Béatrice Favre – Պէաթրիս Ֆաւր Օտարալեզու Հայ Գրականութեան Անծնաօթ Գրագիտուհի Մը (24.04.1928 – 8.11.2022)
Դոկտ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեան
Շատոնց զիրար չէինք տեսած։ Երբ հեռախօսին պատասխանեցի՝ զարմացայ, թէ ուրկէ՞ է ինծի այս պատիւը, որ յիշած է զիս։ Ակամայ կը մտածէի՝ «կա՛մ աղն է պակաս, կա՛մ՝ մաղը»։ Ժամադրուեցանք հանդիպումի մը Ժընեւի ամենահին եւ անուանի ժամադրավայրերէն Remor սրճարանը, որ կը գտնուի Plainpalais հարթավայրի վերջաւորութեան՝ բարեբախտաբար բնակարանիս ալ մօտակայքը։ Տարիները իրենց հետքը ձգեր էին դէմքին վրայ, աւելցեր էին կնճիռները, իսկ մազերուն վրայ շնորհքով մը տեղացեր էր անցած տարիներուն ձիւնը։ Բայց ինք իր երիտասարդական նոյն եռանդով կը զրուցէր, կը խօսէր աշխարհաքաղաքական անցուդարձերուն մասին՝ Ռուսիա-Ուքրանիա, Իսրայէլ-Կազա հակամարտութիւն, ԱՄՆ-ի նախագահ Տանըլտ Թրամփի վերընտրութիւն, սակայն ամէնէն շատ կը ցաւէր Արցախեան 44-օրեայ պատերազմին, հայոց պաշտպանութեան բանակին կրած ծանր պարտութեան, Արցախի կորուստին եւ տարածաշրջանին մէջ հայկական մշակութային ժառանգութեան հանդէպ ազերիներու պետական հովանաւորութեամբ իրագործուող բնաջնջումին, նաեւ կամայական վայրենաբարոյութեան համար։
Աւելի քան ժամ մը հանդիպելէ ետք, երբ կը պատրաստուէինք հրաժեշտ տալ իրարու՝ յանկարծ յիշեց, որ ինծի տալիք մը ունէր։ Զրուցակիցս, որ մաքուր զուիցերիացի մըն է եւ եղած է Ժընեւի միջնակարգ ուսումնարաններու վաստակաւոր ուսուցիչ, պայուսակէն հանեց գիրք մը ու դրաւ զայն սեղանին վրայ։ Կողքի լուսանկարէն անմիջապէս գուշակեցի, որ հայերու հետ առնչութիւն ունեցող գիրք մըն է։ Սեւ-ճերմակի վրայ նշմարելի էր հայ ընտանիքի մը հին լուսանկարը։ Հեղինակին անունը կարդալէ առաջ կարդացի խորագիրը՝ « Les joyaux de Maïrik » (Մայրիկին գոհարները)։
Նկատի ունենալով իր ուսուցիչ ըլլալու հանգամանքը՝ ենթադրեցի, որ դպրոցի մը գրադարանէն զայն փոխ առած է։ Ան հաղորդեց, որ մայրը ունեցած է ժընեւաբնակ հրեայ բարեկամուհի մը, որ իր խոր ծերութիւնը թեւակոխելէ ետք փոխադրուած է տարեցներու համար նախատեսուած կեդրոն մը, մինչ այդ զանգահարելով իրմէ խնդրած է իր տունէն վերցնել այն բոլոր գիրքերը, որոնք զինք կը հետաքրքրեն։ Բարեկամս այդ գրապահարանին մէջ տեսնելով առկան՝ մտածած է, որ զայն նուիրելով ինծի կրնայ ուրախութիւն պատճառել, նկատի ունենալով գիրքին հայեցի բովանդակութիւնը եւ իմ հայ ըլլալս։
Շնորհակալութիւն յայտնեցի նրբանկատութեան համար եւ գիրքը վերցնելով հրաժեշտ տուինք իրարու։ Տակաւին տուն չհասած կարդացի հեղինակին անունը՝ Béatrice Favre, եւ սկսայ թերթել գիրքին էջերը, թէկուզ հարեւանցի ծանօթանալու համար անոր բովանդակութեան։
