ՑԵ­ՂԱՍ­ՊԱ­ՆՈՒ­ԹԵԱՆ ՀԱ­ՐԻՒ­ՐԱՄ­ԵԱ­ԿԻ ՍԵ­ՄԻՆ.- ՄԵՐ ԿՈՐՍ­ՈՒԱԾ ՈՒ ՎՏԱՆԳ­ՈՒԱԾ ՄԻԼԻ­ՈՆ­ՆԵ­ՐԸ ՎԵ­ՐԱ­ԿԱՆԳ­ՆԵ­ԼՈՒ ԱՌԱ­ՋԱՐԿ

Ս. ՄԱՀ­ՍԷ­ՐԷՃ­ԵԱՆ

 

ՏԱԳ­ՆԱՊ. ԽՈՐՔ

ՈՒ ՏԱ­ՐՈ­ՂՈՒ­ԹԻՒՆ

Ըն­դուն­ուած փաստ է, որ Թուրք­իոյ ծրագ­րած ու իրա­գոր­ծած Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հե­տե­ւան­քով, տուած ենք շուրջ 1.5 միլի­ոն զոհ: Այս թիւին վրայ կրնանք դիւ­րու­թեամբ աւելց­նել կարճ ատեն առաջ կա­տար­ուած Հա­միտ­եան Ջար­դե­րու հա­րիւր հա­զա­րա­ւոր զո­հե­րուն թիւե­րը:

Նմա­նա­պէս փաս­տացի­օ­րէն ար­ձա­նագր­ուած է, որ Թուրք­իա բռնագ­րա­ւուած է մեր պատ­մա­կան հայ­րե­նի­քին մե­ծա­գոյն բա­ժի­նը, Արեւմտ­եան Հա­յաս­տա­նով ու Կի­լիկ­իա­յով, իսկ այ­սօր­ուան Հա­յաս­տանն ու ազա­տագր­եալ Ար­ցա­խը` միայն մէկ փոքր կո­տո­րակն են մեր պատ­մա­կան հայ­րե­նի­քին:

Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն վե­րապ­րող­նե­րուն յստակ թիւը չու­նինք, կամ` տար­բեր վի­ճա­կագ­րու­թիւն­նե­րու հի­մամբ ու­նինք տար­բեր թիւեր, որոնք կը տա­րու­բե­րին քա­նի մը տասն­եակ հա­զա­րէն քա­նի մը հա­րիւր-հա­զա­րի մի­ջեւ. վե­րապ­րող­նե­րու “ցու­ցա­կին“ մաս կը կազ­մեն Ա. Աշ­խար­հա­մար­տէն ետք կի­լիկ­եան քա­ղաք­ներ վե­րա­դար­ձող խլեակ­նե­րը, որոնք եր­կու տա­րի ետք մաս­նա­կի նոր ջար­դե­րու պի­տի են­թարկ­ուէ­ին ու պի­տի բռնա­դատ­ուէ­ին երկ­րորդ – ու վերջ­նա­կան – աք­սո­րի, նա­եւ` Արեւմտ­եան Հա­յաս­տա­նէն ալիք-ալիք բռնա­գաղ­թի են­թար­կուող­նե­րը` 1915-18 տա­րի­նե­րուն, անոնք` որ ապաս­տա­նե­ցան Արե­ւել­եան Հա­յաս­տան ու միա­ձուլ­ուե­ցան շրջա­նի հա­յու­թեան հետ (“Արե­ւել­եան վեց նա­հանգ­ներ“էն ճո­ղոպ­րած ու Արե­ւել­եան Հա­յաս­տան ապաս­տա­նող­նե­րու ժա­ռան­գորդ­նե­րը մին­չեւ այ­սօր ալ չեն մոռ­ցած իրենց պատ­կա­նե­լիու­թիւնը, պատ­մա­կա­նօ­րէն հայ­կա­կան հո­ղե­րուն նկատ­մամբ իրա­ւա­տի­րու­թիւնը, թէ­եւ այս կամ­քը այ­սօր ար­տա­յայ­տու­թիւն չի գտներ այն ուժգ­նու­թեամբ, ինչ որ կը բնո­րո­շէր 30ական, 50ական ու 70ական-80ական տա­րի­նե­րը. փա՞ստ կ՛ու­զէք. վե­րա­դար­ձէք այդ տա­րի­նե­րու մեր գրա­կա­նու­թեան էջե­րուն, որոնք բազ­մա­թիւ ձե­ւեր գտած են խոր­տա­կե­լու կար­միր կայս­րու­թեան բա­նադ­րան­քի պատ­նէշ­նե­րը…):

Բա­ւա­կան յստակ թիւեր ու­նինք նա­եւ ստա­լին­եան մո­ղո­քին մեր տուած զո­հե­րու թիւին մա­սին. ըստ բա­ւա­կա­նին ճշգրիտ թիւե­րով գի­տենք Բ. Աշ­խար­հա­մար­տին մեր տուած զո­հե­րուն քա­նա­կը եւս, ըլ­լա՛յ խորհր­դա­յին բա­նա­կին ճամ­բով, ըլ­լա՛յ արեւմտ­եան կողմն աշ­խար­հի:

Մէկ խօս­քով, մեր տուած զո­հե­րուն` ջար­դե­րու, հա­լա­ծանք­նե­րու եւ պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րու հե­տե­ւան­քով ճանչց­ուած զո­հե­րուն թիւե­րը ըստ բա­ւա­կա­նին յստակ են:

Սա­կայն ո՞վ կրցած է կամ մտա­ծած` հա­շիւ պա­հե­լու (մի­թէ կա­րե­լի՞ է նման հա­շիւ պա­հել) մեր միւս կո­րուստ­նե­րուն մա­սին, որ ծա­նօթ է “Սպի­տակ Ջարդ“ հաս­կա­ցու­թեամբ: Փաս­տօրէն, տուած ենք ու կը շա­րու­նա­կենք տալ մարմ­նա­պէս չջարդ­ուած-չսպանն­ուած զո­հեր, տագ­նա­պած ենք ու կը տագ­նա­պինք այդ զո­հե­րով. կը տագ­նա­պինք մա­նա­ւանդ վե­րան­կա­խա­ցած Հա­յաս­տա­նի պար­պու­մով, լաւ ըմբռ­նե­լով, որ ար­տա­գաղ­թի թա­փը հետզ­հե­տէ կ՛աւել­նայ, հե­ռա­ցող­նե­րը կը մեկ­նին ընդ­հան­րա­պէս չվե­րա­դառ­նա­լու տրա­մադ­րու­թեամբ, ներ­գաղ­թող­նե­րուն հա­մե­մա­տու­թիւնը մեկ­նող­նե­րուն մէկ փոքր կո­տո­րա­կը կը կազ­մէ: Հայ­րե­նի­քէն հե­ռու ին­կած-հե­ռա­ցող` Ար­տերկ­րի հա­յու­թեան կը սպառ­նան ձու­լում, հայ­կա­կան ար­մատ­նե­րէ հե­ռա­ցում, ան­ջա­տում, զանգ­ուա­ծա­յին “տար­բա­ղադ­րու­թիւն“, ահագ­նաց­նե­լով “Սպի­տակ Ջարդ“ի զո­հե­րուն թիւը…: Այս ըն­թաց­քը կը ստեղ­ծէ են­թա-տագ­նապ­ներ, զորս կա­րե­լի է կո­չել տար­բեր անուն­նե­րով (տար­բեր անուն­նե­րը չեն թե­թեւց­ներ տագ­նա­պին տա­րո­ղու­թիւնը, չեն փո­խեր բնոյ­թը):

Մօ­տիկ ու մի­ջին անց­եա­լի տու­եալ­նե­րը, հա­յու­թեան ճա­կա­տագր­ուած պայ­ման­նե­րը աչ­քի առ­ջեւ ու­նե­նա­լով, հա­ւա­նա­բար կ՛ար­ժէ գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ պատ­րաս­տել մեզ` իբ­րեւ ժո­ղո­վուրդ մա­շեց­նող այս երկ­րորդ ըն­թաց­քին, այ­սինքն` բռնա­գաղ­թի, ար­տա­գաղ­թի իբ­րեւ ան­մի­ջա­կան հե­տե­ւանք` աշ­խար­հա­տա­րած հա­յու­թեան ձուլ­ման ու թիւի նուա­զու­մին մա­սին:

Նման մատ­նան­շում նո­րու­թիւն չէ. յա­ճախ անդ­րա­դար­ձած ենք այս ցա­ւին, բաղ­դա­տու­թիւն­ներ կա­տա­րած` հա­յու­թեան տա­րե­կից այլ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու թիւի վե­րի­վայ­րում­նե­րուն մա­սին. հաս­նե­լով մին­չեւ հե­ռա­ւոր անց­եալ` աչ­քի առ­ջեւ ու­նե­ցած ենք պար­սիկ­նե­րու, յոյ­նե­րու, հռո­մէ­ա­ցի­նե­րու (որոնց բազ­մա­տասն­եակ միլի­ոն­նե­րով ժա­ռան­գորդ­նե­րը կը լեց­նեն այ­սօր­ուան Իտալ­ի­ան), հրեա­նե­րու, քիւր­տե­րու, արաբ­նե­րու, եւ­րո­պա­կան այլ եր­կիր­նե­րու եւ մին­չեւ իսկ թուր­քե­րու թիւի աճը, եւ իբ­րեւ մխի­թա­րանք (ան­կաս­կած որ ար­դա­րօ­րէն)` ար­ձա­նագ­րած ենք, որ հա­յու­թիւնը չէ հե­տե­ւած ասո­րի­նե­րու, աք­քատ­նե­րու, հի­թիթ­նե­րու, պոն­տա­ցի­նե­րու կամ պատ­մու­թեան ան­ցած այլ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ցան­կին: Սա­կայն փաս­տը կը մնայ փաստ. թէ՛ հե­ռա­ւոր անց­եա­լին, թէ՛ Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն ետք, թէ՛ Հա­յաս­տա­նի վե­րան­կա­խա­ցու­մէն աս­դին` վեր­ջին քսան տա­րի­նե­րուն, հա­յու­թեան թուա­կան աճը չէ ստա­ցած բնա­կան յա­ւե­լու­մի ըն­թացք. եթէ այ­սօր­ուան մեր ան­կախ հայ­րե­նի­քին մէջ ու­նինք շուջ երեք միլի­ոն բնա­կիչ (ոմանք սա լա­ւա­տես թիւ կը նկա­տեն), որուն դի­մաց, եթէ ըն­դու­նինք, որ Ար­տերկ­րի մէջ կը բնա­կին այդ թիւին կրկնա­պա­տի­կը ու քիչ մըն ալ աւե­լին, մխի­թար­ուե­լու շատ պատ­ճառ չենք ու­նե­նար, որով­հե­տեւ անց­եալ տաս­նամ­եակ­նե­րը, մաս­նա­ւո­րա­բար Ցե­ղաս­պա­նու­թեան յա­ջոր­դած տա­րի­նե­րը ցոյց տուած են, որ մեր ժո­ղո­վուր­դին մա­շու­մը ստա­ցած է յա­րա­ճուն թափ. այլ խօս­քով, եթէ բռնա­գաղ­թի են­թա­կայ սե­րուն­դին մօտ ձուլ­ման, օտա­րա­ցու­մի ըն­թաց­քը առա­ջին տա­րի­նե­րուն դան­դաղ էր, այդ ըն­թաց­քը տաս­նամ­եակ առ տաս­նամ­եակ ստա­ցած է աւե­լի վտան­գա­ւոր թափ:

Հար­ցում. Արե­ւել­եան ու Արեւմտ­եան Եւ­րո­պա­նե­րուն, Ամե­րի­կա­նե­րուն, խորհր­դա­յին/նախ­կին խորհր­դա­յին եր­կիր­նե­րու, ին­չո՞ւ չէ` նա­եւ մի­ջին արե­ւել­եան եր­կիր­նե­րուն մէջ Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն ետք քա­նի՞ հայ իր ինք­նու­թիւնը կորսն­ցու­ցած է, այս կամ այն պատ­ճառ­նե­րով հե­ռա­ցած է մեր ժո­ղո­վուր­դէն, այ­սօր չի յի­շեր, չի գի­տեր, չէ ալ հե­տաքրքր­ուած, թէ իր նա­խա­հայ­րե­րէն ո՞­րը հայ էր, քա­նի՞ սե­րունդ ան­ցած է հա­յու­թեան պոր­տա­կա­պէն իր խզու­մէն աս­դին: (Բնա­կա­նա­բար ու­րա­խա­լի երե­ւոյթ է, երբ նշա­նա­ւոր դար­ձած անձ մը օր մը պե­ղէ ու յայտ­նա­բե­րէ իր հայ­կա­կան անց­եա­լը եւ ու­զէ վերս­տին կապ մը ստեղ­ծել իր ար­մատ­նե­րուն հետ, բայց նման պա­րա­գա­ներ հազ­ուա­դէպ են, անոնց բե­րած մխի­թա­րան­քի կա­թի­լը շու­տով կը շոգ­ի­ա­նայ…):

Ամէ­նէն մա­կե­րե­սա­յին ու­սում­նա­սի­րու­թիւնն ան­գամ մեզ դէմ յան­դի­ման պի­տի դնէ ող­բեր­գա­կան ահա­ւոր պատ­կե­րի մը. չա­փա­զան­ցա՞ծ կ՛ըլ­լանք, եթէ ըսենք, որ սուլ­թա­նա­կան ու ժա­ռան­գորդ Թուրք­իոյ, եւ Կար­միր Կայս­րու­թեան խլած զո­հե­րուն բազ­մա­պա­տի­կը թիւով, այ­սինքն` տասն­եակ միլի­ոն­նե­րով հա­յեր զոհ գա­ցած են “սպի­տակ ջարդ“ին…: Իսկ այ­սօր ապ­րող հա­յու­թե­նէն, վա­ղը` 20-40-60 կամ աւե­լի տա­րի­ներ ետք, քա­նի՞ նոր միլի­ոն­ներ կուլ պի­տի եր­թան մեզ մա­շու­մի տա­նող իրե­րա­յա­ջորդ ալիք­նե­րուն:

 

ՏԱԳ­ՆԱ­ՊԷՆ ԱՆ­ԴԻՆ`

ՄԱՐ­ՏԱՀ­ՐԱ­ՒԷՐ

Այս վի­ճա­կը, այ­սինքն` մեր ժո­ղո­վուր­դի թիւին մա­շու­մը մեզ կը դնէ ստեղծ­ուած ըն­թաց­քը շրջե­լու եւ հա­յու­թեան մար­դագ­րա­կան պատ­կե­րը բա­րեշր­ջե­լու մար­տահ­րա­ւէ­րին դի­մաց: Եւ այս մար­տահ­րա­ւէ­րը ստիպ­ուած ենք դի­մագ­րա­ւել ճա­կա­տէն, ար­մա­տա­կան ու հա­մա­պար­փակ մի­ջոց­նե­րով, զբա­ւա­կա­նա­նալ կի­սա­մի­ջոց­նե­րով:

Նո­րու­թիւն ըսած չենք ըլ­լար, եթէ ընդգ­ծենք, որ մար­տահ­րա­ւէ­րը ուղղ­ուած է մեր ազ­գի բո­լոր խա­ւե­րուն, շեր­տե­րուն, հատ­ուած­նե­րուն. մար­տահ­րա­ւէ­րին դէմ յան­դի­ման ենք պե­տա­կա­նօ­րէն, կազ­մա­կեր­պու­թեանց, միու­թեանց, ազ­գա­յին հաս­տա­տու­թեանց, կրթա­կան, ըն­տա­նե­կան ու ան­հա­տա­կան մա­կար­դակ­նե­րու վրայ:

Ձեռ­նա­ծա՞լ ենք:

Ո՛չ. տագ­նա­պին ծա­ւա­լին ու տա­րո­ղու­թեան ծա­նօթ ենք բո­լորս, գո­նէ բո­լոր անոնք, որոնք մտա­հոգ են ազ­գի ճա­կա­տա­գի­րով, անոնք ըլ­լան պե­տա­կան ղե­կա­վար­ներ, եկե­ղե­ցա­կան ու միու­թենա­կան առաջ­նորդ­ներ, մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւն եւ հիմ­նախն­դիր­նե­րուն դար­մա­նու­մին նա­խան­ձախն­դիր ան­հատ­ներ ու խմբակ­ցու­թիւն­ներ: Յատ­կա­պէս վեր­ջին քա­նի մը տա­րի­նե­րուն, տագ­նա­պին ստեղ­ծած մտա­հո­գու­թին­ներն ու ալիք­նե­րը գոր­ծի լծած են եկե­ղե­ցա­կան, կազ­մա­կեր­պու­թեանց առաջ­նորդ­ներ ու ղե­կա­վա­րու­թիւն­ներ. ակա­նա­տես ենք հա­մա­գու­մար­նե­րու, գի­տա­կան մօ­տե­ցու­մով լու­ծու­մի փոր­ձե­րու, բարձ­րա­գոյն մա­կար­դակ­նե­րէ ար­ձակ­ուած կո­չե­րու, գործ­նա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րը: Այս բո­լո­րը` շատ լաւ են, կեն­սա­կան ու ան­յե­տաձ­գե­լի, սա­կայն բո­լորս ալ կը զգանք, որ ի գործ դրուած ճի­գե­րը կը թուին ստեղ­ծել այն­պի­սի դան­դաղ շար­ժում, որ կը նմա­նի ցե­խի մէջ խրած ինք­նա­շար­ժի մը անիւին ինքն իր վրայ թա­ւա­լու­մին, ինք­նա­շար­ժը պա­հե­լով նոյն տե­ղը. հա­կա­ռակ ի գործ դրուած ահա­գին նե­րու­ժին ու ճի­գե­րուն, տրա­մադր­ուած վա­ռե­լա­նիւ­թին, ինք­նա­շար­ժը չի յա­ռա­ջա­նար այն թա­փով ու շար­ժու­նա­կու­թեամբ, ինչ որ անհ­րա­ժեշտ է ու սպա­սե­լի:

Յու­սա­տու իրա­կա­նու­թիւն է, որ մէ­կէ աւե­լի շրջա­գի­ծե­րու եւ մա­կար­դակ­նե­րու վրայ, հա­մա­գու­մար­նե­րու, գի­տա­ժո­ղով­նե­րու եւ անոնց­մէ բխող նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րու ճամ­բով, դար­մա­նու­մի մի­ջոց­նե­րու որո­նում կը կա­տար­ուի ամէ­նու­րեք: Մա­մուլն ալ զգա­լի չա­փով մա­սնա­կից է որո­նու­մին: Դար­մա­նու­մի մի­ջոց­նե­րու մա­սին հրա­պա­րակ կը նետ­ուին հիմ­նա­ւոր­ուած առա­ջարկ­ներ, կը ճշդուին առա­ջադ­րանք­ներ: Այս բո­լո­րը ար­դար են, ար­դա­րա­ցի, ոչ մէկ կաս­կած` որ կը բխին նոյն սրտցա­ւու­թե­նէն, սա­կայն, ինչ­պէս նշե­ցինք, չենք շօ­շա­փեր սպաս­ուած ար­դիւնք­նե­րը, եր­բեմն ալ կը կանգ­նինք հի­աս­թա­փու­թեան, յու­սա­հա­տու­թեան ու անճր­կու­մի սե­մին:

ԴԱՐ­ՄԱ­ՆՈՒ­ՄԻ

ՄԵԿ­ՆԱ­ԿԷ­ՏԸ

Մար­տահ­րա­ւէ­րը ար­դիւ­նա­ւոր կեր­պով դի­մագ­րա­ւե­լու եւ բա­րեշր­ջում յա­ռա­ջաց­նե­լու հա­մար, անհ­րա­ժեշտ է հա­մա­խո­հու­թիւն, հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւն ու ճի­գե­րու մէկ­տե­ղում` հիմ­նա­կան մեկ­նա­կէտ­նե­րու շուրջ:

Բո­լոր ճի­գերն ալ կա­րե­լի է հա­մախմ­բել մէկ գլխա­ւոր հա­սա­րակ յայ­տա­րա­րի վրայ ու զայն որ­դեգ­րել իբ­րեւ մի­ակ ու ան­խու­սա­փե­լի մեկ­նա­կէտ: Ըսենք ու կրկնենք յստա­կօ­րէն. մեր կորս­ուած ու կորս­ուե­լու վտան­գին տակ եղող միլի­ոն­նե­րը վե­րա­շա­հե­լու մի­ջոց­ներն են ՀԱՅ­ՐԵ­ՆԻ­ՔԻՆ ՈՒ ՀԱ­ՅԵ­ՐԷ­ՆԻՆ ՊԱՀ­ՊԱ­ՆՈՒ­ՄԸ:

Հա­ւա­նա­բար չկայ հայ վա­ւե­րա­կան բա­նաս­տեղծ մը, որ անդ­րա­դար­ձած չըլ­լայ մեր լեզ­ուի դե­րին ու կա­րե­ւո­րու­թեան` մեր ժո­ղո­վուր­դի գո­յա­տեւ­ման, անց­եա­լին ու ինք­նու­թեան հետ հա­ղոր­դակ­ցու­թեան, ինք­նա­հարս­տաց­ման, ինք­նա­ճա­նա­չու­մի դի­տան­կիւ­նէն: Հայ­րե­նի­քին ու Մայ­րենի­ին զու­գոր­դու­մը ներ­բող մեր բա­նաս­տեղծ­նե­րէն Վա­հագն Դաւ­թեա­նի “Ներ­բող Մայ­րե­նի Լեզ­ուին“ բա­նաս­տեղ­ծու­թիւնը խտա­ցում մը կա­րե­լի է նկա­տել վե­րը նշուած ճշմար­տու­թեան. կը սկսի հե­տեւ­եալ հաս­տա­տու­մով.-

 

Դու` սէր առա­ջին, առա­ջին մոր­մոք, առա­ջին կա­րօտ,

Որ տա­ռա­պան­քով փոխ­ուե­ցիր բա­ռի ու դար­ձար լե­զու…

Ու երբ “Հայ­րե­նիք“ անու­նը տո­ւինք հո­ղին այս քա­րոտ,

“Մայ­րե­նի“ դրինք անու­նը քո սուրբ:

 

Այլ խօս­քով, Հայ­րե­նիքն ու Մայ­րե­նին զի­րար ար­ժե­ւո­րող, զի­րար ամ­բող­ջաց­նող ու զի­րար պայ­մա­նա­ւո­րող ար­ժէք­ներ են. առանց լեզ­ուի` հայ­րե­նի­քի գո­յու­թիւնը կ՛իյ­նայ հար­ցա­կա­նի տակ, առանց հայ­րե­նի­քի` լեզ­ուին մա­շու­մը կը շա­րու­նակ­ուի ան­խու­սա­փելի­օ­րէն ու, նա­յած զա­նա­զան պայ­ման­նե­րու, կրնայ ստա­նալ արագ թափ, արե­ւուն տակ ձգուած ձիւ­նա­մար­դուն պէս (ի դէպ, Դաւ­թեան այս ճշմար­տու­թիւնը հաս­տա­տող մի­ակ մտա­ւո­րա­կա­նը չէ. Խա­չա­տուր Աբով­եա­նէն առաջ ու ետք, բո­լոր վա­ւե­րա­կան գրող­նե­րը մի­ա­ձայն են այս կար­միր գի­ծին շուրջ):

Անհ­րա­ժեշտ չենք նկա­տեր այս մա­սին եր­կա­րել մեր խօս­քը, ոչ ալ կ՛ըն­դու­նինք վէ­ճի մէջ մտնել նո­րե­լուկ եւ պար­տուո­ղա­կան այն վար­կած­նե­րուն հետ, ըստ որոնց` կա­րե­լի է տու­եալ ժո­ղո­վուր­դի մը, մեր պա­րա­գա­յին` հա­յու­թեան պատ­կա­նիլ ու գո­յա­տե­ւել իբ­րեւ լի­ար­ժէք հայ, առանց հա­յե­րէ­նին իւ­րաց­ման ու զայն մաշ­կի պէս հագ­ուե­լու: Այո, կա­րե­լի է որե­ւէ երկ­րին մէջ գտնել ԲԱ­ՑԱ­ՌՈՒ­ԹԻՒՆ­ՆԵՐ (Աստ­ուած հո­գին լու­սա­ւո­րէ “Ամէն Տեղ Հայ Կայ“ի հե­ղի­նակ Վահ­րամ Մաւ­եա­նին), որոնք առանց հա­յե­րէ­նի իմա­ցու­թեան, լաւ հա­յեր են, սա­կայն նման բա­ցա­ռու­թիւն­ներ չեն երաշ­խա­ւո­րեր ժո­ղո­վուր­դի մը գո­յա­տե­ւու­մը, թիւին բնա­կան աճը:

Կրկնենք. մեր կորս­ուած ու կորս­ուե­լիք միլի­ոն­նե­րը վե­րագտ­նե­լու, վե­րա­կանգ­նե­լու հիմ­նա­կան մի­ջո­ցը մեր ժո­ղո­վուր­դի բո­լոր զա­ւակ­նե­րուն տար­րա­կան հա­յե­րէ­նի իմա­ցու­թեան վե­րա­կանգ­նումն ու ամ­րա­կա­յումն է: Այլ խօս­քով` կի­սո­վին ձուլ­ուած կամ ինք­զինք հայ զգա­ցող ոե­ւէ ան­հա­տի հա­մար, հրա­մա­յա­կան է հա­յա­խօ­սու­թիւնը, հա­յե­րէն կար­դալն ու հա­յե­րէ­նով հա­ղոր­դակ­ցի­լը:

ԱՌԱ­ՋԱՐԿ

 

Ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100րդ տա­րե­դար­ձէն երեք տա­րի հե­ռու ենք. Հա­յաս­տա­նի մէջ թէ Ար­տերկ­րի, ար­դէն իսկ սկսած ենք մեր թե­ւե­րը սօթ­թե­լու, որ­պէս­զի Ցե­ղաս­պա­նու­թեան հա­րիւ­րամ­եա­կը դրա­կան ան­կիւ­նա­դար­ձի մը վե­րած­ուի քա­ղա­քա­կան, մշա­կու­թա­յին թէ կա­րե­լի բո­լոր ոլորտ­նե­րուն մէջ: Այդ աշ­խա­տանք­նե­րուն ու ծրա­գիր­նե­րուն զու­գա­հեռ, ու անոնց­մէ առաջ իսկ, պէտք է ձեռ­նար­կել գործ­նա­կան բազ­մա­կող­մա­նի ու բազ­մա­մա­կար­դակ աշ­խա­տանք­նե­րու, որ­պէս­զի 2015ին, աշ­խար­հի տա­րած­քին ապ­րող հա­յու­թիւնը` հայ մա­նու­կը, պա­տա­նին, երի­տա­սարդն ու երէ­ցը Մայ­րե­նին որ­դեգ­րեն իբ­րեւ իրա­րու հետ հա­ղոր­դակ­ցու­թեան, բայց մա­նա­ւանդ մեր մշա­կոյ­թին, պատ­մու­թեան ու Դա­տին հետ լի­ար­ժէ­քօ­րէն հա­ղոր­դակ­ցե­լու մի­ջոց: Այ­սինքն` յա­ռա­ջի­կայ եռամ­եա­կը յայ­տա­րա­րել հա­յա­խօ­սու­թեան, հա­յե­րէ­նի ծա­նօ­թաց­ման եւ իւ­րաց­ման ժա­մա­նա­կաշր­ջան, հա­յե­րէ­նը հռչա­կել ինք­նա­ճա­նաչ­ման, մշա­կու­թա­յին ու պատ­մա­կան-ազ­գա­յին հարս­տու­թեանց իւ­րաց­ման բա­նա­լի:

(Վեր­ջերս, բա­րե­կա­մի մը հետ սրտցաւ խօ­սակ­ցու­թեան մը պա­հուն, երբ շեշ­տը կը դնէ­ինք հա­յու­թեան բո­լոր զա­ւակ­նե­րուն ու­սե­րուն ին­կող այս բնա­կան ու ան­խու­սա­փե­լի պար­տա­կա­նու­թեան վրայ, ան գլու­խը շար­ժե­լով միայն սկզբուն­քա­յին հա­մա­ձայ­նու­թիւն յայտ­նեց, աւելց­նե­լով, որ նման քայլ ցնո­րա­կան է ու բա­րե­միտ երազ, սա­կայն` անի­րա­կա­­նա­լի, որով­հե­տեւ օտա­րա­ցու­մը, ձու­լումն ու ինք­նալ­քու­մը ստա­ցած են այն­պի­սի ըն­թացք, որ դէ­պի բաղ­ձա­լի ու­ղի շրջու­մը դար­ձած է ան­կա­րե­լի: Նման սրտցաւ նշում­ներ կը լսենք ամէն տեղ, սփիւռք­եան տար­բեր եր­կինք­նե­րու տակ, անոնք կը հրամց­ուին իրա­պաշ­տու­թեան վե­րար­կումով ու նոր աշ­խար­հի իրա­կա­նու­թեանց հետ հաշտ­ուե­լու խրա­տա­կան­նե­րով: Նման եզ­րա­յան­գում­ներ ու ար­ժե­ւո­րում­ներ հասկ­նա­լի են ծա­նօթ իրա­կա­նու­թեանց լոյ­սին տակ, սա­կայն մե­զի հա­մար ըն­դու­նե­լի չեն, մին­չեւ իսկ եթէ “իրա­պաշտ­ներ“ չա­փա­զանց­եալ իտ­է­ա­լա­պաշ­տու­թեամբ մե­ղադ­րեն մեզ ու մե­զի պէս մտա­ծող­նե­րը):

Առա­ջարկ­ուած ձեւն ու աշ­խա­տան­քը դիւ­րի՞ն են:

Բնա­կա­նա­բար ոչ, սա­կայն դժուա­րու­թիւն­նե­րը եր­բէ՞ն ի վեր ձեռ­նա­թա­փու­թեան մղած են ան­հատ­ներ ու հա­ւա­քա­կա­նու­թիւն­ներ, ժո­ղո­վուրդ­ներ ու անոնց հայ­րե­նիք­ներ: Կա­րե­ւոր է ու­նե­նալ կամք ու տես­լա­կան, ու մա­նա­ւանդ բո­լոր սե­րունդ­նե­րը այս ճշմար­տու­թեան շուրջ հա­մախմ­բե­լու հա­մո­զում, ան­կէ ետք, լեռ­ներ շար­ժելն ու քա­րաց­նող-պար­տուո­ղա­կան մտա­ծե­լա­կեր­պեր խոր­տա­կե­լը կը դառ­նան աւե­լի դիւ­րին:

Պահ մը հարց տանք մենք մե­զի. մա­նուկ, պա­տա­նի թէ երի­տա­սարդ` անձ մը որ­քա՞ն ժա­մա­նա­կի կը կա­րօ­տի նոր լե­զու մը սոր­վե­լու հա­մար (խօս­քը չի վե­րա­բե­րիր մաս­նա­գէտ լեզ­ուա­գէտ դառ­նա­լուն, այլ իրեն ան­ծա­նօթ լեզ­ուի մը հիմ­նա­կան բա­ռամ­թեր­քին տի­րա­նա­լուն, անոր մի­ջո­ցով բա­նա­ւոր կեր­պով հա­ղոր­դակ­ցե­լուն, թերթ-գիրք կար­դա­լուն): Մեր ըն­տա­նե­կան յար­կե­րուն տակ փո՞քր է թիւը այն մա­նուկ­նե­րուն ու պա­տա­նի­նե­րուն, երի­տա­սարդ­նե­րուն, որոնք եր­կու-երեք տար­ուան մէջ կը սոր­վին ԸՆՏ­ՐՈ­ՎԻ լե­զու մը կամ մէ­կէ աւե­լի լե­զու­ներ: Իսկ որ­քա՞ն ժա­մա­նա­կի կը կա­րօ­տի հայ ան­հատ մը` սոր­վե­լու եւ տի­րա­նա­լու ըն­դու­նե­լի հա­յե­րէ­նի մը, որ իր սե­փա­կանն է, աչ­քը բա­ցած է անոր մէջ ու յե­տոյ, օր մըն ալ, թե­րա­ցու­մի այս կամ այն ճամ­բով, զայն դա­սած է “դժուար“ի ցան­կին վրայ:

ՑՆՈ­ՐԱ­ԿԱ՞­ՆԸ

 

Մեր ազ­գի թիւին բնա­կան աճը ապա­հո­վե­լու եւ կո­րուստ­նե­րը վե­րա­կանգ­նե­լու հա­մար ցնո­րա­կան է մտա­ծել, թէ իրե­րա­յա­ջորդ սե­րունդ­ներ հա­յե­րէ­նով վա­րա­կե­լէ այլ մի­ջոց գո­յու­թիւն ու­նի:

Ծի­ծա­ղե­լի ու իս­կա­պէս ցնո­րա­կան պի­տի ըլ­լայ մտա­ծել, օրի­նա­կի հա­մար, թէ հա­յու­թեան թիւի աճը կա­րե­լի է ապա­հո­վել… նե­րա­ծու­մով: Կա­րե­լի է կօ­շիկ ու հա­գուստ-կա­պուստ նե­րա­ծել, տնա­յին սար­քեր նե­րա­ծել, ինք­նա­շարժ կամ կեն­սա­նիւ­թեր նե­րա­ծել նիւ­թա­կան մի­ջոց­նե­րով, սա­կայն չէ պա­տա­հած, որ ժո­ղո­վուր­դի մը պակ­սող զա­ւակ­նե­րուն դի­մաց, այլ ժո­ղո­վուր­դէ մը մա­նուկ­ներ կամ երի­տա­սարդ­ներ փոխ առն­ուին ու որ­դեգր­ուին զանգ­ուա­ծա­բար: Մին­չեւ իսկ եթէ պահ մը երա­զենք, որ միլ­ի­ա­ռը ան­ցած Հնդկաս­տա­նի կամ Չի­նաս­տա­նի բնա­կիչ­նե­րէն զանգ­ուած­ներ ըն­դու­նին հա­յե­րէն սոր­վիլ, անոնք Հա­յաս­տա­նին յա­ռող հա­յեր պի­տի չըլ­լան, այլ պի­տի մնան հնդիկ ու չին…

Հա­յե­րէ­նի իմա­ցու­թեան հրա­մա­յա­կա­նէն խու­սա­փում` պի­տի նշա­նա­կէ ըն­դու­նիլ նա­եւ հայ­րե­նի­քին կո­րուս­տը, որով­հե­տեւ ի՞նչ հայ­րե­նիք կը մնայ եւ ո՞ւր, եթէ անոր սե­փա­կա­նա­տէր ժո­ղո­վուր­դը արագ կամ դան­դաղ թա­փով դադ­րի գո­յու­թիւն ու­նե­նա­լէ:

 

ՄԱՐ­ՏԱՀ­ՐԱ­ՒԷ­ՐԸ

ՊԻ­ՏԻ ԴԻ­ՄԱԳ­ՐԱ­ՒԵՆՔ ՄԵՐ ՁԵՌ­ՔԵ­ՐՈՎ

 

Մեր դի­մաց ցցուող մար­տահ­րա­ւէ­րը պի­տի դի­մագ­րա­ւենք մեր ձեռ­քե­րով, հա­յու­թեան ԲՈ­ԼՈՐ ձեռ­քե­րով, զու­գա­հեռ գի­ծե­րու վրայ զի­րար ամ­բող­ջաց­նող աշ­խա­տան­քով, հե­տե­ւո­ղա­կա­նու­թեամբ, ան­նա­հանջ եւ յա­ռա­ջատ­ուա­կան ըն­թացք տա­լով ար­դէն ճամ­բայ ելած եր­թին:

Եթէ մեզ 2015էն բաժ­նող երեք տա­րի­նե­րը հա­մա­տա­րած կեր­պով վե­րա­ծենք  մայ­րե­նին մեր ապ­րող բո­լոր սե­րունդ­նե­րուն սե­փա­կա­նու­թիւնը դարձ­նե­լու ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի, ար­դէն նուա­ճած կ՛ըլ­լանք մեծ իրա­գոր­ծում մը եւ շարժ­ման մէջ դրած կ՛ըլ­լանք երթ մը, որ յա­մե­նայն դէպս չի սահ­մա­նա­փակ­ուիր միայն երեք տարի­ով, այլ ճամ­բայ բա­ցած կ՛ըլ­լայ ան­վեր­ջա­նա­լի ճամ­բոր­դու­թեան մը, որ պի­տի շա­րու­նակ­ուի տաս­նամ­եա­կէ տաս­նամ­եակ, սե­րուն­դէ սե­րունդ, մեզ տա­նե­լով դէ­պի նոր հա­րիւ­րամ­եակ­ներ ու դա­րաշր­ջան­ներ:

Այս նուա­ճու­մին հա­մար, ազ­գը կազ­մող բո­լոր առաջ­նոր­դող տար­րե­րէն ոե­ւէ մէ­կուն բա­ցա­կա­յու­թիւնը կամ կրա­ւո­րա­կա­նու­թիւնը կը վնա­սէ ամ­բողջ առա­ջադ­րան­քին: Ի մտի ու­նինք ըն­տա­նի­քը, դպրո­ցը, եկե­ղե­ցի­նե­րը (առանց յա­րան­ուա­նա­կան խտրու­թեան), ակումբ-կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րը, միու­թիւն­նե­րը, երի­տա­սար­դա­կան բո­լոր մի­ա­ւոր­նե­րը, մաս­նա­գի­տա­կան ու ար­հես­տակ­ցա­կան-ար­հես­տա­գի­տա­կան խմբա­ւո­րում­նե­րը, մէկ խօս­քով` ազ­գը բաղ­կաց­նող բո­լոր մի­ա­ւոր­նե­րը:

Հրա­մա­յա­կան է, որ ազ­գի բաղ­կա­ցու­ցիչ բո­լոր տար­րե­րը նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րուն հա­մար ըլ­լան այն գոր­ծօն­նե­րը, ազ­դակ­նե­րը, որոնք մա­նու­կին ու պա­տանի­ին պի­տի ներշն­չեն, անոր մէջ ար­մա­տա­ւո­րեն մայ­րենի­ին իւ­րաց­ման կա­րե­ւո­րու­թիւնը, իբ­րեւ գրա­ւա­կան մեր գո­յա­տեւ­ման ու կո­րուստ­նե­րու վե­րա­շահ­ման: Առա­ջին քայլն է ինք­նա­գի­տակ­ցու­թեան ու իմաս­տու­թեան սե­մին հաս­նող մա­նու­կին ու պա­տանի­ին ներշն­չել այն` որ ինք կը պատ­կա­նի ԻՐ ԺՈ­ՂՈ­ՎՈՒՐ­ԴԻՆ, հա­յու­թեան, ինչ­պէս որ արա­բը կը պատ­կա­նի արաբ ժո­ղո­վուր­դին, ֆրան­սա­ցին` ֆրան­սա­ցի ժո­ղո­վու­րիդն, սպա­նա­ցին ու անգլ­ի­ա­ցին, իտա­լա­ցին ու ճա­փո­նա­ցին` իրենց ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն, եւս այս­պէս` շա­րու­նա­կա­բար, իւ­րա­քան­չիւ­րը ու­նի իր սե­փա­կան հարս­տու­թիւնն ու ժա­ռան­գու­թիւն­նե­րը, “Մենք մեզ ոչ մէ­կից չենք գե­րա­դա­սում“, սա­կայն նա­եւ ամէն պատ­ճառ ու­նինք մենք զմեզ չստո­րա­դա­սե­լու: Մա­նու­կին ու պա­տանի­ին պէտք է ներշն­չել ու անոր մէջ ար­մա­տա­ւո­րել այն գի­տակ­ցու­թիւնը, հաս­կա­ցո­ղու­թիւնը, թէ ինք պա­տաս­խա­նա­տուու­թեան բա­ժին ու­նի մեր ժո­ղո­վուր­դի գո­յա­տեւ­ման ու բազ­մա­ցու­մին մէջ: Նման ներշն­չում ըն­կա­լե­լու ատակ է իւ­րա­քան­չիւր հայ պա­տա­նի ու երի­տա­սարդ, նա­եւ պատ­րաստ` ստանձ­նե­լու ՊԱ­ՏԱՍ­ԽԱ­ՆԱ­ՏՈՒՈՒ­ԹԻՒՆ. պէտք է երի­տա­սար­դու­թիւնը Մայ­րենի­ի՛ն ճամ­բով իրա­զեկ դարձ­նել իր ինք­նու­թեան, ու վստա­հիլ անոր նա­խա­ձեռ­նու­թեան ոգի­ին: Մեր մօ­տիկ անց­եա­լին մէջ ալ վկա­յու­թիւն­ներ ու­նինք այս ճշմար­տու­թեան մա­սին, իսկ այ­սօր, ակա­նատես ենք, որ մեր պա­տա­նի­ներն ու երի­տա­սարդ­նե­րը հետզ­հե­տէ աւե­լի ու աւե­լի մեծ թիւե­րով կը ներգ­րաւ­ուին մեր ար­դար իրա­ւունք­նե­րու պաշտ­պա­նու­թեան` Հայ Դա­տի հե­տապնդ­ման աշ­խա­տանք­նե­րուն մէջ: Այս սե­րունդ­նե­րուն հա­մար յստակ պէտք է ըլ­լայ, զա­նոնք պէտք է լու­սա­ւո­րել այն գի­տակ­ցու­թեամբ, որ հա­յե­րէ­նի իմա­ցու­թիւնն ու անոր ճամ­բով` մեր նիւ­թա­կան ու ան­նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թեանց տի­րաց­ման եր­թը ան­բա­ժա­նե­լի մէկ մաս­նիկն է Հայ Դա­տին, առանց այս յե­նա­րա­նին ու հիմ­քե­րուն, մեր Դատն ալ կը վտանգ­ուի շու­տով, ինչ­պէս որ (նշե­ցինք ար­դէն) մա­շու­մի ու վտան­գի են­թա­կայ կը դառ­նայ մեր հայ­րե­նի­քը. մինչ­դեռ, մենք դեռ ու­նինք ան­կա­տար տեն­չեր, ըն­դար­ձակ­ուե­լու կա­րօ­տող հայ­րե­նիք…: Երէց սե­րունդ­նե­րուն կը մնայ այս ճշմար­տու­թեան իրա­զեկ դարձ­նել նո­րեկ­ներն ու յետ­նորդ­նե­րը` Հա­յաս­տա­նէն մին­չեւ Աւստ­րալ­իա ու Ամե­րի­կա­ներ, մին­չեւ Եւ­րո­պա ու Մի­ջին Արե­ւելք, երի­տա­սարդն ու պա­տա­նին ՄԱՍ­ՆԱ­ԿԻՑ դարձ­նել կո­րուստ­նե­րու վե­րա­կանգ­նու­մի եր­թին:

Այս­պի­սի դրա­կան ալի­քի մը ստեղ­ծու­մը վստա­հա­բար իր բա­րե­րար ազ­դե­ցու­թիւնը պի­տի ու­նե­նայ նե­րազ­գա­յին եւ Հա­յաս­տան-Ար­տեր­կիր շին­ծու կամ պար­տադր­ուած հար­ցե­րու լուծ­ման վրայ, ամ­րապն­դե­լով ո՛չ միայն ազ­գը, այլ նա­եւ հա­յու­թեան տար­բեր հատ­ուած­նե­րուն մի­ջեւ կա­մուրջ­նե­րը, մի­աս­նու­թիւնն ու մի­աս­նա­կա­նու­թիւնը:

Այս մօ­տե­ցում­նե­րով է որ մեր աչ­քե­րը պի­տի սե­ւե­ռենք 2015ին ու ան­կէ ան­դին: