0
0
Յուլիս 1-3, 2009-ին, Երուսաղէմի »Գալուստ Կիւլպէնկեան« մատենադարանի սրահին մէջ կայացաւ միջազգային« բարձր մակարդակի գիտաժողով մը՝ »Պատմութիւն հայկական Միջերկրականի« խորագրով: Գիտնականներ՝ ՕքսՖորտի« Քէյմպրիճի« Քարտիֆի« Լուվենի« Սորպոնի« Հռոմի« Մոնփելիէի եւ Երուսաղէմի Եբրայական« Երեւանի եւ Պիր Զէյթի (Պաղեստին) համալսարաններէն« իրենց մասնակցութիւնը կը բերէին այս յոյժ կարեւոր գիտաժողովին:
Գիտաժողովի բացման նախորդող երեկոյեան Անգլիական հնագիտական հաստատութեան մէջ կայացաւ շնորհահանդէս մը՝ փրոֆ. Տէնիս Փրինկլիի 4-րդ հատորին հրատարակութեան առիթով: Յաւարտ տպաւորիչ շնորհահանդէսին՝ գիտաժողովի կազմակերպիչները պատուեցին ականաւոր պատմաբանը ճաշկերոյթով մը« որուն ներկայ էին 40 գիտնականներ:
Չորեքշաբթի« Յուլիս 1-ի առաւօտեան« գիտաժողովին պաշտօնական բացումը կատարեց Ս. Աթոռոյս լուսարարապետ Նուրհան արք. Մանուկեան« որուն ներկայ էր նաեւ պատգամաւորութիւն մը Ֆրանչիսկեան միաբանութենէն« գլխաւորութեամբ հայր Քլոտիօ Պոթինիի« տնօրէն՝ Ֆրանչիսկեան Աստուածաբանական ճեմարանին: Գիտաժողովը ձօնուած էր ականաւոր պատմաբան եւ հնագէտ հայր Միշէլ Փիչիրիլլոյի յիշատակին« որ կանխահասօրէն վախճանած էր տարի մը առաջ: Լուսարարապետ Սրբազանը իր բացման խօսքին մէջ շեշտեց անհրաժեշտութիւնը տարեկան այս գիտական հանդիպումներուն« որոնք տակաւ կÿաշխուժացնէին մտաւորական կեանքը՝ վերածուելով կանոնաւոր երեւոյթի Երուսաղէմի իմացական իրականութեան մէջ« ապա աւելցնելով, թէ Երուսաղէմի հայոց Պատրիարքարանը պատիւ կը զգար հիւրասիրելով արժէքաւոր մտաւորական-գիտնականներ« այն միեւնո’յն վանքին մէջ« ուր հազարամեակ մը առաջ գրուած եւ կամ ընդօրինակուած էին թանկարժէք եկեղեցական« աստուածաբանական եւ պատմական հատորներ: Ապա սրբազան հայրը դրուատեց հայր Փիչիրիլլոյի բերած գիտական նպաստը Ս. Երկրի քրիստոնէական ժառանգին« եւ ի մասնաւորի անոր ցուցաբերած երկարամեայ եւ յատուկ հետաքրքրութիւնը հայոց պատմութեան եւ արուեստին« որմէ ետք յանուն հայոց Պատրիարքութեան ան շնորհակալութիւն յայտնեց »Կիւլպէնկեան« հիմնարկին եւ Ս. Սարգիս ֆոնտին« որոնց օժանդակութեամբ էր, որ այս գիտաժողովները կÿիրականանան« ի մասնաւորի՝ տիարք Մարթին Եսայեանի« Փոլ Կիւլպէնկեանի« Զաւէն Եկաւեանի եւ օրիորդ Աստղիկ Չամքերթենի՝ մղիչ ուժը այս գիտաժողովներուն:
Ապա հայր Քլոտիօ Պոթինի ջերմագին ողջունեց գիտաժողովին մասնակիցները« ըսելով »Մեզի համար յուզիչ է« որ կը հանդիպինք այսօր յարգելու յիշատակը հայր Փիչիրիլլոյի« հայ ժողովուրդի մեծ բարեկամին: Սրբոց Յակոբեանց եւ Ֆրանչիսկեան երկու միաբանութիւններն ալ եօթը դար շարունակ եղբայրական յարաբերութիւններ ունեցած են«: Հայր Պոթինի շարունակելով իր խօսքը՝ աւելցուց. »Զուգադիպութիւն չէ« որ երբ Ֆրանչիսկեան հայրեր թուրքերու կողմէ կը վտարուէին իրենց Վերնատան վանքէն« Վերջին Ընթրիքի սրբավայրէն« անոնք ապաստան կը գտնէին հայ վանականներու մօտ« ուր պիտի մնային եօթը տարիներ«: Հայր Պոթինի շնորհաւորեց կազմակերպիչները գիտաժողովի բարձր մակարդակին համար եւ զայն նկատեց ամէնէն պատշաճ ձեւը՝ յարգելու յիշատակը հայր Փիչիրիլլոյի: Որմէ ետք մատենադարանի տեսուչ Նորայր աբղ. Գազազեան ողջունեց ներկաները եւ հրաւիրեց գիտաժողովի մասնակիցները՝ սկսելու իրենց աշխատանքին:
Առաջին օրուան դասախօսութիւնները յատկացուած էին Երուսաղէմի (11-15 դարերու) պատմութեան« արուեստին եւ հնագիտութեան: Առաջին նիստի նախագահն էր Եբրայական համալսարանէն փրոՖ. Տաւիտ Եաքոպի« միջնադարու հանրածանօթ մասնագէտ« որուն բնագաւառն է Աքքօ քաղաքը:
Երեւանի համալսարանէն տոքթ. Պաւել Չոպանեան դասախօսեց գրեթէ շատերու անծանօթ նիւթի մը մասին« հայոց պատրիարքարանի պայքարին՝ մեմլուքներու շրջանին, հայկական սրբավայրերու իրաւունքները պաշտպանելու մասին: Մոնփելիէի համալսարանէն եւ մասնագէտ միջնադարու փրոֆ. Ժերար Տէտէեան խօսեցաւ հայերու արտագաղթի մասին՝ Եդեսիոյ գաւառէն դէպի խաչակրական Երուսաղէմ:
Կիլիկիոյ շրջանի մեծահամբաւ պատմաբան փրոֆ. Քլոտ Մութաֆեան բերաւ նոր յայտնութիւններ՝ խօսելով Երուսաղէմի հայ թագուհիներու մասին:
Յաջորդ նիստին կը նախագահէր փրոֆ. Տենիս Փրինկըլ՝ պատմաբան եւ հնագէտ խաչակրական շրջանի: Այս նիստի ընթացքին էր դարձեալ« որ գիտաժողովի համադրող Գէորգ Հինդլեան փորձեց գաղափար մը տալ մեմլուքեան շրջանին Երուսաղէմի հայոց առօրեային մասին:
Օմար մզկիթի Իսլամական թանգարանի տնօրէն Խատեր Սալամէ« հիմնուելով մեմլուքեան արխիւներու վրայ« խօսեցաւ մեմլուքեան շրջանի Երուսաղէմի հայ բնակիչներուն մասին: Նաեւ« Սալամէ ներկայացուց ցարդ անծանօթ Երուսաղէմի հայոց պատմութեան ուսումնասիրողներուն՝
13-րդ դարու հայ բնակիչներու դատական վկայութիւններու չորս վաւերագրերը:
Աստղիկ Չամքերթեն՝ փոխտնօրէն »Կիւլպէնկեան« հաստատութեան հայկական բաժնի եւ հեղինակ՝ »Կիւլպէնկեաններ եւ Երուսաղէմ« հատորին« խօսեցաւ Երուսաղէմի Հայ թագաւորութեան հետքերուն եւ նշխարներուն մասին, հայկական Երուսաղէմի մէջ« որմէ ետք գիտաժողովի մասնակիցները այցելեցին Ս. Յակոբեանց Մայր տաճարը« ուր առիթը ունեցան տեսնելու կիլիկեան շրջանի կարգ մը ձեռագիրներ« ինչպէս նաեւ՝ Հեթում Թագաւորի գաւազանը:
Յետմիջօրէի նիստին Ուաշինկթըն պաշտօնավարող պատմաբան Ռութ Համմըլ խօսեցաւ հայազգի Մելիսենթ թագուհիի Երուսաղէմի մէջ ձգած ճարտարապետական ժառանգին մասին: Ան շեշտեց« որ Երուսաղէմ քաղաք կը մնար պարտական Մելիսենթ թագուհիին, որքան՝ Հեղինէ թագուհիին: Այս զոյգ թագուհիները ձգած են իրենց մնայուն դրոշմը Երուսաղէմի վրայ:
Տան Պահաթ« Երուսաղէմի հնագիտութեանց նախկին պատասխանատու« խօսեցաւ խաչակիր թագաւորներու պալատներէն գտնուած հնագիտական մնացորդներու մասին« ճեմարանի գետնայարկին մէջ: Շիմոն Կիպսըն« երուսաղէմաբնակ հնագէտ« նկարագրեց Ս. Փրկչի համալիրին մէջ գտնուող հնագիտական յայտնութիւնները բիւզանդական եւ միջնադարեան շրջաններէն« աւելցնելով, թէ այս գիւտերը կը հաստատէին Ս. Փրկչի վանքին առ նուազն 1600 տարիներու պատմութիւնը:
Օրուան վերջին նիստին կը նախագահէր Աստղիկ Չամքերթեն« որուն ընթացքին կը ծեծուէին երեք նիւթեր: Հայոց պատրիարքարանէն Գուսան վրդ. Ալճանեան սահիկներով ներկայացուց Հինոմի ձորին մէջ գտնուող հայկական գերեզմանատան մը մնացորդները:
Քարտիֆի համալսարանէն եւ առաջնակարգ մասնագէտ՝ Միջին Արեւելքի խաչակրական յուշարձաններու« փրոֆ. Տենիս Փրինկըլ խօսեցաւ Եգիպտոսի ֆաթիմական շրջանի հայ ճարտարապետներու խաղացած դերին մասին« եւ թէ ինչպէս հայ վարպետներ կառուցած են խաչակրական ամրոցներ Ասքալոն (Ս. Երկիր) քաղաքին մէջ: Ան նաեւ յայտնեց ներկաներուն« թէ ինք գտած էր հայ վարպետներու կողմէ փորագրուած բազմաթիւ հայատառ նշաններ« որոնք ցոյց կու տային հայ քարակոփներու մասնակցութիւնը խաչակրական շէնքերու կառուցման:
Իսկ Վիեննայէն Հըրպըրթ Մաւրեր« հեղինակ ութ հատորներու« խօսեցաւ Աւստրօ-հունգարական կայսրութեան մէջ հայոց խաղացած դերին մասին իբրեւ թարգմանիչներ« միջնորդներ եւ արեւելքէն արեւմուտք սուրճ եւ մետաքս ներածողներ: Ան յորդորեց գիտաշխատողները աւելի լրջօրէն եւ սպառիչ կերպով ուսումնասիրելու հայոց դերը իբրեւ մշակութային »միջնորդներ« Արեւելքի եւ Արեւմուտքի միջեւ, եւ թէ ինչպէս այդ դերը օգնեց անոնց վստահութիւն ձեռք ձգելու եւ, այսպիսով, հասնելու բարձր դիրքերու:
Հինգշաբթի« Յուլիս 2« գիտաժողովի երկրորդ օրը նուիրուած էր Հայաստանի եւ Կիպրոսի թագաւորութիւններուն: Առաւօտեան նիստին կը նախագահէր Ուաշինկթընէն Թոմըս Համմըլ« որ հմուտ պատմաբան մըն է Ս. Երկրի քրիստոնէական ժառանգի մարզէն ներս: Երկրորդ նիստին կը նախագահէր Եբրայական համալսարանէն փրոֆ. Պենիամին Քետար« նախկին նախագահ խաչակրական ուսումնասիրական միութեան:
Ֆրեզնոյի համալսարանէն Սերճիօ տը Փորթա իւրայատուկ ոճով խօսեցաւ Կիլիկիոյ վերջին թագաւորին մասին՝ հարց տալով, թէ կարելի՞ էր զայն նկատել հռոմէական կայսր: Տոքթ. Հելընքեմփըր« հեղինակը գերմաներէնով հսկայական հատորի մը՝ Հայկական բերդերու նուիրուած« յաջողեցաւ վերականգնել նկարագրութիւնը իշխանական ապարանքներուն՝ հիմնուելով հնագիտական իր երկարամեայ հետազօտութիւններուն վրայ« թէ ինչպէ’ս այս հսկայական զինուորական կառոյցները ունէին ընդարձակ դարպասներ« որոնք կը ծառայէին իշխաններու եւ բերդերու վերակացուներու իբր կացարան:
Մոնփելիէ համալսարանէն տոքթ. Մարիաննա Շըվալիէ ներկայացուց Տաճարական ասպետներուն ռազմական դերը: Ան ցոյց տուաւ« որ Տաճարականները ունէին մեծ նաւատորմիղ մը եւ յաճախ օգնութեան կը հասնէին հայերուն« յատկապէս երբ հրահանգ ստանային Հռոմի պապէն: Շուտով կարելի պիտի ըլլայ աւելի մանրամասնօրէն տեղեակ ըլլալ այս նիւթին, երբ լոյս տեսնէ տոքթ. Շըվալիէի գիրքը: Ականաւոր պատմաբան եւ ներկայ նախագահ Խաչակրական ուսումնասիրութեան միութեան՝ փրոֆ. Միշէլ Պալար արխիւային նոր նիւթեր ներկայացուց Քեֆէյի հետ առնչուող« հիմնուած Քեֆէ քաղաքի արձանագրութիւններուն վրայ« աւելցնելով, թէ՝ »Հսկայական աշխատանք կայ կատարելիք« մանաւանդ երբ ի մտի ունենանք« որ 15-րդ դարուն Քեֆէ քաղաքի բնակչութեան երկու երրորդը հայեր էին«:
Ռոստովէն տոքթ. Քրիսթինա Գազարեան հետաքրքրական նկարագրական մը ըրաւ միջնադարեան Խրիմ քաղաքի հայոց եւ անոնց՝ Երուսաղէմի հետ ունեցած կապերուն մասին: Ան նաեւ տեղեկացուց, թէ այս գիտաժողովէն ճիշդ շաբաթ մը առաջ ինք այցելած էր Սուրբ Փեթերսպուրկի Էրմիթաժ թանգարանը եւ գիտաժողովի մասնակիցներուն ցոյց տուաւ Խրիմէն հոն տարուած կարգ մը յոյժ կարեւոր առարկաներու պատկերները« որոնք ներկայիս ցուցադրութեան դրուած են թանգարանը:
Կիպրոսէն տոքթ. Նիքոլաս Քուրիաս« հիմնուելով կիպրական պատմական արխիւներու վրայ« հետաքրքրական նկարագրական մը տուաւ տեղացի հայ տիպարներու մասին: Կէսօրին գիտաժողովին մասնակցողները այցելեցին Ս. Թորոս ձեռագրաց մատենադարանը՝ մօտէն ծանօթանալու տարբեր մանրանկարչական դպրոցներու ձեռագիրներուն:
Յետ միջօրէի նիստին կը նախագահէր փրոֆ. Տիգրան Գույումճեան« որուն նշմարները գիտաժողովի ընթացքին մեծապէս սատարեցին մասնակիցներու գիտութեան՝ բոլոր մարզերու մէջ: Առաջին զեկուցողն էր Մոնփելիէ համալսարանէն Պրունխիլտ Իմհաուզ« որ ներկայացուց հայոց ձգած ճարտարապետական ժառանգը Կիպրոսի թէ’ յունական եւ թէ’ թրքական բաժիններուն մէջ: Արուեստի պատմաբան եւ վաղեմի աշակերտ Սիրարփի Տէր Ներսէսեանի՝ Վառվարա Պասմաճեան բացառիկ զեկոյցով մը խօսեցաւ 13-15-րդ դարերուն տիրող »Վերջին դատաստանի« թեմային շուրջ: Օքսֆորտ համալսարանէն՝ փրոֆ. Ճուտիթ Մըքենզի« ծանօթ հնագէտ եւ աշխարհահռչակ մասնագէտ Նապաթեան Փեթրա պատմական քաղաքին« սահիկներով փաստարկեց թէ ճարտարապետական հին մոթիվներ ներկայացուած Փեթրայէն եւ Աղեքսանդրիայէն՝ կը գտնուէին Հայկական հին ձեռագիրներու մէջ: Փրոֆ. Մըքենզի իր թէզը պատկերաւոր ձեւով ներկայացուց գործածելով 11-րդ դարու մանրանկարներ: Ներկաները մեծ հետաքրքրութեամբ հետեւեցան այս զեկոյցին՝ զայն նկատելով բացարձակ նորութիւն:
Օրուան վերջին նիստը նուիրուած էր դիւանագիտութեան եւ դիւանագիտական աղբիւրներու« որուն կը նախագահէր տոքթ. Փիթըր Հալֆթըր« Գերմանիայէն: Ռուվեն Ամիթայ« դասախօս Եբրայական համալսարանի եւ ծանօթ մասնագէտ մեմլուք եւ մոնկոլեան ժամանակաշրջաններու« խօսեցաւ 1260-1292 »Անկարելի եռանկիւնի« (հայ« մոնկոլ եւ մեմլուք) յարաբերութիւններու մասին: Դարձեալ Օքսֆորտ համալսարանէն՝ փրոֆ. Անկըս Սթուըրթ զեկուցեց հայ, լատին եւ մոնկոլ դիւանագիտութեան մասին: Նիստի աւարտին յայտնաբերուած նոր տեսութիւնները խթան հանդիսացան գաղափարներու աշխուժ փոխանակման՝ բանախօսներուն եւ մասնակիցներուն միջեւ:
Ուրբաթ« Յուլիս 3ին« գիտաժողովին վերջին օրը« մասնակիցները շարունակեցին զբաղիլ միջնադարեան դիւանագիտական հարցերով: Միջնադարեան Հայաստանի թագի հարցին մասին լայնօրէն խօսեցաւ տոքթ. Փիթըր Հալֆթեր« որ ներկայացուց նորայայտ վաւերագիր մը, որ կը նկարագրէ յարաբերութիւնները Ֆրետերիք Բ. եւ Հեթում Ա.ի միջեւ: Ան յայտնեց, թէ լատինատառ նոր վաւերագիրներ նոր լոյս կը սփռեն այդ ժամանակաշրջանին վրայ: Ապա հայկական սրբանկարներու երախտաւոր փրոֆ. Տիգրան Գույումճեան հանգամանօրէն եւ իւրայատուկ ձեւով ցոյց տուաւ հայ ձեռագրական արուեստին մէջ գտնուած կենդանատիպ մոթիվներու հոլովոյթը: Հռոմէն տոքթ. Մարքօ Պարիս խօսեցաւ Կիլիկեան թագաւորութեան դիւանագիտական վաւերագիրներու մասին« զանոնք թարգմանելու կերպին եւ ցարդ տարուած աշխատանքներու մասին: Սաղիմաբնակ« միջինարեւելեան հարցերու պատմաբան Ալպեր Աղազարեան զեկուցեց Ջուղայի հայոց եւ անոնց՝ Երուսաղէմի հետ կապերու մասին:
Վերջին նիստին կը նախագահէր փրոֆ. Ժերար Տէտէեան« գիտաժողովի կազմակերպիչներէն մին: Պրիւքսէլէն տոքթ. Անտրէաս Շմիտթ խօսեցաւ Միքայէլ Ասորիի հայերէն տարբերակներուն մասին՝ յայտնելով, թէ ցարդ թարգմանուած տարբերակներուն մէջ հայկականը նկատուած էր լաւագոյնը« յատկապէս Երուսաղէմի Ս. Թորոս ձեռագրատան մէջ գտնուող օրինակը« որ լոյս տեսած էր Ա. Յակոբեանց տպարանէն 1870 եւ 1871 թուականներուն« աւելցնելով սակայն, թէ անհրաժեշտ էր մէկտեղելու աշխարհով մէկ տարածուած այդ տարբերակները« որպէսզի անոնք պարտ ու պատշաճ կերպով քննարկուէին: Վերջաւորութեան ան յայտնեց, թէ ինք արդէն ձեռնարկած էր այդ դժուարին աշխատանքին: Հայաստանի Պետական ակադեմիայէն՝ տոքթ. Ազատ Պոզոյեան խօսեցաւ Ֆրանկ օրինագրքի ընդունելութեան մասին՝ միջնադարեան Հայաստանի մէջ:
Վերջին զեկուցողն էր Փարիզէն Ագնէս Ուզունեան« որ խօսեցաւ Անտիոքի ասիզներու ժամանակ գործածուած լեզուին եւ ոճին մասին: Ան ըլլալով քաջ գրաբարագէտ՝ վերլուծեց ժամանակաշրջանի քերականութիւնը« լեզուական կառոյցն ու անոր յատկութիւնները« նշելով, թէ լատինական կարգ մը եզրաբանութիւններ կիլիկեան շրջանին արդէն գործածութեան մէջ էին:
Կէսօրէ ետք գիտաժողովի մասնակիցները այցելեցին բիւզանդական շրջանի հայկական խճանկարները: Անոնք նախ այցելեցին Համբարձման լերան վրայ գտնուող ռուսական վանքի հայատառ խճանկարները« ուր քոյր Մեծաւորը ջերմօրէն ընդունեց վանքի ընդունելութեան սրահին մէջ: Երեկոյեան« »Քրիսմըս« պանդոկին մէջ Նուրհան արք. Մանուկեան գիտաժողովի մասնակիցները պատուեց պաշտօնական ընթրիքով: Ներկաներուն մէջ էին հնագիտական եւ գիտական հիմնարկներու տնօրէններ: Սրբազան հայրը, առ ի գնահատանք իրենց ակադեմական-հայագիտական ներդրումին« պատուեց Միշէլ Պալարը« Զաւէն Եկաւեանն ու Աստղիկ Չամքերթենը՝ անոնց նուիրելով յախճապակեայ գեղեցիկ պնակներ« գործ՝ յայտնի արուեստագէտ Կարօ Սանտրունիի« որմէ ետք Խաչակրական գիտական կաճառի նախագահ, փրոֆ. Պալար ըսաւ, թէ ինք պատիւ կը զգար այս խորհրդանշական նուէրին համար՝ ըսելով նաեւ, թէ ինք սիրով պատրաստ էր հետագային եւս նման ձեռնարկներու մասնակցելու՝ աւելցնելով. »Ես խորապէս տպաւորուած եմ հայ մանրանկարներու արուեստին նրբութեամբ եւ հայկական մանրա-նկարչութիւնը կը նկատեմ կարեւոր աղբիւր տիեզերական արուեստին«:
Գիտաժողովին համադրողը՝ Գէորգ Հինդլեան, երախտագիտական յատուկ խօսք ունէր փրոֆ. Քլոտ Մութաֆեանին« զոր որակեց »Գիտաժողովի իրա’ւ կազմակերպիչը«: Ան նաեւ շնորհակալութիւն յայտնեց փրոֆեսորներ Տէտէեանին եւ Գույումճեանին՝ իրենց բերած օժանդակութեան համար: Ապա ան շեշտեց ըսելով, թէ »Կիւլպէնկեան« հիմնարկն ու Ս. Սարգիս ֆոնտը, անտեսելով տնտեսական ներկայ ճգնաժամը, առատաձեռնօրէն հոգացին ծախսերը սոյն գիտաժողովին« որուն համար ան կրկին անգամ շնորհակալութիւն յայտնեց Զաւէն Եկաւեանին եւ Աստղիկ Չամքերթենին իրենց անխոնջ նուիրումին՝ դէպի հայ մշակոյթն ու արուեստը:
Հայաստանի պատուակալ հիւպատոս՝ Ցոլակ Մոմճեան խօսք առնելով՝ դրուատեց »Կիւլպէնկեան« հաստատութիւնն ու անոր բերած նպաստը՝ Երուսաղէմի հայոց պատրիարքութեան եւ անոր ընդմէջէն գովեց այս զուտ մտաւորական ձեռնարկը: Ա. Չամքերթեն իր խոր գոհունակութիւնը յայտնեց գիտաժողովի ձեռք բերած արդիւնքներուն համար եւ խոստացաւ, որ հաստատութիւնը միշտ նեցուկ պիտի կանգնի երիտասարդ գիտաշխատողներու:
