0
0
ՆՈՒՊԱՐ ՏԷՄԻՐՃԵԱՆ
Կարօ, Արիստակէս Զoրեան, Ռոստոմի կրտսեր եղբայրը, ծնած է 1871 թուին Գողթն գաւառի մէջ: Ուսումը ստացած է Զաքաթալայի մէջ, որու մօտ, Կախ աւանի մէջ հայրը առեւտրական գործով կը զբաղուէր: Ապա ան ուսանած էր Թիֆլիսի Ռէալական դպրոցը, բայց կիսւարտ դուրս եկած է, յեղափոխական ալեկոծ կեանքի ասպարէզը նետուելու համար: Անոր վրայ մեծ ազդեցութիւն գործած էր ժամանակի հայրենասիրական տրամադրութիւններն ու Ռաֆֆիի հերոսները, բայց մանաւանդ, եղբայրը՛ Ռոստոմը:
Ռոստոմէն շատ բան կար Կարոյի մէջ՝ մարմնով եւ հոգեպէս: Միջահասակի մօտ, ամրակազմ, թիկնեղ արտաքինով գրաւիչ եւ բնաւորութեամբ մեղմ ու քաղցրաբարոյ երիտասարդ էր: Գործնական մտքի տէր, աշխոյժ ու եռանդուն:
Ռէալական դպրոցէն հեռանալով՝ Կարօն եղբօր խորհուրդով, մտաւ Գ. Ալոյեանի «Կովկաս» արհեստանոցը, ուր մէկուկէս տարի սորվեցաւ զինագործութիւն՝ նպատակ ունենալով, իբրեւ զինագործ վարպետ, ծառայել յեղափոխութեան: Ալոյեանը եւ իրեն ընկերակից Քաթանեանը եղան Կարոյի վարպետները: Ալոյեանի հետ ան կապուեցաւ մտերմութեան ջերմ կապերով եւ մինչեւ իր կեանքի վերջը գործեց անոր հետ, ձեռք ձեռքի եւ սիրտ սիրտի:
1891-ին Հ. Յ. Դաշնակցութեան կեդրոնի կողմէ, Կարօն եւ Քաթանեանը ուղարկուեցան Թաւրիզ՝ զէնքի արհեստանոց հիմնելու համար: Քաթանեանը շուտով հեռացաւ ու քաշուեցաւ յեղափոխական ասպարէզէն: Արհեստանոցի կազմակերպութեան եւ ղեկավարութեան գործը մնաց Կարոյի վրայ, որ ձեռնհասութեամբ գլուխ հանեց: Եւ երբ 1895-ին Ալոյեանն ալ եկաւ Թաւրիզ, Դաշնակցութեան արհեստանոցը արդէն կազմակերպուած ու գործօն վիճակի մէջ էր: Նոյնիսկ 1892 թուականին խիստ քոլերայի շրջանին Կարօն չլքեց արհեստանոցը, որ դաշնակցական խումբերուն հրացաններ ու ատրճանակներ կը մատակարարեր: Ան ալ բռնուեցաւ Քոլերայէն, բայց իր երկաթեայ կազմուածքի շնորհիւ յաղթեց հիւանդութեանը:
Տակաւին Թիֆլիս եղած ժամանակը, Կարոյին հսկողութեան յանձնուած էին Դաշնակցութեան զէնքի պահեստները, որտեղէն ան զէնք կը հայթայթէր Պարսկաստան: Այնուհետեւ ան քանի մը անգամ Թաւրիզ անցաւ Կովկասի արհեստանոցի համար զէնք եւ ռազմանիւթ հասցնելու նպատակով: Անոր հետ նոյն գործով կը զբաղէին շարք մը ուրիշ ընկերներ, ինչպէս Մածուն Խեչօն որոնց պաշտօնն էր զէնքի փոխադրութիւնը սահմանագլուխ, ապա՝ դէպի երկիր, զանազան ճամբաներով:
Ալոյեանի Թիֆլիս գալէն յետոյ, Կարօն երկար ճամբորդութիւն մը կատարեց դէպի Թիֆլիս, Շուշի, Նուխի, Պագու, Տուլա եւ Մոսկուա զէնքի հայթայթման գործով եւ արհեստանոցի համար ապահովեց նիւթ ու դրամական միջոցներ: 1896-ի սկիզբը ան նորէն Թաւրիզ էր, գործի գլուխ արհեստանոցին մէջ, Գալուստ Ալոյեանի եւ տասէն աւելի զինագործ արհեստաւորներու հետ: Միաժամանակ ան գործնական մասնակցութիւն ունէր Թաւրիզի կուսակցական եւ հանրային կեանքի մէջ:
Ատրպատականի մայրաքաղաքը, ինչպէս եւ Սալմաստի շրջանը, 1892 թուականի ընդհանուր ժողովէն ետք, դարձած էին Դաշնակցութեան գործունէութեան կեդրոնական վայրերը: Այնտեղ հաւաքուած էին մտաւորական ու մարտական ուժեր-ուսուցիչներ, զինագործներ, ֆետայիներ, զէնք ու ռազմամթերք փոխադրողներ: Այնտեղ կը պատրաստէին եւ երկիր կը մտնէին զինուած խումբեր եւ անհատ գործիչներ: Նիկոլ Դումանը, Իշխանը, Վարդանը, Սագօն , Զաքքին, բժիշկ Մ. Օհանեանը, Գ. Ալոյեանը, Յոնան Դաւդեանը, Օր. Սաթենիկ Մատինեանը եւ շատ ուրիշներ տեղաւորուած էին, զանազան պաշտօններով, Թաւրիզի, Սալմաստի եւ սահմանամերձ զանազան վայրերու մէջ: Պաշտօնները ապրուստ հոգալու եւ քօղարկուելու միջոց էին, բայց անոնց գլխաւոր գործը յեղափոխութիւնն էր, որպէս Դաշնակցութեան անդամներ:
Այդ խումբին մէջն էր օր. Մարիամ Մակարեանը՝ Մարօն, ան սկիզբը կ՛ըլլայ Թաւրիզ, ապա կը փոխադրուի Սալմաստ որպէս վարժուհի:
Մարօն եղած է Դերբենդ քաղաքէն, ան ծնած է 1872-ին: Մանկութենէն որբացած՝ ան եղբայրներուն խնամքով մեծցած ու ուսումը ստացած է տեղական դպրոցին մէջ: Աշակերտական հասակէն ինկած է հայրենասիրական շրջանակներու մէջ, յափշտակուած էր Ռաֆֆիի վէպերով: Աշակերտական խմբակներու ղեկավարի դեր կը կատարէր՝ ընկերուհիներուն ալ ներշնչելով հայրենասիրական զգացմունքներ:
Փխրուն կազմուածքով, բայց ուժեղ կամքի տէր աղջիկ էր: Գեղեցիկ դիմագիծ, խոշոր, թափանցող աչքեր, աննման ժպիտ շրթունքներուն եւ, հակառակ կաղութեան, խանդավառ, շէնշող ու զուարթ բնաւորութիւն: Մարօն աշխոյժ կեանք կը ստեղծէր ամէն տեղ: Անոր երազն էր անցնիլ Երկիր՝ յեղափոխական գործօն կեանքի ասպարէզը:
Եւ այդպէս ալ ըրաւ, 1892ին անցաւ Թաւրիզ, իբրեւ վարժուհի, եւ առաջին օրէն իսկ իր վրայ գրաւեց բոլորին ուշադրութիւնը: Դպրոցին մէջ եւ դուրսը ան եռանդով կ՛աշխատէր թէ՛ կուսակցական խումբերուն մէջ եւ թէ կանանց շրջանակին մէջ: Ան ընդունուեցաւ Դաշնակցութեան շարքերուն մէջ, հոգածու քոյր դարձաւ Երկիր մեկնող ու վերադարձող հայդուկներուն համար: Ան նաեւ մասնակցեցաւ սահմանագլուխ զէնք փոխադրելու գործին մէջ:
Նոյն եռանդն ու ոգեւորութիւնը ցոյց տուաւ Մարօն նաեւ Սալմաստի մէջ, որտեղ փոխադրուեցաւ 1894-ին, վարժուհիի պաշտօնով: Իր հետ Սալմաստ տարաւ ջերմ զգացմունք մը որ խնամքով՛ գաղտնի պահեց բոլորէն: Սիրոյ զգացմունքը անոր եւ Կարոյի մէջ, երկու սիրող սիրտեր՝ գաղափարակից եւ սրտակից: Բնականոն պայմաններու մէջ այդ սէրը երջանկութիւն պիտի խոստանար երկուքին ալ: Բայց այդ նզովեալ կեանքին մէջ, ան վերջացաւ ողբերգութեամբ:
1896-ին Թիֆլիսի մէջ գումարուած Ռայոնական ժողովը, որոշեց զինուած խումբով մեծ արշաւանք կազմակերպել դէպի Վասպուրական, ի միջի այլոց, նաեւ պատժելու համար Խանասորի շրջանի քրտական մազրիկ ցեղին, որ գլխաւոր ջարդարարը եղաւ Վանի «Մեծ դէպքէն» յետոյ դէպի Պարսկաստան նահանջող յեղափոխականներուն ու ժողովուրդին: Շատերը, ինչպէս Վարդանը, Իշխանը, Վանի ընկերները հակառակ էին այդ ձեռնարկին: Համամիտ չէր նաեւ Կարօն: Բայց որոշումը որոշում էր եւ պէտք էր գործադրուէր: Կարօն պահ մը հրաժարեցաւ եւ անցաւ Կարսի շրջանը ուրիշ վայրի մը մէջ գործելու նպատակով, բայց , ի վերջոյ, Քրիստափորի ե այլ ընկերներու պնդումին վրայ վերադարձաւ Պարսկաստան:
Ըստ երեւոյթին, Կարոյի հակառակութիւնը արշաւանքին մասին Մարոյին մասին մտածելն էր, իրենց սէրն էր Կարոյին այդ վարմունքին պատճառը: Անշուշտ դիւրին չէր զոհել սիրոյ զգացումը եւ երթալ դէպի մահ, բայց Կարօն այդ մարդերէն չէր որ, անհատական ապրումներով պայմանաւորեր յեղափոխական գործը: Ան, ինչպէս եւ ուրիշներ, օգտակար չէր գտներ արշաւանքը: Յամենայն դէպս, Մարօն այդպէս կը զգար ու կը մտածէր եւ կը տառապէր հոգեպէս: Յայտնա՞ծ էր արդեօք ան իր մտածումները Կարոյին, գիտէ՞ր վերջինս Մարոյին ապրած տանջանքներուն մասին, որեւէ փաստ չկար այդ մասին: Գիտենք միայն, որ Մարօն դարձած էր վշտահար, թախծոտ ու խորհրդաւոր: Անհետացած էր նախկին զուարթութիւնն ու կենսուրախութիւնը: Կարոյին վրայ ալ ընկերները կը նկատէին տխրութիւն, մելամաղձոտ տրամադրութիւն:
Սէր եւ հայրենիք իրար կը բախէին: Ու՞ր էր ելքը: Ելքը Մարոյին համար պարզ էր: Ան չէր կրնար թոյլ տալ , որ սիրած երիտասարդը իր պատճառով դաւաճանէր հայրենիքին: Եթէ ինքն էր խոչնդոտը , ապա մէջտեղէն պէտք էր վերցնել այդ խոչնդոտը: Եւ 1896 թուականի Դեկտեմբեր 2-ին, ընկերները կը գտնեն զինք անշունչ՝ անկողնին վրայ, կողքին ինկած էր իր սիրած ատրճանակը, որուն գնդակը ծակած էր անոր սիրտը:
Մահէն առաջ Մարօն գրած էր առանց հասցէի նամակ մը, որուն մէջ ըսուած էր. «Դուն որ Հայաստանի ազատութեան գործը գերադասեցիր, քան իմ եւ քու անձնական երջանկութիւնը, դուն՛ որ սէրդ զոհեցիր աւելի բարձր գաղափարական սէրի, կատարէ խօսքդ՝ անձդ զոհ դիր հայրենական սուրբ սեղանին վրայ: Լեցուիր թունաւոր վրէժխնդրութեամբ Բաբգէն Սիւնիի նման: Կատարէ վերջին կտակս, անով միայն կը հանգստանան ոսկորներս գերեզմանիս մէջ: Ես այնքան քաջութիւն ունեցայ, որ կարողացայ կրակի տալ քու ետեւէն բոլոր նաւերը, այսուհետեւ դուն բոլորովին ազատ ես, գործ՛է. Ներէ՛ ինծի: Բիւր համբոյրներ: Վերջին բարեւներս բոլոր ընկերներուն»:
Ընկերները չիմացան, թէ որուն ուղղուած էին այս խօսքերը, բայց Կարօն գիտեր: Եւ հնազանդեցաւ անոր պատուէրին, հետեւիլ Բաբգէն Սիւնիի օրինակին: Բաբգէն Սիւնին Մարոյի պաշտամունքի առարկան էր, անոր պատկերը միշտ կախուած էր իր սեղանին վերեւ:
Կարօն ներկայ չէր Մարոյի յուղարկաւորութեան, ան Թաւրիզ էր գործի վրայ: Ան մէկ վայրկեան իսկ չթերացաւ իր գործերուն մէջ: Արհեստանոցը բուռն թափով զէնք կը պատրաստեր, Խանասորի աշխատանքին համար, եւ Կարօն մղիչ ուժն էր աշխատանքի:
Մայիսի սկիզբը, երբ արդէն բաւականաչափ զէնք ու ռազմամթերք ուղակուած էր, Սալմաստ կը մեկնէր Գ. Ալոյեանը, իսկ երկու շաբաթ անցած՝ նաեւ Կարօն: Սալմաստի մէջ արդէն հաւաքուած էին մի քանի հարիւր մարտիկներ ու ղեկավարներ, արշաւանքին ձեռնարկելու համար: Միեւնոյն ատեն բուռն վէճեր տեղի կունենային, արշաւանքի կողմնակիցներուն եւ հակառակորդներուն միջեւ:
Կարօն կարծիքը չէր փոխած, ան ալ հակառակորդներու մէջ էր եւ կը պնդեր, որ փոքր խումբերով զինուած հայդուկներ մտցուի երկիր՝ տեղական ուժերու հաւանութեամբ ու մասնակցութեամբ, յեղափոխական գործողութիւններ ընելու համար: Կը խնդրեր, որ, առաջին հերթին ինքը ղրկուի երկիր: այց Թիֆլիսէն եկած Բիւրոյի ներկայացուցիչ Յ. Շահրիկեանը կը յաջողի վերջ տալ տարակարծութիւններու եւ ընդհանուր համաձայնութեամբ գլուխ բերել արշաւանքը:
Արշաւանքը կը կազմակերպուի, Կարօն կը նշանակուի հարիւրապետի օգնական, Յուլիս 25-ի լուսաբացին Արաուլի բարձունքներէն, տեղի կ՛ունենայ յարձակումը՝ Խանասորի դաշտի վրանաբնակ մազրիկ ցեղի վրայ: Արագ ու կտրուկ հարուածէն յետոյ, արշաւախումբը յաղթական կը վերադառնայ Պարսկաստան՝ զոհ տալով 19 թանկագին ընկերներ, որոնց մէջն էր նաեւ Կարօն: Ան կը գտնուէր նահանջը պաշտպանող վերջապահ խումբին մէջ եւ շատերու կեանքը փրկեց այդպիսով, բայց ինք՛ զոհուեցաւ: Անոր զինակիցներու վկայութեամբ՝ տարապայման հոգեկան վիճակի մէջ էր ամբողջ ժամանակ եւ կարծես մահը կը փնտռէր ան:
