար­հին մէջ յստակ ու շօ­շա­փե­լի հա­ւատ­քի վկա­յու­թիւն տա­լը: Եկե­ղեց­ւոյ քրիս­տո­նէ­ա­կան վկա­յու­թեան ամե­նագլ­խա­ւոր երես­նե­րէն մէկն է ար­դար ու ճշմար­տա­խօս ըլ­լա­լը: Եկե­ղե­ցին առա­ջինն է որ պէտք  է պայ­քա­րի ազ­գէն ներս տե­ղի ու­նե­ցող անար­դա­րու­թիւն­նե­րուն դէմ: Աշ­խար­հա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը կրնան թե­րա­նալ, բայց եթէ եկե­ղե­ցին թե­րա­նայ ար­դար ըլ­լա­լու իր պար­տա­կա­նու­թեան մէջ, ապա ան այ­լեւս կը պարպ­ուի իր էու­թե­նէն` Քրիս­տո­սէն: Եկե­ղե­ցին պէտք է միշտ ի՛ն­քը առա­ջի­նը հե­տապն­դէ ար­դա­րու­թիւնն ու ճշմար­տու­թիւնը: Ըն­կե­րա­յին ար­դա­րու­թեան չա­փա­նիշ­նե­րու կեն­դա­նի ըլ­լա­լը ու գոր­ծե­լը ազ­գէն ներս, անհ­րա­ժեշտ պայ­ման­ներ են ազ­գին ներ­քին ամ­րու­թեան, անոր առողջ ըլ­լա­լուն, անոր աւե­լի զօ­րա­ւոր ըլ­լա­լուն նաեւ ար­տա­քին թշնա­մի­նե­րուն նկատ­մամբ: Պէտք չու­նինք հե­ռու եր­թա­լու: Այ­սօր­ուան Հա­յաս­տա­նի օրի­նա­կը ամե­նէն յստակ օրի­նա­կը կրնայ ծա­ռա­յել, ուր մեր եկե­ղեց­ւոյ վեր­նա­խա­վի կա­րե­ւոր մէկ մա­սին ու փտած պե­տու­թեան եւ յան­ցա­գործ շրջա­նակ­նե­րուն նոյ­նա­ցում մը կայ, որ գլխա­ւոր պատ­ճառ­նե­րէն մէկն է Հա­յաս­տա­նի այ­սօր­ուան ծանր ըն­կե­րա­յին վի­ճա­կին, որ իր կար­գին գլխա­ւոր պատ­ճառն է ար­տա­գաղ­թին, որուն հա­մար պէտք է մե­ղադ­րել ոչ թէ պարզ ժո­ղո­վուր­դին որ անե­լու­թե­նէ ելած ու պա­րա­գա­նե­րու ջախ­ջա­խիչ մե­ծա­մաս­նու­թեամբ չու­զե­լով կը լքէ իր հայ­րե­նի­քը, այլ` իշ­խող վեր­նա­խա­վին, ըլ­լա՛լ աշ­խար­հա­կան, ըլ­լա՛յ հո­գե­ւոր: Եթէ այ­սօր քրիս­տո­նա­վա­յել, ար­դա­րու­թիւնը մատ­նան­շող, ժո­ղո­վուր­դին իս­կա­կան կա­րիք­նե­րուն ու ցա­ւե­րուն պաշտ­պան եկե­ղե­ցի ու­նե­նա­յինք, ան­կաս­կա­ծօ­րէն ըն­կե­րա­յին հար­ցերն ալ աւե­լի լաւ մա­կար­դա­կի վրայ կրնա­յին ըլ­լալ, բան մը որ իր կար­գին կրնար դան­դա­ղեց­նել ար­տա­գաղ­թը, որ այ­սօր­ուայ մեր գլխա­ւոր ազ­գա­յին մտա­հո­գու­թիւնն է: Ահա թէ ինչ­պէս կրօ­նա­կանն ու ազ­գա­յին կրնան իրա­րու մի­ա­նալ, որով­հե­տեւ եր­կուքն ալ կը ծա­ռա­յեն բարի­ին ու մաս կը կազ­մեն մար­դու բա­րօ­րու­թեան եւ եր­ջան­կու­թեան հա­մար մղուող պայ­քա­րին:

Առա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ Պել­ճի­գա­յի քար­տի­նալ`   Տէ­զի­րէ-Ժո­զէֆ Մեր­սի­յէն (De՛sire՛-Joseph  Mercier), որ պայ­քա­րած է Գեր­ման­իոյ իր երկ­րին զաւթ­ման եւ իր հայ­րե­նա­կից­նե­րուն հան­դէպ ան­մարդ­կա­յին վե­րա­բեր­մուն­քին դէմ ըսած է. “Հայ­րե­նա­սէր ըլ­լա­լը քրիս­տոն­եայ ըլ­լա­լու կա­րե­ւոր պայ­ման­նե­րէն մէկն է“: