0
0
ՆԱՐԻՆԷ ՏՈՒՄԱՆԵԱՆ – Երեւան
Լուսանկարներ՝ Իննա Մխիթարեանի
Հայ¬թրքական վերջին յարաբերութիւններուն եւ յատկապէս ստորագրուած փաստաթուղթերուն վերաբերեալ բարձրացած աղմուկը՝ բնականաբար չէր սահամանափակուէր միայն Հայաստանի կամ Սփիւռքի քաղաքական հոսանքներուն մէջ առաջացած բողոքներով, ցոյցերով եւ Հայաստանի նախագահին ու արտաքին գործոց նախարարին ուղղուած բաց նամակներով: Այստեղ իր խօսքը դրսեւորեց համայն հայութիւնը, արտայայտելով՝ երբեմն թեր եւ երբեմն դէմ կարծիքներ:
Զրուցելով երեւանաբնակ տարբեր մասնագիտութիւններու տէր մարդոց հետ, պիտի ներկայացնենք քանի մը կարծիք՝ խօսքի ազատութիւնն ու արտայայտուելու իրաւունքը ընդունելով իբրեւ իւրաքանչիւրի իրաւունքը:
Քաղաքագէտ Արմէն Մինասեանին կարծիքով՝ հայ¬թրքական սահմանի բացման նպատակայարմարութեան հարցը չի դիտարկուիր հայ հասարակութեան մէջ: Ըստ իրեն ե°ւ Սփիւռքի ե°ւ Հայաստանի ու Արցախի մէջ, գրեթէ բոլորը համակարծիք են, որ սահմանին փակ ըլլալը չի բխիր Հայաստանի ու հայութեան շահերէն,¬ «Յատկապէս, որ այդ սահմանը Թուրքիայի կողմից փակուել է՝ նպատակ ունենալով Հայաստանին խեղդել շրջափակման մէջ: Այլ հարցադրում է, թէ կողմերից իւրաքանչիւրն ի՞նչ է պատրաստ տալ սահմանի բացման դիմաց: Այս հարցում, թէեւ Հայաստանում որոշ մտահոգութիւններ են հնչում՝ կապուած Թուրքիայի կողմից առաջ քաշուած նախապայմաններին, իբր, համաձայնութիւն տալու հետ, սակայն իրականութեան հետ դա, կարծես, աղերս չունի»,¬ կÿըսէ Ա. Մինասեանը: Անոր կարծիքով՝ հայ¬թրքական երկխօսութիւնը, գոնէ հրապարակային դաշտի վրայ, շրջանցած է խնդրոյ առարկայ նախապայմանները: «Հասկանալի է,¬ կÿըսէ ան,¬ որ Թուրքիան մեծմասամբ արտաքին ճնշումների ազդեցութեան տակ է որոշումներ կայացնում, իսկ արտաքին խաղացողները հակուած են այն բանին, որ Հայաստանն այս հարցում սեփական շահերը ոտնահարուած չզգայ, հակառակ դէպքում՝ գործընթացը կարող է վիժեցուել: Իսկ դա առաջին հերթին չի բխում միջազգային հանրութեան, ազդեցիկ գերտէրութիւնների, ինչպէս նաեւ Թուրքիայի շահերից»:
Տնտեսագէտ Գայանէ Խաչատրեանը՝ արտայայտուելով զուտ իբրեւ տնտեսագէտ եւ պահ մը մոռնալով քաղաքական բոլոր խնդիրները՝ հայ¬թրքական սահմանի բացման մէջ Հայաստանի շահերէն աւելի կը տեսնէ Թուրքիոյ շահերը: «80 միլիոնանոց թուրքական շուկան՝ իր ողջ հնարաւորութիւններով, հասանելի կը դառնայ հայկական գործարարների համար: Ներմուծումների մասով հասկանալի է՝ աւելի կարճ ճանապարհով եւ աւելի հասանելի կերպով թուրքական էժան ապրանքները հնարաւոր կը լինի ներմուծել մեր երկիր: Մի խօսքով, թուրքական ապրանքը կ°ողողի հայկական շուկան»,¬ կ’ըսէ տնտեսագէտը եւ իր մտահոգութիւնը կը յայտնէ հայ արտադրողներուն վերաբերեալ, որոնք դժուար թէ կարենան իրենց մատչելի եւ որակեալ արտադրանքը առաջարկել թուրքերուն՝ զանոնք գրաւելու համար: Իսկ հակառակ պարագային, ըստ տնտեսագէտին, պիտի պատահի այնպէս, որ թրքական ապրանքը պիտի ողողէ հայկական փոքրիկ շուկան, եւ փոխարէնը ինչ ճակատագրի պիտի արժանանան հայկական ապրանքները, արդէն դիւրին է կռահել:
Գայանէի կարծիքով՝ հայ¬թրքական յարաբերութիւններուն «ջերմացմամբ», քիչ թէ շատ մտահոգուած են նաեւ հարեւան վրացիները, «ընդ որում թէ° առեւտրային եւ թէ° զբօսաշրջութեան առումով»: Հաշուի առնելով, որ աւելի քան 10 հազար հայ զբօսաշրջիկ այս ամրան հանգստացած են սեւծովեան վրացական հանգստավայրերուն մէջ, տնտեսագէտը կը կարծէ, որ այդ առումով վրացին պիտի չոգեւորուի հայ¬թրքական սահմանի բացումով, որուն իբրեւ հետեւանք, երկաթուղիի աշխատելէն յետոյ, հայ զբօսաշրջիկներէն շատերը Վրաստանի փոխարէն պիտի նախընտրեն ցամաքային եւ աւելի մատչելի ճանապարհով հանգստանալ թրքական ծովափերուն մէջ:
Բագրատ Մովսիսեան պատմագէտին կարծիքով, հայ¬թրքական յարաբերութիւններուն կարգաւորման ներկայ գործընթացը կրնայ բաւական մեծ ազդեցութիւն ունենալ ե°ւ Հայաստանի ե°ւ տարածաշրջանի համար, հաշուի առնելով, որ պատմութեան մէջ առաջին անգամ ըլլալով՝ տարածաշրջանին մէջ մեծ դերակատարութիւններ ունեցող գերտէրութիւնները միասնական դիրքորոշում ունին այդ յարաբերութիւններու զարգացման վերաբերեալ: Ըստ իրեն, դիւանագիտական յարաբերութիւններուն հաստատումն ու սահմանին բացումը դարձած է ժամանակի խնդիր,¬ «քանի որ հայ¬թուրքական նորմալ շփումները շարունակական բնոյթ են ստացել առեւտրական գործունէութեան մէջ, մեծ թուով հայեր անցկացնում են իրենց հանգիստը Թուրքիայում»,¬ կ°ըսէ պատմագէտը եւ կը հաստատէ, որ հարցը այդ անկիւնէն դիտելով՝ հայ թրքական սահմանի բացումը չի կրնար պատճառ դառնալ, որ թրքական կողմէ կլանէ հայկական տնտեսութիւնը, այլ,¬ «հակառակը, հայ¬թուրքական տնտեսական շփումները կը դառնան չմիջնորդուած»,¬ կÿըսէ ան: Իր հաստատումով՝ սահմանի բացումը նաեւ կրնայ հանգեցնել առեւտրա¬արդիւնաբերական շփման աշխուժացման թէ° Եւրոպայի եւ թէ° Միջերկրական ծովի արեւելեան ափի երկիրներուն հետ: «Դրանով Հայաստանն հնարաւորութիւն կ°ունենայ թօթափել կախուածութիւնը Վրաստանից եւ անկաշկանդ լուծելու հայ¬վրացական յարաբերութիւններում առկայ խնդիրները»,¬ կը հաստատէ պատմագէտը, որուն կարծիքով՝ առանց նախապայմանի յարաբերութիւններուն հաստատումն ու փաստաթուղթի ստորագրումը կրնայ օգնել Հայաստանին՝ այլ կարգավիճակի մէջ վարել Հայոց Ցեղասպանութիւնը ճանչնալու միջազգային գործընթացը: «Այժմ Հայաստանը հանդէս է գալու ոչ թէ հարեւան երկրի տարածքներին հաւակնորդ երկրի, այլ՝ պատմական արդարութեան պահանջատիրոջ յստակ կարգավիճակում»,¬ կÿըսէ ան: Ըստ իրեն անհիմն են բոլոր այն պնդումները, ըստ որոնց հայ¬թրքական յարաբերութիւններու կարգաւորումը կրնայ անդրադառնալ Ղարաբաղեան հարցի կարգաւորման վրայ: Ան կը հաւատայ, որ հայ¬թրքական փաստաթուղթը կրնայ կապել Անգարայի ձեռքերը Արցախեան հիմնահարցին գծով եւ պարտադրել Թուրքիային ընդունելու չէզոք կարգավիճակ:
Խնդիրը տարբեր դիտանկիւններէ քննելով՝ ընկերաբան Մարինէ Գալստեանը հայ¬թրքական սահմանի բացման վերաբերեալ կÿըսէ, «Որպէս տնտեսական խնդիր, կարծում եմ, որ հայ¬թուրքական սահմանի բացումը ներքեւից եկող պահանջ է, քանի որ անկախ սահմանի փակ լինելուց՝ հայաստանեան շուկայում առկայ են թուրքական արտադրութեան ապրանքներ»:
Անոր կարծիքով, հարցի քաղաքական կողմը նոյնպէս ունի իր շերտերը, որոնք կը ներառեն թուրք¬եւրոպական, հայ¬թրքական, եւրոպա¬կովկասեան, եւրոպա¬ռուսական, ռուս¬ամերիկեան, ռուս¬եւրոպական յարաբերութիւնները, քաղաքականութիւններ եւ ռազմավարութիւններ, որ կը մղէ հարցը դիտարկել իբրեւ բազմաթիւ կողմեր ունեցող քաղաքական խաղի մէջ շահարկուող նիւթ: «Այս իմաստով, կարծում եմ, որ հարցը պէտք է լուծուի դիւանագիտական ճանապարհներով, այսինքն՝ որոշակի օգուտներ եւ զիջումներ անելով, որոնց արդիւնքը, դրական եւ բացասական, կ°երեւայ ապագայում»,¬ կÿաւելցնէ ընկերաբանը եւ անդրադառնալով մտայնութիւններուն, կը հաստատէ, թէ պէտք է ուսումնասիրութիւններ իրականանան երկու երկիրներուն համար, որոնք կրնան բացայայտել Հայաստանի եւ Թուրքիոյ մէջ սահմանի բացման վերաբերեալ ձեւաւորուած եւ շրջանառուող զանգուածային տրամադրութիւնները:
Իր մտահոգ կարծիքը արտայայտեց նաեւ շինարար Սամուէլ Մեսրոպեանը, որ հայ¬թրքական սահմանի բացման իբրեւ արդիւնք՝ ո°չ միայն կը վախնար հայկական շուկայի թրքական ապրանքներով ողողուելով, այլ մտահոգ էր, որ թուրք մեծահարուստներ կրնան Հայաստանի լաւ տարածքներուն մէջ հողեր եւ շքեղ բնակարաններ գնել,¬ «մեր ժողովուրդը միշտ էլ միամիտ է եղել, շուտ համոզուող ու խաբուող, դա վատ ա: Թուրքին չպէտք է հաւատալ, թուրքը թուրք է՝ միշտ նոյն խորամանկն ու կեղծաւորը»,¬ հաստատեց պարոն Սամուէլը:
Ճիշդ է, «թուրքը թուրք է», բայց մեր հայը ե՞րբ պիտի ՀԱՅ դառնայ…