Օտարալեզու հայ գրականութեան հարուստ եւ բազմաշերտ ժառանգութեան մէջ միշտ ալ կան հեղինակներ, որոնց կեանքն ու ստեղծագործական աւանդը մնացած են թանձր ստուերի տակ։ Այդպիսի գրողներէն մին է Պէաթրիս Ֆաւրը։ Հակառակ ֆրանսերէն լեզուով իր գրական աւանդին՝ ան մնացած է անծանօթ, իսկ հայ իրականութիւնը ինչ-ինչ պատճառներով վերահասու չէ իր անձին ու գործին։
Նախաձեռնած առաջին հետազօտութենէս պարզուեցաւ, որ զուիցերիահայ լրագրողներէն Արման Գասպար Մարսիլիոյ մէջ ֆրանսերէն լեզուով հրատարակուող Armenia պարբերաթերթի 69 եւ 107 թիւերուն[1] մէջ հեղինակին, նաեւ անոր հեղինակած գիրքերուն մասին շատ հակիրճ տեղեկութիւններ հաղորդած է։ Պարզ է, որ սոյնը բաւարար չէ եղած հեղինակը ներկայացնելու օտարալեզու հայ գրականութեան ժառանգութեան։
Նկատի ունենալով հեղինակին Ֆաւր մականունը՝ կ’ենթադրէի, որ թերեւս կապ ունեցած ըլլայ զուիցերիացի այն մեծանուն բարեգործի ժառանգորդներուն՝ Լէոփոլտ Ֆաւրի ընտանիքին հետ (Lépold Favre, 1846–1922)։ Հայասէր այս հեղինակաւոր անձնաւորութեան նախապէս համապարփակ անադրադարձած էի « Témoins d’humanité »[2] գիրքիս մէջ։ Լէոփոլտ ֆաւր այն մարդասէրն էր, որ 1896 թուականէն սկսեալ ամբողջապէս ինքզինք նոյնացուցած էր արեւմտահայութեան դառն ճակատագրին հետ։ Հայ ժողովուրդին հանդէպ իրագործուած սուլթանական զանգուածային կոտորածներու տարիներուն, յատկապէս 1903–1909 թուականներուն, ան բազմիցս ճամբորդելով Օսմանեան կայսրութեան հայահոծ շրջանները՝ զուիցերիական նպաստամատոյց կազմակերպութիւններու տրամադրած նիւթական օժանդակութիւնները հասցուցած է մասնաւորաբար որբախնամութեան գործին։ Այդ անձնդիր ներդրումներուն արդիւնքը հանդիսացած է Ժընեւի մօտ՝ Պենիէն գիւղին մէջ հայ որբերու համար ձեռք բերուած «Հայ տուն»-ը, որ 1921-էն սկսեալ աւելի քան 200 որբերու ապաստանարան եւ կրթութեան դարբնոց դարձաւ։
Կարճ հետազօտութենէ ետք պարզ դարձաւ, որ Պէաթրիս Ֆաւր ուղղակի կապ չէ ունեցած վերոնշեալ անձնաւորութեան հետ, այլ այս մականունը, որ ինք ընդունած է ամուսնական կապի բերումով, մասնաւորաբար ֆրանսախօս Զուիցերիոյ շրջանին մէջ շատ ընդհանրացած է, ինչպէս հայոց մօտ զորօրինակ՝ Յակոբեան, Մինասեան, Յարութիւնեան, Մանուկեան եւ նման բազմաթիւ անուններ։
Առ այս հարկ եղաւ դիմել արխիւային հետազօտութիւններու ցորչափ որ հնարաւոր էր՝ պարզելու համար անոր ինքնութիւնը։
Պէաթրիս Ֆաւր ծնած է 24 ապրիլ 1928 թուականին Պազել քանթոնի Հէօլշթայն գիւղին մէջ։ Հօր անունը եղած է Շապուհ (Շառլ) Փիլոսեան` մասնագիտութեամբ բժիշկ։ Իսկ մօր անունը՝ Քլարա Էլիզապէթ, ծնեալ Կերսթեր, որ եղած է զուիցերիացի մը Պազել քանթոնի շրջանէն։ Այնպէս կը թուի, որ ընտանիքը բնակած է Հէօլշթայնի հարեւանութեամբ Օպերտորֆ գիւղը, ուր երկար մնացած չէ, այլ տեղափոխուելով մնայուն բնակութիւն հաստատած է Ժընեւ՝ 1932 թուականին, երբ Պէաթրիս ընդամէնը չորս տարեկան էր։ Ան հոս յաճախած է աղջկանց դպրոց մը, զոր աւարտելէ ետք ընդունուած է Ժընեւի պետական համալսարանի գրականութեան ֆակուլտետը 22 Հոկտեմբեր 1947 թուականի ձմեռնային կիսամեակին ու զայն աւարտած է 1950-1951 թուականի ձմեռնային կիսամեակին՝ ստանալով գրականութեան պաքալորէայի աստիճան։ Նոյն համալսարանի ուսանողական արձանագրութեանց հետեւելով կը տեսնենք, որ ան կը շարունակէ մասնագիտանալ իր ընտրած ճիւղին մէջ՝ ընդունուելով 1953 թուականի ամառնային կիսամեակի դասընթացքներուն, որոնք աւարտելէ ետք կը վկայուի անգլերէն լեզու եւ գրականութիւն դասաւանդելու վկայականով։
Պէաթրիս Փիլոսեանի անունով տրուած կենցաղային վկայականները ցոյց կու տան, որ ան 1954 թուականի 27 Ապրիլին ստացած է Ժընեւի քաղաքացիութիւն (նախկին Պազել քանթոնի Հէօլշթայն բնակավայրի քաղաքացի): Հպատակագրման դիմումը ներկայացուած է 29 Յուլիս 1953 թուականին։
14 ապրիլ 1960 թուականին Պէաթրիս Փիլոսեան կ’ամուսնանայ Քլոտ Անտրէ Ֆաւրի հետ (ծնած՝ 3 Յունուար 1926 թուականին, ծագումով Նէօշաթել քաղաքէն, մասնագիտութեամբ քիմիական ճարտարագէտ): Պէաթրիս այդ ժամանակ ուսուցչուհի էր տնային տնտեսագիտութեան դպրոցին մէջ եւ կ’ապրէր ժընեւ՝ 9 boulevard des Philosophes փողոցը: Զոյգը սկիզբը կը բնակի Hoffmann փողոցի թիւ 5 շէնքին մէջ, նախքան 1970-ականներուն 46 chemin des Coudriers տեղափոխուիլը. հասցէ մը, որ կը պահեն առնուազն մինչեւ 1999 թուականը: Ի դէպ, աւելորդ պիտի չըլլար այստեղ նաեւ յիշել, որ ամոլը կը բախտաւորուի մանչ զաւակով մը։ Ահաւասիկ այսպէս պարզ կը դառնայ, թէ ինչպէ՞ս բացառապէս Ֆաւր մականունը Պէաթրիս դարձուցած է հեղինակային ինքնութիւն՝ նշելով զայն իր հրապարակած գիրքերուն վրայ՝ զանց առնելով իր նախաամուսնական Փիլոսեան հայկական ազգանունը։
Պէաթրիս Ֆաւր գրական իր առաջին փորձերուն ձեռնարկած է 17 տարեկանին, սակայն իր առաջին գիրքը՝ « L’avortement »[3] – «Վիժեցումը» խորագրով, լոյս կը տեսնէ Ժընեւի մէջ Poésie vivante հրատարակչատունէն 1980 թուականին, 190 էջ, 21,5 x 14,5 սմ., ֆրանսերէն։ Հետաքրքրական է, որ առկան տակաւին տարին չբոլորած՝ նոյն հրատարակչատունէն կ’ունենայ երկրորդ տպագրութիւն մը։
Հատորին սկիզբը հեղինակին մասին կը կարդանք. «Մեր գրախանութներու դարակներէն ներս պերճաշուք մուտք գործած է նոր գրող մը ֆրանսախօս Զուիցերիայէն։ Վերնագիրը ինքնին կը յուշէ, թէ ինչի մասին կը խօսի գիրքը, սակայն ընթերցողը պիտի զարմացնեն երիտասարդ կնոջ ոճի հարստութիւնը, դիտարկումները, նրբանկատութիւնը եւ յստակութիւնը հասարակութեան մը մէջ, որ իրականութեան մէջ շատ քիչ ազատութիւն կու տայ իրեն»։
Սոյնը պատմուածքներու ժողովածու մըն է, որ հեղինակը մեզի կը ներկայացնէ առաջին պատմուածքին « L’avortement » (Վիժեցումը) վերնագրով, եւ զայն հեղինակը միաժամանակ դարձուցած է գիրքին ընդհանուր խորագիրը։ Այս հաւաքածոն իր ընդհանուր յայտարարն ունի՝ կնոջ վիճակը հասարակութեան մէջ։ Նիւթը նկարագրուած է ոչ թէ ջղուտ վիճաբանութեան նպատակով, այլ դիտումնաւոր եւ զուսպ հոգեբանութեամբ, գրելաոճ մը, որուն շնորհիւ ան դարձած է աւելի ազդու եւ իրական:
« L’avortement » (Վիժեցումը) ստեղծագործութիւնը մեղադրական եզրակացութիւն մը չէ, այլ միանշանակ ողբերգութիւն մըն է, եւ այդ ողբերգութիւնը աւելի սարսափելի է՝ պարզապէս բծախնդրօրէն ախտահանուած ըլլալուն համար։ Երիտասարդ կին մը զոհ կը դառնայ դժուարին հանգամանքներու։ Օրէնքը իրեն կը թոյլատրէ, որ դուրս գայ այս կացութենէն։ Սակայն իր ներսիդին ան կը մնայ ցաւով ու կսկիծով այրուած։ Խիղճը չի գործեր այնպէս, ինչպէս իրեն խոստացեր էին բարի կամքի տէր մարդիկ, նոյնիսկ անոնք, որոնք իրավիճակը կարեկցաբար գնահատած են։
Առկայ պատմութիւնը բեմադրական արուեստի փոքրիկ գլուխգործոց մըն է` նուազագոյն դերասաններով, գրեթէ միայն կինն ու երեխան. կին մը, որ մայր պիտի չդառնայ, եւ երեխայ մը, որ պիտի չծնի:
Գիրքին մէջ տեղ գտած միւս պատմուածքները՝ « Evasion » (Փախուստ), « Perroquet » (թութակ), « Lethargie » (Քնախտ), « Femme de menage » (Տնային սպասարկուհի), « Chateaux en Espagne » (Դղեակներ Սպանիոյ մէջ), « Le Divan » (Բազմոցը), « Brouillard » (Մառախուղ) եւ « La Disparition » (Անհետացումը), իրենց բովանդակութեամբ առաւել կամ պակաս չափով առնչուած են իրարու։ Անոնք կը միաւորուին խճանկարի մը պէս՝ կազմելով ընդհանուր պատկեր մը, որ կը ներկայացնէ մարդկային գոյութեան դիւրաբեկութիւնը, իմաստի որոնումը եւ կեանքի հակասութիւնները։ Իւրաքանչիւր գլուխ՝ «Վիժեցում»-էն մինչեւ «Փախուստ» եւ առօրեայ թուող պահեր, ինչպէս տնային սպասարկուհիին կեանքը եւ Սպանիոյ մէջ դղեակներու երազանքը, կապուած են նիւթերու նուրբ ցանցով, ինչպիսիք են նաեւ Կորուստը, Յոյսը եւ Կայունութեան բացակայութիւնը։
Անոնք միասնաբար կ’ուրուագծեն պատկերը այն մարդոց, որոնք կը տատանին արտաքին սահմանափակումներու եւ ազատութեան ներքին ձգտումի միջեւ։ Մշուշը, որ կարծէք պատած է պատմութիւնները, կը խորհրդանշէ ոչ միայն անորոշութիւնը, այլեւ այս անորոշութեան մէջ իմաստ գտնելու մարդկային կարիքը։
Հեղինակին կեդրոնացումը մանրամասներու վրայ, ինչպիսիք են Թութակի կամ Բազմոցի խորհրդապատկերները, կ’ընդգծէ, որ կեանքի նոյնիսկ աննշան թուող կողմերը կրնան խոր, յաճախ հակասական զգացումներ յառաջացնել: Վերջին պատմութեան մեջ գերիշխող «անհետացումը» կը ձգէ տարածութիւն մը, ուր ընթերցողները կը հրաւիրուին իրենց սեփական հարցերը տալու կորուստի եւ յիշողութեան վերաբերեալ:
Ժողովածուն մասնաւորաբար կը շեշտէ, որ թէպէտ պատմուածքները առանձին են, այնուամենայնիւ անոնք ընդհանուր առմամբ կը ներկայացնեն համընդհանուր պատմութիւն մը մարդկային ոգիի դիւրաբեկութեան, բայց միեւնոյն ատեն դիմադրողականութեան մասին: « L’avortement » (Վիժեցումը) կարելի է ընթերցել իբրեւ կեանքի հնարաւորութիւններու ընդհատումի կամ արգելակումի փոխաբերութիւն, սակայն այնուամենայնիւ կայ մնայուն տարածք մը յոյսի, նոր սկիզբի եւ կեանքի անխափան յառաջընթացի համար։
Ընդամէնը երկու տարի ետք de l’Aire հրատարակչութենէն Լոզանի մէջ լոյս կը տեսնէ Պէաթրիս Ֆաւրի երկրորդ գիրքը՝ « Les joyaux de Maïrik »[4] (Մայրիկին գոհարները) խորագրով, 123 էջ, 21,5 x 14,5 սմ., ֆրանսերէն։ Հեղինակը հատորը ձօնած է իր հօր՝ արձանագրելով հետեւեալ տողը. « À mon père, ces fleurs du souvenir qu’il a semées en moi » (Հօրս՝ յիշողութեան այս ծաղիկները, որոնք ան ցանեց իմ մէջ)։ Փաստօրէն հատորը վերարտադրութիւն է իր հօրենական ընտանիքի պատմութեան, իսկ կողքին վրայի լուսանկարը հաւանաբար յիշատակի լուսանկար մըն է Փիլոսեան ընտանիքին՝ մեծ մայրը կեդրոնական դիրքով եւ իր շուրջը իր չորս մանչ զաւակները, որոնցմէ մին պէտք է ենթադրել, որ հեղինակին հայրն է։ Բնականաբար սոյնը առնուած ըլլալու է Թաւրիզի մէջ, գուցէ զաւակներէն երեքին երկրէն հեռանալու նախօրեակին։
Բովանդակութիւնը ամբողջապէս հայաշունչ է. աղքատութեան մատնուած հայ ընտանիք մը՝ Թաւրիզի Լիլավա (պարսկերէն՝ Լէյլապատ) թաղամասին մէջ։ Չորս մանկահասակ որդիներ կը մեծնան առանց հօր՝ արիասիրտ մօր մը ջամբած դաստիարակութեամբ։ Անոնց գոյատեւումը կախուած է այդ հէգ կնոջ քրտնաջան աշխատանքէն: Անոր կրած նուաստացումները, զրկանքները եւ կեանքի դժուարագնաց կածաններէ խաւարի մէջէն ընթացող ճամբան։ Բայց վերջապէս իր յաղթանակը ճակատագրի անողոք հարուածներուն, որ կ’իրականայ շնորհիւ իր տաղանդին, անընկճելի ոգիին եւ նկարագրի տոկունութեան։ Բախտը կը ժպտայ իր որդիներէն մէկուն, որ քաջութիւնը կ’ունենայ առագաստ բանալու դէպի անհունն ու անորոշը, դէպի Եւրոպա՝ հասնելով Վենետիկ։
Մանրավէպի կեդրոնական դէմքը 15-ամեայ պատանիի մը ոդիսականն է, որ բոլորովին առանձին՝ իրեն անծանօթ երեք հազար քլմ․ տարածք մը կը կտրէ՝ յաղթահարելով բազմաթիւ վտանգներ ու խոչընդոտներ, եւ առաջնորդուելով մէկ վառ նպատակով՝ հասնիլ Եւրոպա։ Այդ վաղաժամ կորսնցուցած իր հօր որոնումն է եւ դէպի իր հայեցի արմատները, որոնք կը գտնուին Կարինի (Էրզրում) մէջ։ Պէտք է ենթադրել, թէ հեղինակին ընտանիքը բնիկ կարնեցի եղած է, որ ինչ-ինչ պատճառներու բերումով ստիպուած լքած է իր բնօրրանը՝ բնակութիւն հաստատելով Թաւրիզի մէջ։ Հեղինակը տեղեկութիւն չի հաղորդեր, թէ ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս է այրիացած իր մեծ մայրիկը, որուն իսկական գոհարները իր որդիներն են։
Վէպը կը ներկայացնէ Թաւրիզի հայկական կեանքի գունեղ պատկերը՝ Պարսկաստան, որ տակաւին կը գտնուի միջնադարի վերջին փուլին մէջ: Ան կը տանի Կովկասի գեղատեսիլ բնապատկերներով, Սեւ ծովով, Ցարական Ռուսիոյ կայսրութեան տարածքով մինչեւ 1914 թուականը՝ արկածախանդրութիւն մը ձիակառքերով, նաւերով եւ ռուսական առաջին շոգեկառքերով՝ մինչեւ որ ճամբորդութիւնը ի վերջոյ կը հասնի իր գագաթնակէտին շքեղ Վենետիկի մէջ:
Այս հրաշալի տեսարաններն ու գունագեղ պատկերները կը կազմեն հեղինակին յուզիչ պատմութեան խորապատկերը, ուր հայ պատանին կը դառնայ արդէն չափահաս տղամարդ մը՝ վերապրելով իր երիտասարդութեան քաջութիւն արտայայտող պատմութիւնը՝ լեցուն տուայտանքներով, յոյզերով եւ յիշողութիւններով ապրուած կեանքի մը մասին, որ կ’իմաստաւորուի պայքարով, յոյսով եւ ինքզինք գերազանցելու աննկուն կամքով։
1984 թուականին նոյն de l’Aire հրատարակչատունը Լոզանի մէջ կը տպագրէ Պէաթրիս Ֆաւրի երրորդ հատորը՝ « Le Soleil se lève à Venise » (Արեւը կը ծագի Վենետիկի մէջ) խորագրով։ Հեղինակը սոյն գիրքը նախորդին նման կը ձօնէ իր հօր՝ « À mon père » (հօրս)։ Բնականաբար այս ձօնը ինքնին հասկնալի է, քանի որ վէպին գլխաւոր հերոսներէն մին կրկին իր հայրն է, որ իր կենսագրութենէն բաժին մը հաղորդած է իրեն, այսպէս հայթայթելով առկայ վէպին գրական ատաղձը։ Հեղինակին հօրեղբայրները՝ Վահրամ եւ Զարեհ (մահացած ժընեւի մէջ 12 Հոկտեմբեր 1969 թուականին), իրենց աւագ եղբօր՝ Շապուհին հետ նոյնպէս կը գտնուին Վենետիկ, մինչդեռ անոնցմէ կրտսերը կը մնայ Թաւրիզ՝ իրենց մօր քով, տակաւին շատ պատանի տարիքին պատճառով։
« Le Soleil se lève à Venise » (Արեւը կը ծագի Վենետիկի մէջ) աւելի լոյս կը սփռէ Փիլոսեան եղբայրներու կեանքի պատմութեան վրայ։ Արդարեւ ան կը ներկայացնէ մայրիկին երեք որդիներուն պայքարի եւ յաջողութեան պատմութիւնը, անոնց ճանապարհորդութիւնը՝ ուղեկցուած տարբեր ճակատագրերով։ Բախտորոշ է անոնց կենսագրութեան այն հատուածը, որ Վենետիկի մէջ կ’ընդունուին Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարան, ուր Մխիթարեան հայրերու շունչին ներքոյ կը ստանան լաւագոյն կրթութիւն։ 1910 թուականին անոնք արդէն կը գտնուին Ժընեւ, ուր տեղւոյն համալսարանին մէջ կը ստանան բարձրագոյն կրթութիւն։ Արեւելքցի այս եղբայրները զօրեղ կամքով, օրինակելի աշխատասիրութեամբ եւ իրենց մօրմէն ժառանգած սիրով անընդմիջելիօրէն զօրակից են իրարու։ Սակայն ողբերգութիւնը հեռու չէ՝ կեանքը ունի իր առեղծուածներն ու անբացատրելի օրէնքները. ցաւօք, եղբայրներէն մին կը մահանայ դաժան մահով եւ իր ետին կը թողու անկամրջելի բաց մը։ Հուսկ կը բռնկի Ա. Համաշխարհային պատերազմը եւ եղբայրներէն մէկը կը մեկնի արեւելեան ռազմաճակատ, ուր զօրամասի մը կից հիւանդանոցին մէջ որպէս բժիշկ կ’իրականացնէ հերոսական ծառայութիւն մը։
Այս ամէնը սերտօրէն փոխկապակցուած է ընտանեկան ամուր կապերու հետ, որոնք եղբայրները իրարու կը միացնեն հոգեպէս, ընտանեկան արժէքի բարձր գիտակցութեամբ եւ միասնական այն անհուն կարօտով, որ կը ձգուի դէպի իրենց սիրասուն մայրիկը՝ Թաւրիզի մէջ։ Արդէն ստեղծելով բարեկեցիկ կեանք մը եւ ընտանիք, նաեւ բախտաւորուելով աղջիկ զաւակով մը, որ նոյնինքն հատորին հեղինակն է, երիտասարդ բժիշկը անձկայրեաց կ’ուզէր տեսնել իր մայրը՝ հրաւիրելով զայն իր մօտ կամ, հակառակ պարագային, երթալ Թաւրիզ։ Մինչդեռ չորս եղբայրներուն մէջ կրտսերը, որ մնացեր էր մօր քով, նոյնպէս անցած էր յաջողած կեանքի ուղի մը՝ փոխադրուելով Թեհրան, ուր հասած էր պատասխանատու պաշտօններու։ Արիասիրտ մայրը սակայն հրաժեշտ տուած էր կեանքին. հոգնաբեկ մարմինը հանգչած էր խաղաղ՝ գիտակցելով, որ մայրական իր բոլոր զոհողութիւնները իր զաւակներուն նկատմամբ առաւելագոյն չափով արդիւնաւորուած են։ Այժմ անոնք կը գտնուին Եւրոպայի սիրտը՝ Զուիցերիա, ուր իրենց ճակտին արդար քիրտով հասարակութեան մէջ ստեղծած են պատուաբեր դիրք մը՝ ունենալով իրենց ուրոյն ընտանիքները։ Հաւանաբար ան լսած էր նաեւ իր թոռնուհիին՝ Պէաթրիսի մասին, իսկ աւանդական հայ մօր համար ոչ մէկ բան կարող է գերազանցել անանձնական երջանկութեան վերջնագոյն սահմանը, քան իր սիրոյն եւ արեան ծնունդ զաւակներուն եւ թոռներուն քաջառողջութիւնը, աշխատանքային կեանքի ձեռքբերումներն ու անոնց երջանկութիւնը։
1987 թուականին Pourquoi pas… հրատարակչատունը Ժընեւի մէջ լոյս կ’ընծայէ Պէաթրիս Ֆաւրի պատմուածքներու վերջին հատորը « Envol a l’aube »[5] (Թռիչք լուսադէմին) խորագրով, 19 x 13 սմ., 152 էջ, ֆրանսերէն։ Սոյն հատորին հրատարակիչը եղած է զուիցերիահայ անուանի երաժշտահան Ստեփան Էլմասի զարմուհին՝ Astrid Mirabaud Elmas-ը (Ասթրիտ Միրապօ Էլմաս), որ միաժամանակ հանդիսացած է նոյն հրատարակչատան հիմնադիրն ու տնօրէնուհին[6]։ Հատորը բաղկացած է ութ մանրավէպերէ, որոնք կը կրեն հետեւեալ վերնագրերը. « Envol a l’aube », « Diotima » (Տիոթիմա), « Le concierge » (Տան խնամակալը), « La commémoration » (Ոգեկոչումը), « Côte d’Azur » (Զմրուխտ ծովածոցը – Ֆրանսական Ռիվիերան), « Les choucas » (եղջերուկները), « Le serpant d’or » (Ոսկէ օձը) եւ « Caïn et Abel » (Կայէն եւ Աբէլ)։ Այս պատմուածքներու շարքին մէջ հայկականութեան իմաստով կ’արժէ ընդգծել « La commémoration » (Ոգեկոչումը) մանրավէպը, որուն գրառման շարժառիթը հանդիսացած է հեղինակին ներկայութիւնը այն յիշատակի արարողութեան, որ տարուէ-տարի 24 ապրիլին կ’ոգեկոչէ Հայ առաքելական եկեղեցին աշխարհի բոլոր ծագերուն, այս պարագային նաեւ Ժընեւի Ս. Յակոբ եկեղեցին։
Պէաթրիս Ֆաւր Փիլոսեան թէպէտ Զուիցերիոյ մէջ իր հեղինակած չորս վէպերով չէ կրցած նուաճել մտաւորականի եւ գրողի զգալի փառք մը, սակայն եւ այնպէս անոր գրական ներդրումները ստոյգ կը ներկայացնեն անգնահատելի մշակութային եւ պատմական գանձարան մը: Ան իր ստեղծագործութիւններով ոչ միայն պահպանած է հայ համայնքի ձայներն ու պատմութիւնները, այլեւ ջերմ եւ գունեղ պատկերացում տուած է հայոց հնադարեան աւանդոյթներու, ցեղային արժանիքներու, ընտանեկան բարոյական արժեհամակարգի, նաեւ հոգեւոր-բարոյական կուռ գիտակցութեան մասին, որոնք յաճախ կը գտնուին համաշխարհային պատմութեան ստուերին մէջ: Պէաթրիս Ֆաւր Փիլոսեանի ժառանգութիւնը լուռ, բայց հզօր կոչ մըն է՝ յարգելու մեր ինքնութեան արմատները եւ վառ պահելու հայոց հաւաքական յիշողութեան լոյսը: Քանզի անոր գրած իւրաքանչիւր տողը կ’արտացոլացնէ այն ցանկութիւնը, որ այս պատմութիւնները չկորսուին մոռացութեան ծովուն մէջ, այլ սերունդէ-սերունդ փոխանցուին որպէս հարուստ եւ իրադարձութիւններով լեցուն անցեալի կենդանի վկայութիւն:
Պէաթրիս Ֆաւր Փիլոսեան, բազմավաստակ դաստիարակ եւ ուսուցիչ, զուիցերիահայ գրող եւ հեղինակ հայաշունչ վէպերու, իր մահկանացուն կը կնքէ Ժընեւի Վերսուա աւանին մէջ՝ 8 Նոյեմբեր 2022 թուականին, հասնելով ի խորին ծերութիւն՝ ապրելով եւ արարելով 94 երկար տարիներ։
Յաւարտ բանիս, լիայոյս պիտի ըլլանք, որ այսուհետեւ օտարալեզու հայ գրականութիւնը օտարագիր հայ գրողներու իր ցանկը կը հարստացնէ նաեւ հայ մշակոյթը հանրահռչակող զուիցերահայ Պէաթրիս Ֆաւր Փիլոսեանի համեստ անունով։
Ժընեւ, 21 Յունուար 2025
Յիշատակութիւն սրբոցն՝ Կիրակոսի եւ մօրն իւրոյ Յուղիտայի,
նաեւ վկայիցն՝ Գորդիոսի, Պօղիքտոսի եւ Գրիգորիսի
[1] Gaspard, Arman, « Béatrice Pilossian Favre: Les Joyaux de Maïrik », Armenia, Nr. 69, 1983, p. 30; « Béatrice Pilossian Favre », éditée par Astrid Elmasian, Armenia, Nr. 107, 1988, p. 55.
[2] Տե՛ս Manoukian, Abel, « Témoins d’humanité : l’engagement humanitaire de la Suisse pendant le génocide des Arméniens dans l’Empire ottoman, 1894–1923 », Librairie Antoine, Beyrouth, 2022, 605 pages.
[3] Favre, Béatrice, « L’avortement », édition Poésie Vivante, 2 éditions, Genève, 1980, 190 pages, 21,5 x 14,5, français.
[4] Favre, Béatrice, « Les joyaux de Maïrik », éditions de l’Aire, Lausanne, 1982, 123 pages, 21,5 x 14,5, français.
[5] Favre, Béatrice, « Envol a l’aube », éditions pourquoi pas…, Genève, 1982, 152 pages, 19 x 13, français.
[6] Հմմտ. Gaspard, Arman, « Béatrice Pilossian Favre », éditée par Astrid Elmasian, Armenia, Nr. 107, 1988, p. 55.