ԹՈՒԱԿԱՆՆԵՐ…
ԹԱԹՈՒԼ ՍՈՆԵՆՑ–ՓԱՓԱԶԵԱՆ
Հազարամեակներու բովէն անցած մեր պատմութեան չափանիշով, տասնամեակներ կրնան դիւրաւ աննկատ անցնիլ. այսուհանդերձ, ճակատագրական ժամանակներու ճշգրի՛տ արժեւորումը կը ստիպէ մեզ կանգ առնելու եւ ակնածանքով կեդրոնանալու պատմական կշիռ ունեցող թուականներու վրայ: Այդպիսի թուական մըն է — եւ յաւե՛տ մնալու է որպէս այդպիսին — 1918, Մայիս ամսու 28-ը – միայն երե՛ք տարի անց` մեր վերջին հարիւրամեակի ամենասե՛ւ թուականէն — 1915-ի Ապրիլ ամսու 24-էն…
Մօտ 20 տարի առաջ, այս երկու նշանակալից թուականներուն վրայ կու գար աւելնալու Սեպտեմբերի 21-ը. Հայաստանի վե՛րանկախացման եւ Երրորդ հանրապետութեան հաստատման թուականը:
Յետադարձ քննական ակնարկ մը ցոյց պիտի տար, թէ 1915-ը – Մեծ Եղեռնը – մեծաւ մասամբ աղէտալի հետեւանքն էր ձեռնթափ խնդրանքի մը` ուղղուած անողոք իշխանութեան մը ղեկավարներուն, որ թոյլ տրուի երկու կայսրութիւններու միջեւ երկփեղկուած հայ ժողովուրդին — որպէս պարտաճանաչ հպատակներ – միաժամանակ հաւատարմօրէն ծառայելու իրենց Փատիշահին ու Ցարին` անսալով աշխարհագրական դժբախտ իրադրութեան մը պարտադրանքներուն:
Այս “օրինակելի“ — ու միանգամայն անգործադրելի — դիրքորոշման արդիւնքը եղաւ այ՛ն, որ իր ազատագրական շարժումը կիսատ թողած ու զինաթափ հայ ժողովուրդը “օրինապահութեան“ սեղանին զոհ տուաւ իր համրանքին եւ իր պատմական հայրենի տարածքներուն երեք քառորդէն աւելին, մինչ արեւմտահայութեան ղեկավար տարրերէն շատեր — հոգեպէս ու ֆիզիքապէս հիւծած կայսրութեան մը “բարենորոգման“ համար մղուած երկար եւ արիւնալի պայքարէն ետք – “Հիւրրիէթ“ի ու “Սահմանադրութեան“ թմրեցուցիչ երազներով տարուած, արդէն իսկ բազմեր էին օսմանեան խորհրդարանի աթոռներուն վրայ, յոյն դասական ողբերգութեան հերոսներու նման, ի սկզբանէ դատապարտուած անմեկնելի միամտութեան մը զոհ երթալու ճակատագրին:
Երկրո՛րդ թուականը – Մայիսի 28-ը, զոր արժանաւորապէս կը տօնակատարուի ամէն տարի — եւ մեծ շուքով տօնակատարուեցաւ այս տարի եւս Հայաստանի մէջ – նոյնպէս մեծաւ մասամբ, պատմական հետեւանքն էր 1915-ի աննախընթաց ազգասպանութեա՛ն ոճիրին: Ոճիր մը, որ – ժամանա՛կ է անդրադառնալու – ցեղասպանական այլազան ձեւերով, այսօ՛ր եւս ի գործ կը դրուի ոճրապարտ թուրք պետութեան կողմէ – որ իր ներկայ գոյութիւնը, որպէս ազգ–պետութիւն (nation-state), կը պարտի նոյնպէ՛ս Մեծ եղեռնին – միանգամընդմի՛շտ իւրացնելու համար հայոց պատմական հայրենիքին արեւմտեան տարածքները, միաժամանակ եղծելով, իւրացնելով կամ ջնջելով անոր հազարամեայ քաղաքակրթութեան ու մշակոյթի կոթողները:
Մայիսեան ճակատագրական գուպարէն ծնած Արարատեան Հանրապետութիւնը, իր իսկութեան մէջ, այլափոխուած վերայայտնութիւնն էր ծրագրուած ու գազանային միջոցներով գործադրուած մահապատիժի մը զոհ գացած Արեւմտահայաստանին – որուն բնակչութեան մեծամասնութիւնը, արտաքսուած իր հարազատ հայրենի տարածքներէն, արդէն իսկ կը հանգչէր օտար անապատներու աւազին տակ, անդագաղ ու անշիրիմ:
Դառն իրականութիւնն այ՛ն է որ եթէ տեղի ունեցած չըլլայի՛ն Մեծ պատերազմն ու անոր դժոխային արգանդէն ծնած Եղեռնը – եթէ չըլլար Վասպուրականի հերոսամարտն ու զէնքը ձեռին մարտնչող ժողովուրդի մը հոգւոյն ու մտքին մէջ ազատութեան ու, յատկապէ՛ս, քաղաքական անկախութեան առնչութեամբ հաւատքի ու ինքնավստահութեան զարթօնքը` արեւմտահայութիւնը, իր մեծամասնութեամբ, պիտի շարունակէր իր երկարամեայ պայքարը “բարենորոգումներու՛“ ճամբով տանիլ` ապահովելու համար “տանելի“ կեանք մը` մնալով “սահմանադրական“ Օսմանեան կայսրութեան հովանիին եւ օտար սատրապներու մականին տակ:
Անկախութիւնը, այդ օրերուն, այնքա՛ն հեռու եւ անհասանելի կը թուէր, գրեթէ բոլորի՛ն:
Ընդունի՛նք կամ ոչ, Մայիսեան մեր անկախացման ցաւատանջ երկունքին գլխաւո՛ր դայեակը եղաւ Մեծ եղեռնը, Հայաստանն ու Հայութիւնը ազգասպանութեա՛ն ճամբով անէացնելու այդ ոճրային փորձը:
Եւ զարմանալի չէ, որ Սարտարապատի, Ղարաքիլիսէի ու Բաշ Ապարանի անսպասելի հակահարուածներէն զգաստացած ոճրագործը, դէպի Պաքուի նաֆթահորերը իր արշաւի ճամբուն, առժամապէս յետաձգելով հայութեան ամբողջական բնաջնջման իր ծրագիրը – եւ միաժամանակ նորաստեղծ հայ պետութիւնը իր “հովանիին“ տակ առնելու դիւանագիտութեամբ – առաջի՛նը եղաւ ճանչնալու հայոց անկախութիւնը:
Յաւելեալ գաղափար մը տալու համար համաշխարհային առաջին պատերազմի այդ օրերուն տիրող միջազգային մանուածապատ կացութեան մասին, արժէ յիշել, որ մինչ նորանկախ մեր հայրենի պետութեան ներկայացուցիչներ Կոստանտնուպօլիս էին գործուղուած անմիջական օգնութիւն խնդրելու Օսմանեան կայսերական կառավարութենէն կարենալ կերակրելու համար սովահար գաղթական զանգուածները, Պաքուի մէջ, հայկական զինեալ ուժեր, փոքրաթիւ բրիտանական գումարտակի մը կողքին, կը ջանային կասեցնել թուրք–գերման զինակցութեան գրոհը դէպի Կովկասի նաֆտահորերը:
Հետաքրքրականն այ՛ն էր սակայն, որ լոյս աչքով մղուող այս ճակատամարտին ամենատա՛ք օրերուն, Մեծն Բրիտանիոյ պատերազմական դահլիճը, իր մէկ գաղտնի ժողովի ընթացքին, ի տես բոլշեւիկեան յեղափոխութեան ստեղծած – ու ապագային ստեղծուելիք – կացութեան, որոշում կը կայացնէր Պաքուն յանձնել նախընտրաբա՛ր թուրքերուն – որոնց պարտութիւնը եւ անձնատուութիւնը դաշնակից ուժերուն` արդէն իսկ ապահովուած ըլլալ կը թուէր – քան թոյլ տալ որ հայ յեղափոխական ուժերը տիրանային ռազմավարական կարեւորութիւն ունեցող այդ շրջանին` յօգուտ համայնավար Ռուսաստանին:
Այս ներքին իրադարձութիւններէն համարեայ անտեղեակ, հայ ժողովուրդի արդէն իսկ պառակտուած ղեկավարութիւնը, հեռացած ազգային միասնականութեան տեսլականէն, իր յոյսերը կապեր էր կամ “քրիստոնեայ“ արեւմուտքի դաշնակից պետութիւններու անհամար խոստումներուն` եւ կամ արեւելքի “անաստուած“ ռուսական բոլշեւիզմի “եղբայրական“ հովանաւորութեան…
Ազգային ազատ ինքնորոշման կիրքն ու հաւատքը – որ Վասպուրականէն մինչեւ Արարատեան դաշտ կարողացեր էր անկախութեան իրակա՛ն ու իրաւական ճանապարհը բանալ հայ ժողովուրդին առջեւ, դէպի Սեւրի Դաշնագիր ու միջազգային ճանաչում — արդէն իսկ սկսեր էր հեռանալ իր ակունքէն օտարածին աջ կամ ձախ թէկուող հակադրեալ հոսանքներու ստեղծած յորձանուտին մէջ:
Հեռացում մը, որ Ուիլսընեան Սահմաններու ճանաչման վաղորդայնին, Հայաստանի Ա. հանրապետութեան վաղաժամ անկումէն ետք, պիտի շարունակէր ունենալ իր պառակտիչ ազդեցութիւնը մինչեւ 1965, մինչեւ Եղեռնի Յիսնամեակին հետ վերազարթնող ու մօտ երկու տասնամեակ պատնէշի վրայ մնացած հայոց արդար ու անզիջող Դատին համահայկակա՛ն զինեալ թէ անզէն պայքարի աշխուժացումը:
Մինչեւ վաթսունական թուականները, պաղ պատերազմեան մրցակցութիւնը իրար դէմ հանած էր ո՛չ միայն երկու գեր–պետութիւնները եւ իրենց զինակիցները, այլեւ — մե՛ր իրականութեան մէջ — մղած էր Սփիւռքն ու Հայաստանը շարունակական առճակատումի մը` որ ո՛չ մէկ ձեւով կրնար առնչուիլ մեր ժողովուրդի համազգային գերագո՛յն շահերուն հետ:
Մինչեւ խրուշչովեան օրերէն սկսած ու կորպաչովեան “Կլասնոստով“ իր լրումին հասած սառցահալը, ծածկուած գաղափարախօսական անվերջանալի լոզունգներու ետին, զոյգ կայսրութիւնները, Արեւմուտք եւ Արեւելք կատաղօրէն կը մրցէին աշխարհի տնտեսական ու մշակութային ամբողջական տիրապետութեան ի խնդիր:
Այս հիւլէական համատարած վտանգի մը սպառնալիքով պարտադրուած եւ մեծապետական չարաշահումի զոյգ բեւեռներով հաւասարակշռուած ժամանակաշրջանը, ի վերջոյ, իր լրումին հասաւ Սովետ միութեան ինքնալուծարքով:
Որպէս անխուսափելի հետեւանք ռուս համայնավար կայսրութեան փլուզումին ու անոր տասնըհինգ հանրապետութիւններուն քաղաքական ու տնտեսական միաձոյլ կառոյցին քայքայման, մեր նորագոյն պատմութեան վերեւ յիշուած երկու թուականներուն վրայ, ինչպէս ըսինք, կ՛աւելնար երրո՛րդ պատմական թուական մը, Սեպտեմբերի 21-ը` որպէս Հայաստանի վե՛րանկախացման եւ Գ. Հանրապետութեան հաստատման օր:
Եթէ չըլլար ղարաբաղեան հերոսամարտի համահայկակա՛ն խոյեանքը, մենք հազի՛ւ թէ իրաւունքը ունենայինք հպարտանալու մեր նոր անկախութեամբ` որ մեր դուռը կը թակէր որպէս հետեւանք մեր հակակշիռէն դուրս եղող դէպքերու դասաւորման, չըսելու համար պարտադրանքին:
Այդ օտարածին մթնոլորտին մէջ, պատահեցաւ անխուսափելին. մեր ազգային ազատագրական պայքարի խորհրդանիշերն ու արժէքները իւրացուցած ու անոնց իսկական պարունակն ու ոգին եղծած, հիւսիսէ՛ն պարտադրեալ “ազգային“ ղեկավարութիւն մը – ի՛ր իսկ հաստատմամբ հակադրուա՛ծ ազգային գաղափարախօսութեան — եկաւ իշխանութեան գլուխ` քուէներովը ժողովուրդի մը` որ եօթանասուն տարի ամբողջատիրական վարչակարգի մը ներքեւ ապրելէ ետք, սորված էր իր քուէները տալու միա՛յն ու միա՛յն պաշտօնի վրայ եղող իշխանաւորներու:
Ինչպէս կ՛երեւի, Ժամանակ պիտի առնէ, մինչեւ որ դրամատիրական այս նորելուկ “Միջազգայնականի“ նոմէնկլատուրային ազդեցութիւնը մեր երկրին ներկայ ապրելաձեւին ու նկարագրին վրայ հետզհետէ չքանայ եւ առաջքը առնուի աշխատաւոր ու ստեղծագործ դասակարգերու բարոյալքման ու երկրին ապագան վտանգող անոնց շարունակական արտագաղթին:
Տարիներ անցած էին “տէրպետրոսեանական“ ներքնապէս պառակտիչ ու միջազգային բեմի վրայ պարտուողական ոգիով տարուող քաղաքականութեան անփառունակ վերջաւորութենէն ասդին, սակայն կրկին, համայն հայութիւնը դէմ առ դէմ գտնուեցաւ Փրոթոքոլներու անսպասելի երեւոյթին դէմ` որ կը սպառնար վերջ դնել հայոց արդար դատէն բխող պահանջատիրութեան:
Այդ ուղղութեամբ, համահայկակա՛ն մօտեցումով, ցաւալի է նշել, թէ 1915-ի Եղեռնին համաշխարհային ճանաչման համար տարուող աշխատանքներէն դուրս, էապէս շատ քիչ բան փոխուած ըլլալ կը թուի հայ պահանջատիրութեան հետզհետէ ընկրկող ճակատին վրայ — ի բաց առեալ Արեւմտեան Հայաստանի հայութեան ճակատագրին առնչութեամբ դանդաղօրէն ձեւաւորուող հետաքրքրութեան մը դրսեւորումը:
Այս իրողութիւններու լոյսին տակ, հա՛րկ է ընկալել մեր ներկայ կացութիւնը` այնպէ՛ս ինչպէս որ կայ.- Շուրջ 9 միլիոն հայութեան հազիւ թէ մէ՛կ–երրորդը այսօր կ՛ապրի իր անկախ հայրենիքի սահմաններէն ներս` եւ այդ` մեծամասնաբար աղքատութեան ու անգործութեան ջլատիչ մակարդակներու վրայ. մինչ զավթուած պատմական հայրենի հողերու վրայ վերապրող, Լօզանի յանցապարտ դաշնագրո՛վ իսկ անտեսուած հայութեան ցարդ նշանակելի թիւը հետզհետէ կը նօսրանայ` ի հետեւանքԹուրքիոյ տարած հայահալած քաղաքականութեան` որ շարունակութիւնն է 1915-ի Ցեղասպանութեան — հայը իր մշակոյթէն ու հողէն անջատելու` մարդկային տարրական իրաւունքներու դէմ բրտօրէն մեղանջող այլազան միջոցառումներով:
Նկատի ունինք Հայաստանի, Արցախի, Ջաւախքի ու, մասնաւորաբար, ցարդ աններելիօրէն անտեսուած ու լքուած, մասամբ իսլամացած Արեւմտեան Հայաստանի հայ բնակչութիւնները` այն ցաւալի իրողութեան լոյսին տակ, թէ այսօր, ըլլա՛յ Ռուսաստանի ու նախկին Սովետ երկիրներու, ըլլա՛յ Արեւմուտքի՛ հայ գաղութները, կ՛ուռճանան` իրենց հայրենի օճախները կամ Միջին Արեւելքի հայաշատ ոստանները լքած բազմութիւններով…
Այ՛ն ինչ որ այսօր կը պարզուի մեր աչքերուն առջեւ Միջին ու մերձաւոր Արեւելքի փոթորկած երկինքին տակ — անքակտելիօրէ՛ն կապուած է Սեւրի Դաշնագրով նուիրականացած սկզբունքներուն եւ վերազարթնող ժողովուրդներու անժամանցելի՛ իրաւունքներուն 80 տարիներ առաջ աններելի ուրացման եւ անտեսման` ի շահ գաղթարար ուժերու եւ անոնց ընտրեալ սատրապներուն տնտեսական ժամանակաւոր շահերուն:
Արաբական աշխարհի մերօրեայ այս պոռթկումը մէկ երեսն է Լօզանի ամօթալի դաշնագրին հետեւանքներուն: Շուրջ հինգ տարի ծովերով արիւն թափելէ ետք, համամարդկային անկապտելի իրաւունքներու եւ արժէքներու ձգտող մարդկութիւնը, յանձինս իր անուղղայ եւ անարժան ղեկավարութեան, անձնատուր եղաւ նորելուկ բռնատիրութիւններու սսադրանքներուն ու Միջին Արեւելքի նաֆտահորերու հրապոյրին…
Սեւրը – ինչ ակնոցով ալ դիտուած – կենդանի՛ կը մնայ ու անշրջանցելի` ինչպէս անշրջանցելի ու հիմնական են մարդկութեան համար ճշմարտութիւնն ու արդարութիւնը, միջազգային հարցերու անշեղ ու տրամաբանակա՛ն լուծումը, որու միջոցաւ միայն կարելի է հասնիլ խաղաղութեան եւ ազգերու բարգաւաճ համակեցութեան:
Եւ ճի՛շդ այդ պատճառով, Ապրիլ 24-ի, Մայիս 28-ի եւ Սեպտեմբեր 21-ի կողքին, մենք պէտք է ամէն տարի յիշատակենք նաեւ Օգոստոս 10-ը` Սեւրի Դաշնագրի ստորագրման օրը` որպէս անուրանալի յաղթանակ, Մայիս 28-ի կողքին — ո՛չ որպէս անցեալի՛ կիսատ մնացած նուաճում` այլ որպէս անշրջանցելի այն փաստաթուղթը` որուն անջնջելի իրականութեան վրայ կանգնած, համազգային հաւատքով ու նուիրումով, արդա՛ր քրտինքով ու ցարդ անտեսուած հարազատի արեա՛ն կանչով, մենք պիտի վերատիրանա՛նք Արարատի զոյգ գագաթներուն շուրջ ամբողջացած – իր երե՛ք քառորդով դեռ “թշուառ ու անտէր“ մնացած մեր հայրենիքին:
